جاذبه های تاریخی و معماری ایران

وجود بیش از یک میلیون اثر تاریخی و باستانی در این كشور گواه غیر قابل انكاری برای شایستگی عنوان « ایران موزه همیشه زنده دنیا»است

موجودیت تاریخی ایران سبب شده که این خطه از زمین؛ یادگارهای با ارزشی از دوره های مختلف تاریخی در دل خود داشته باشد. وجود بیش از یک میلیون اثر تاریخی و باستانی در این كشور؛ گواه غیر قابل انكاری برای شایستگی عنوان « ایران موزه همیشه زنده دنیا»است. در ایران بیش از هفتاد هزار تپه باستانی، بیش از یک میلیون و دویست هزار اثر تاریخی و معماری و هزاران یادگار دوران های دوردست وجود دارد که برخی از آن ها در زمره برترین های جهان جای گرفته اند. از میان مکان هایی که یونسکو در جهان آن ها را به عنوان «میراث تمدن جهانی» به رسمیت شناخته و ثبت کرده است؛ چندین اثر در ایران قرارگرفته است.

مسجدهای قدیمی با ارزش معماری فوق العاده، کاخ های تاریخی با معماری بی نظیر، آتشکده های باستانی، باغ های باشکوه، کاروان سراهای تاریخی، عمارت های قدیمی با معماری خاص کویر با بادگیرهای منحصربه فرد، معماری كوهستانی و ساحلی، پل های تاریخی با ساختی کم نظیر همراه با دیدنی ترین و كهن ترین بازارهای شرق؛ تنها قسمتی از جاذبه های تاریخی كشور جمهوری اسلامی ایران هستند که در كنار سایر دیدنی ها؛ مجموعه ی ارزشمند و كم نظیری را با عنوان« جاذبه های تاریخی و معمای ایران» فراهم آورده اند.

هنر معماری در كشورهایی كه صاحب تاریخ و فرهنگ باستانی هستند، از مهم‌ترین پایه‌های تمدن دیرینه‌ی آن ها است و سرزمین ایران نیز با پیشینه‌ی مدنیت چندین هزار ساله‌ی خود، دارای شاهكارهای معماری کم نظیری است. شاید این علاقه و توجه، سبب تداوم همیشگی این هنر شده است: از تالارها، ایوان‌های ستون‌دار تخت جمشید تا قصرهای صفوی در اصفهان تا خانه‌های روستایی، گنبدهایی كه بر چهار قوس بنا شده، صحن چهار ایوانی، حیاط داخلی و حوض آن، همه‌ی این‌ها از ویژگی‌های معماری اصیل ایرانی است كه در طول تاریخ معماری ایران پیوسته تداوم خود را حفظ كرده است.

یكی از كهن‌ترین نمونه‌ها از میان بناهای شناخته شده‌ی باستانی ایران، معبد یا زیگورات چغارنبیل در ۳۰ كیلومتری جنوب خاوری شهر باستانی شوش است. قدمت این اثر تاریخی به سال ۱۲۵۰ پیش از میلاد باز می‌گردد. به طور كلی معماری این پرستش‌گاه عظیم جهان، بهترین نمونه‌ی هنر معماری بر بنیاد طاق قوسی را در دنیای باستان نشان می‌دهد. هم‌چنین طرز ساخت این معبد با دیگر معابد بین‌النهرین تفاوت كلی دارد، و آن ساخت طبقات این زیگورات است كه هر كدام به طور مستقل و از زمین تا بالا ساخته شده‌اند، یعنی مانند زیگورات‌های بین‌النهرین، هر طبقه بر روی طبقه‌ی دیگر ساخته نشده، بلكه مستقل برپا شده است.

برخی از باستان‌شناسان به استناد پایه‌های چندی كه در تپه‌ی موسیان، در حدود ۱۵۰ كیلومتری شمال باختر شوش پیدا شد، عقیده دارند كه «ستون» از شش هزار سال پیش در معماری ایران شناخته بوده است، ولی مهم‌ترین بنایی كه تاكنون در ایران شناخته شده و تالارهای بزرگ آن ستون‌دار بوده، دژ حسنلو واقع در جنوب دریاچه ارومیه در نزدیک شهر نقده است. هم‌ چنان كه معبد ایلامی در هزاره‌ی دوم پیش از میلاد، نموداری از چگونگی یک بنای مهم است. دژ حسنلو هم بنای استواری بوده است از تالارها و اتاق‌ها و دهلیزها و حیاط و ستون و جزرها، منطبق بر اصول معماری با سنگ، گچ و آجر و خشت كه در سده‌ی نهم پیش از میلاد بنیاد شده و در شمار پیشرفته‌ترین معماری‌های آن روزگار محسوب میشود.

پس از دژ حسنلو، برای بررسی ساختمان‌های ستون‌دار در ایران باید به سراغ دخمه‌های حفر شده در دل كوه رفت كه تعدادی از آنها متعلق به دوره‌ی مادهاست.

مادها (حكومت: اواخر قرن هشتم پیش از میلاد) با شیوه‌ی ساختمان سازی‌های عظیم آشنا بودند، و در این روزگار، استفاده از ستون در معماری معمول شد. یكی از ویژگی‌های دخمه‌های سنگی، ایوان طاق‌دار و ستون‌هایی است كه در دهانه‌ی دخمه‌ها دیده می‌شود. با آن كه این دخمه‌ها در سنگ كوه تراشیده شده است، اما بارزترین مدرك برای شناخت معماری چوبی در ایران محسوب می‌شود. بیش‌تراین دخمه‌ها علاوه بر حجاری همه‌ی دخمه‌ها در سینه‌ی كوه، نقش برجستگی‌هایی هم از صحنه‌های نیایش دیده می‌شود. بیش‌تر این دخمه‌ها علاوه بر حجاری همه‌ی دخمه‌ها در سینه‌ی كوه، نقش برجستگی‌هایی هم از صحنه‌های نیایش دیده می‌شود. مهم‌ترین این آثار عبارتند از: دخمه‌ی دآو دختر در ممسنی فارس، دخمه‌ی فقرگاه یا فخرگاه در نزدیكی مهاباد، دخمه‌ی فرهاد و شیرین در صحنه‌ی كرمانشاه و دخمه‌های اسحاق‌وند و سكاوند در نزدیكی هرسین در كرمانشاه و ...

● معماری ایران در دوران هخامنشیان:

عالی رین نمونه‌ی هنر هخامنشیان در تاریخ هنر این سرزمین، همانا معماری شگفت‌آور این دوره است. هنرمندان بزرگ دوره‌ی هخامنشی در مراكز حكومت و پایتخت‌ها مانند پاسارگاد، شوش، همدان و تخت‌جمشید كاخ‌های بزرگ و زیبایی بنا كرده‌اند كه پس از گذشت ۲۵ قرن هنوز بقایای آن ها محكم و استوار بر جای مانده است. ستون‌ها و سرستون‌های باقی مانده از دوره‌ی هخامنشی نمونه‌ی آشكاری از هنر معماری و حجاری در این دوره است. سرستون‌ها به شكل مجسمه‌ی شیر، اسب، گاو و عقاب و جانوران تركیبی مانند سرانسان، تن گاو و بال عقاب و گوش گاو است. شیارهای ستون‌ها، بلندی و زیبایی چشمگیری به آن‌ها می‌بخشند. مهم‌ترین آثار ساختمانی این دوران، شامل كاخ‌ها، آرامگاه‌ها و آتشگاه‌هاست.

پس از پاسارگاد، زیباترین آثار حجاری هخامنشیان را در بیستون كرمانشاه می‌توان دید. در زمانی كه پاسارگاد نخستین پایتخت هخامنشیان هم‌چنان آباد بود، داریوش هخامنشی تصمیم گرفت شوش را پایتخت خود قرار دهد و در آن‌ جا دست به كار ساخت كاخ شاهی شد. با توجه به اقلیم این منطقه، بیش‌تر مصالح ساختمانی آن از خشت و آجر تهیه شده است. بنابر لوحه‌ای كه از گفته‌های خود داریوش در شوش كشف شده، در بنای قصر او هنرمندان بابلی، مادی، لیدی و مصری خدمت می‌كرده‌اند و مصالح ساختمان از فواصل دور دست به شوش آورده می‌شده است. در عملیات حفاری، تعداد زیادی آجرهای لعاب دار كشف شده كه بیش‌تر به كاخ آپادانای شوش مربوط است. تخت جمشید یا به گفته‌ی یونانیان «پرسپولیس» یكی از بزرگ‌ترین و وسیع‌ترین بناهایی است كه در سراسر معماری آن، نوآوری و «ابداع» دیده می شود. در تكمیل این بنای عظیم بیش‌تر شاهان هخامنشی پس از داریوش به گونه‌ای دخالت داشته‌اند.

● معماری ایران در دوره اشكانیان و ساسانیان:

اشكانیان، یا پارتیان، در حدود ۲۵۰ پیش از میلاد، پس از سلوكیان در ایران به قدرت رسیدند. آن‌ها در اوایل از شیوه‌های هنر یونانی پیروی می‌كردند، اما پس از مدتی به هنر معماری، به ویژه به معماری سنتی و ملی ایران تمایل نشان دادند. در دوره‌ی اشكانیان، معماری مبنای اصلی خود را از آداب و اصول قبایل چادرنشین پارتی در برپایی اردوگاه‌ها گرفت. حیاط‌ های چهارگوش مركزی با ایوان‌های چهارسوی آن، به عنوان مظهری از معماری پارتیان به بین‌النهرین برده شد. تطور و دگرگونی این نوع معماری را در معماری اسلامی به ویژه در دوران سلجوقیان به خوبی می‌توان دید.

در معماری پارتی، پس از شكوفایی دولت اشكانی، به نمای ساختمان توجه بسیاری شد و می‌كوشیدند آثار هنری را بر دیوارها، در معرض دید متمركز كنند. نقاشی دیواری توسعه یافته و تزیینات آمیخته‌ای بود از نقاشی و گچ‌بری، كه نمونه بسیار زیبای آن در معبد كوه خواجه در وسط دریاچه‌ی هامون در سیستان به دست آمده است. اشكانیان در معماری خود از طاق گهواره‌ای، قوس، برجسته‌كاری تزیینی و گاهی ستون توكار استفاده می‌كردند. از ویژگی‌های معماری و هنر این دوره انتقال برخی از عناصر معماری و هنر است كه به دوره‌ی بیزانس و ساسانی منتقل شده است. شاید تاریخ معماری «طاق‌دار» كه در ایران بسیار معروف است، از دوره‌ی اشكانیان آغاز شده و در دوره‌ی ساسانیان تكامل یافته باشد.

بنای معبد آناهیتا در كنگاور كه بر سر جاده‌ی همدان و كرمانشاه واقع شده و منسوب به دوره‌ی اشكانیان است از جمله شاهكارهای هنر معماری پارتیان به شمار می‌رود. میان شیوه‌ی معماری پارتی و ساسانی در بنیاد ساختمان‌ها چنان همبستگی و نزدیكی وجود دارد كه هنوز گروهی از صاحب‌نظران، در انتساب كاخ مداین در تیسفون به یكی از این دو دوره، هنوز اظهارنظر قطعی نشده است. صرف نظر از جهات تاریخی در معماری ساسانی، چنان عوامل معماری اشكانی بی‌كم و كاست پیموده شده كه گویی با تغییر شاهان «هیچ دگرگونی در طریقه‌ی ساختن بناها پیش نیامده است».

ساسانیان از ایالت پارس برخاستند و برای تشكیل یک سلسله‌ی ملی، خود را وارث دودمان هخامنشی خواندند. ساسانیان، مذهب زرتشت را رسمیت بخشیدند و هنری پدید آوردند كه از حیث عظمت با هنر روم و بیزانس برابری می‌كرد و گاه بر آن برتری داشت. حتی پس از فتوحات اعراب، آن چه به عنوان هنر اسلامی از آن یاد می‌شود، تحت هنر ساسانی متاثر بود.

شیوه‌ی طاق زدن بر بناهای مربع شكل، در معماری ایرانی و حتی معماری غربی، از آن ساسانیان است. معماران آن دوره در پوشاندن فواصل وسیع با مواد؛ بسیارموفق بوده اند. بعضی از اصول معماری ساسانی بود كه راه را برای ترقی معماری گوتیك در اروپا باز كرد. در مجموعه‌ی هنر معماری این دوره، یگانگی و پیوند خاصی دیده می‌شود. اساس معماری گنبد است و ایوان، طاق‌نماها، اتاق‌ها و طاق‌های گهواره‌ای كه اغلب در اطراف یك یا چند حیاط قرار گرفته‌اند.

هنرهای گچ‌بری، موزاییک‌كاری و نقاشی دیواری، تزیینات بناهای ساسانی را شامل می‌شوند. در تنوع آثار ساسانی تاثیر همسایه گان به خوبی آشكار است؛ از جمله تصاویر موزاییكی كه از كاخ فیروزآباد (كاخ بیشابور) به دست آمده، به روش رومیان موزاییک شده است.

به طور كلی، معماری عهد ساسانی براساس معماری سنتی و برای نواحی خشک مركزی و خاوری ایران پدید آمده بود. به این معنی كه در ابنیه‌ی ساسانی اعم از كاخ‌ها و آتشكده‌ها، پوشش‌های گنبدی و ساختن ایوان‌های دارای طاق ضربی و چهار طاق‌های مخصوص آتشكده متداول و اساس معماری این زمان بوده است.

تعدادی از بناهای ساسانیان كه بقایای آن‌ها بر جای مانده است، مانند كاخ‌های فیروزآباد، كاخ سروستان در فارس و ایوان مداین در تیسفون، ایوان كرخه در خوزستان هم چنین آتشكده‌هایی با نام‌های تپه میل میان تهران – ورامین، آتشكده‌ی نیاسر در كاشان، آتشكده‌ی آذر گشنسب در تخت سلیمان و چهارقاپی در قصر شیرین و غیره تا حد بسیاری وضع معماری را در دوره‌ی ساسانیان آشكار می‌كنند.

● معماری ایران در دوران پس از اسلام:

با ورود تدریجی اسلام به كشورها، نژادهای گوناگون، از اسپانیا تا هند در ساختن تمدن تازه كه «تمدن اسلامی» نام دارد، شریک شدند. پیداست كه در این میان سهم همه‌ی ملت‌ها یكسان نیست و آن‌هایی كه با میراث‌های غنی پیش می‌آمدند، در ساختن بنای فرهنگی تازه اثربخش‌تر بودند. از جمله كشورهایی كه در این تمدن سهم عمده دارد، ایران است. پس از جنگ، ایران دین اسلام را پذیرفت و ایرانیان هیچ مانعی نمی‌دیدند كه آتشكده‌های دوره ساسانی را به مسجد تبدیل كردند. مسجد یزدخواست (بین اصفهان و شیراز) یكی از این مساجد است. با انتشار بیش‌تر اسلام در این سرزمین، در هر گوشه‌ای ساخت مساجد آغاز شد.

مساجد اولیه طرح و نقشه بسیار ساده‌ای داشتند. گو این كه از معماری اولیه‌ی این دوره، نشانه‌های اندكی به دست آمده، اما با توجه به همین نمونه‌ها می‌توان گفت كه طرح و نقشه‌ی این مساجد شامل یك صحن یا حیاط مستطیلی در وسط سلسله طاق‌هایی در اطراف و در سمت جنوب، یعنی قبله، شبستانی است كه به كمك ستون‌هایی، سقف بر آن سایه گسترده است. در این قرون، معماران ایرانی چندان به دنبال ابداع نبودند، بلكه تنها می‌كوشیدند آن چه را موجود بود، كامل‌تر كنند. گنبدهای سنگین ساسانی در این زمان بر فراز پایه‌ی هشت ضلعی منظمی قرار گرفت و مساجد به تقلید طرح‌های محلی، به صورت بناهایی شبیه به چهار طاقی ساسانی – البته به صورت كامل‌تر – بنا شد.

كیفیت بنای پایه‌ها و ستون ها و احداث ایوان بلند و طویل و به كار بردن مصالح ساختمانی و تزیینات آجری و گچ‌بری در مساجد این دوره، عناصر ساختمانی ساسانیان را در معماری مسجدسازی نشان می‌دهد و نفوذ معماری ساسانی در بناهای مذهبی به درجه‌ای می‌رسد كه به تدریج اصول معماری اسلامی بر شالوده‌ی معماری ساسانیان پایه‌گذاری می‌شود.

(برگزیده از کتاب سیمای فرهنگی ایران؛ به قلم نویسندگان)

---