اخلاق و فرهنگ نقد را بیاموزیم

مـسـأله تـذکـر و نـقـد و یـادآوری, هـمـچـنـیـن پـنـدپـذیـری و قـبـول نـصـیـحـت و مـوعـظـه و تـوجـه بـه تـذکـرات دیـگـران از هـمـیـن رهـگـذر, در مـقوله مسائل معاشرتی و شیوه برخورد صحیح با دیگران قرار می گیرد

مـسـأله تـذکـر و نـقـد و یـادآوری، هـمـچـنـیـن پـنـدپـذیـری و قـبـول نـصـیـحـت و مـوعـظـه و تـوجـه بـه تـذکـرات دیـگـران از هـمـیـن رهـگـذر، در مـقوله مسائل معاشرتی و شیوه برخورد صحیح با دیگران قرار می‌گیرد.

● نقد و تذکر

پـرده‌پـوشـی بـر واقـعیات، یا خود را به بی‌خبری زدن، واقعیت‌ها را عوض نمی‌کند. وقـتـی در کـسـی یـا جـایـی یـا رفـتـار و بـرخـوردی اشـکـال وجـود داشـتـه بـاشـد، فـرزانـگـان، از هـر تـذکـر اصـلاحـی اسـتـقـبـال مـی‌کـنند تا آن را برطرف سازند. اما جاهلان و خودخواهان، دوست دارند که در هـمـان مـوارد نـیـز، مـدح و تـمـلق و ثنا بشنوند و بر عیوب و کاستی‌ها و زشتی‌ها سرپوش بگذارند.حضرت علی (علیه السلام ) می‌فرماید: «اجـهـل النـاس المـغـتـر بـقـول مـادح مـتـمـلق یـحـسـن له القـبـیـح و یـبـغض الیه النصیح»؛ «نادان‌ترین مردم کسی است که فریب ستایشگر چاپلوس را بخورد، ثناگری که زشت را در نظر او زیبا جلوه می‌دهد و خوبی را در نظر او منفور میسازد.»به جای آراستن عیوب و کتمان زشتی‌ها و پرده‌پوشی نارسایی‌ها، باید آن‌ها را گـفـت و شنید و در برطرف ساختنشان کوشید. تذکر و نقد از همین جاست که قیمت و قداست می‌یابد و برای بعضی‌ها یادآوری یک وظیفه می‌شود و برای بعضی توجه به تذکرها و نـقـدهـا یـک فـضـیـلت اخـلاقـی بـه شـمـار مـی‌آیـد.

● شیوه صحیح نقد

به همان اندازه که تذکر کاستی‌ها و نقد عمل‌ها مفید و لازم است، توجه به شیوه یادآوری و نکات و آداب پند و اندرز و تذکر، مهم و سرنوشت ساز است.اگر کسی دیگران را پند دهد، اما خودش اهل عمل به نصایح خویش نباشد، سخنش بی‌اثر است. انبوهی از روایات، شاهد این مدعاست. حضرت علی(علیه السلام) می‌فرمایند: «استصبحوا من شعلة واعظ متعظ و اقبلوا نصیحة ناصح متیقظ»؛ «از فـروغ واعـظ و پـنـددهنده‌ای که خود، پندپذیر است، روشنایی برگیرید و نصیحت نصیحتگر بیدار را پذیرا باشید».نـقـد و تذکر، هر چه صمیمی‌تر، خودمانی‌تر، در خلوت و بدون آبروریزی و هتک حیثیت بـاشـد، هـم مـوثـرتـر اسـت، هـم از کـیـنه‌توزی و کینه‌افروزی و لجاجت، دورتر. گـاهـی نـقـادی آشـکـار و پـنـد و تـذکـر در مـلأ عـام، اثـر مـنـفی دارد و طرف را به عکس العمل وا می‌دارد و شخصیت او را هم خُرد می‌کند. حضرت امیر (علیه السلام) فرمود: «نصحک بین الملاء تقریع»؛ «نصیحت و پند دادن تو در حضور دیگران، کوبیدن و خرد کردن است».نـقـد نـباید برخاسته از حسد و غرض‌ورزی و تسویه حساب باشد. تذکرهای حسودانه و کینه‌توزانه، وضع را بدتر می‌کند. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «النصیحه من الحاسد محال»؛ «نصیحت و خیرخواهی از حسود محال است».

● نقدپذیری

تکبر و خودخواهی، جلوه‌های گوناگون دارد. یـکـی غـرور در مـقـابـل نـقـد اسـت. وقـتـی نـقـد، مـایـه کـمـال‌انـدیـشـی و کـار مـاسـت، نـقـدپـذیـری کـمـک بـه ایـن کـمـال و رشـد اسـت. از آن طـرف، نـقـدنـاپـذیـری، نـشـانـه نـوعـی غـرور و تـکـبـر و عـامـل زدن در ورطه بدی‌ها و کاستی‌هاست. گاهی ناب‌ترین موعظه‌ها و تذکرها، وقتی بـه دل‌هـای دارای کـبـر مـی‌رسـد، بـا عـدم پـذیرش مواجه می‌گردد و انسان را محروم می‌سازد. به تعبیر زیبای امیر المومنین (علیه‌السلام): «بینکم و بین الموعظه حجاب من الغره»؛ «میان شما و پند، حجاب و پرده‌ای ازغرور افکنده شده است».انـسـان گـاهی به خاطر حب نفس، یا عیوب خود را نمی‌بیند و نمی‌فهمد، یا حاضر نیست خـود را دارای عیب و نقص بداند، از این رو، نقد و تذکر دیگران را هم بر غرض‌ورزی و دشمنی حمل می‌کند.در یـک خـانـواده، مـمـکـن اسـت رفـتـار هریک از زن و شوهر نسبت به هم، ایرادهایی داشته باشد، یا برخورد پدر و مادر با فرزند کوچک یا جوانشان، غلط باشد. اگر کسی متذکر شد، باید مشفقانه بپذیرد و در اصلاح خویش بکوشد. اگـر هـر یـک تـلاش کـنـنـد تـا عـیـب و اشـکـال را مـتـوجـه طـرف مـقـابـل سـازنـد و خـود را بی‌گناه قلمداد کنند، نارسایی‌ها و عیوب و خطاها هرگز اصلاح نخواهد شد. انصاف در پذیرش خطا و عیب نشانه رشد عقلی است.اگر حسن‌نظر و نیت دوستانه کسی برای ما محرز بود، در پذیرفتن نقد و تذکر و پند او نباید تردید کنیم. به فرموده حضرت امیر (علیه السلام): «لیکن احب الناس الیک المشفق الناصح»؛ «محبوب‌ترین مردم در نظر تو، نصیحت‌کننده مشفق و خیرخواه باشد».گـرچه ممکن است تذکر و انتقاد دیگری در ذائقه ما تلخ آید، ولی تلخی نقد و تذکر، به مراتب سودمندتر از شیرینی چاپلوسی و نیرنگ و فریب است. از امام باقر(علیه‌السلام) روایت است که: «اتبع من یبکیک و هو لک ناصح و لا تتبع من یضحکک و هو لک غاش»؛ «از کـسـی پیروی کن که از روی خیرخواهی و نصیحت تو را می‌گریاند، ولی پیرو کسی مباش که تو را می‌خنداند، در حالی که نسبت به تو فریبکاری می‌کند!» نـقدپذیری در مسائل اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و مدیریتی، ضامن سلامت رابطه‌ها و رشد افکار و اعمال است. این مسأله در متون دینی با عناوینی همچون: نصیحت و موعظه مورد توجه قرار گرفته است.

پـایـان ایـن بـحـث را حـدیثی از امام سجاد (علیه السلام) قرار می‌دهیم که در ضمن بیان حـقـوق مـتـقـابـلی کـه افراد در جامعه نسبت به هم دارند به حق نصیحتگر بر گردن نصیحت شنو و وظیفه ناصح و متنصح اشاره فرموده است: «و حـق النـاصـح ان تلین له جناحک و تصغی الیه بسمعک، فان اتی بالصواب حمدت الله عزوجل و ان لم یوافق، رجمته ...»؛ «حـق نـصیحت‌کننده (و ناقد و پنددهنده) آن است که نسبت به او نرمش و انعطاف نشان دهی و بـه سـخـنـش گـوش فـرا دهـی، اگـر حـرفـش بـجـا و درسـت بـود، خـدای متعال را سپاس گویی و اگر تذکرش موافق با حق نبود، نپذیری».

زینب مجلسی راد