شیخ بهایی دانشمند, مخترع, ادیب

بهاءالدین محمدعاملی, معروف به «شیخ بهایی» در سال ۹۵۳هـ ق در بعلبک لبنان جبل عامل شام به دنیا آمد

● شرح حال

بهاءالدین محمدعاملی، معروف به «شیخ بهایی» در سال ۹۵۳هـ.ق در بعلبک لبنان (جبل عامل شام) به دنیا آمد. از کودکی عطش فراوان در دانش اندوزی داشت به طوری که این میل سرشار او را به سرزمین دانش و فرهنگ یعنی ایران زمین کشاند و در سن ۷سالگی همراه پدرش به ایران آمد. بهایی در ایران به معروفترین چهره از حلقه دانشمندان دوران صفویه تبدیل شد. شیخ در روزهای نخست کوچ به ایران به قزوین رفت و چون این شهر را یک مرکز فرهنگی و محل گردآمدن دانشمندان شیعه دید در آنجا اقامت گزید و از کلاس درس دانشمندان بنام آن شهر و همچنین نزد پدرش به کسب دانش پرداخت. یکی از ویژگی های برجسته شخصیت و اخلاق بهایی این بود که از تظاهر کردن به چیزی و یا فخرفروشی و کبر و غرور کاذب نفرت داشت. همین ویژگی اخلاقی به علاوه نبوغ علمی و هنرذاتی، مهمترین عامل شهرت و محبوبیت شیخ بهایی شده و نام او را در زمره دانشمندان بزرگ ایران دوره صفوی در پوشش یک دانشمند بزرگ و عاری از هرگونه غل و غش و شهرت کاذب به ثبت رسانده است. این پیشینه شفاف و پاک موجب شده تقریباً تمامی پژوهشگران و اندیشمندان شرق شناسان مشهور شیخ را از نوادر روزگار و از دانشمندان بزرگ ایران در سده دهم و یازدهم هجری بدانند.

● هنر و نوآوری

تربیت شاگردان بزرگ همانند صدرالمتاالهین شیرازی (ملاصدرا) که خود در قله فلسفه و حکمت الهی شرق ایستاده ملاحسن حنیفی کاشانی و چند چهره برجسته دیگر هنر شیخ بهایی بود اما آن چیزی که شیخ را شهرت عالمگیر داده اختراع بزرگ و منحصر به فرد او در اصفهان است. اختراع حمامی که حرارت و گرمای خزانه بزرگ آن تنها با یک شمع تأمین می شد. این دانشمند نابغه با این اختراع تا به امروز موجب حیرت و شگفتی همگان شده بود و راز سر به مهر این ابتکار تاریخی همچنان بر مردم پنهان بوده تا اینکه هم اکنون با پژوهشهای پی درپی پس از گذشت ۳۰۰سال از تاریخ ساخت حمام راز گرم نگه داشتن این حمام با یک شمع فاش شد. شاگردان شیخ همانند خودش هر کدام در فلسفه، حکمت الهی فقه و اصول، ریاضی و نجوم سرآمد دوران بودند مثل ستاره ای در آسمان دانش ایران و اسلام درخشیده اند و مایه مباهات ایرانیان و مسلمانان جهان هستند.

بهایی افزون بر ۸۰اثر و مقاله علمی در دانش های گوناگون دارد و این خود دلیلی بارز بر مقام علمی اوست. از جمله مهمترین آثار او: جامع عباسی و کتاب معروف «کشکول» که مجموعه ای از طنز ادبی پندآموز است. کشکول شیخ حکایت از توانایی فوق العاده و احاطه وی بر ادبیات ایران و مسائل اجتماعی و اخلاقی زمان خودش است. به علاوه مطالب و پندهای کشکول برای همه زمانها آموزنده و راهگشا است. آثار دیگر شیخ عبارتند از: «بحرالحساب»، «مفتاح الفلاح ولاربعین»، «شرع القلاف»، «اسرالبلاغه و الوجیزه»

● نبوغ ادبی

شیخ بهایی علاوه بر آثار علمی، طبع شعری بسیار بالایی داشت. «غزلها» «رباعیات» و مثنوی های معروف «نان و حلوا» و «شیر و شکر» در زمره سروده های برجسته ادبی اوست با این وصف شهرت عمده او در شعر به واسطه سرودن «مخمس» (پنج تایی) است، که به عنوان سروده های معروف او زبانزد اهل ادب و دوستداران شعر عرفان ایران است.

● نمونه شعر

تا کی به تمنای وصال تو یگانه

اشکم شود از هرمژه چون سیل روانه

خواهد به سرآید شب هجران تو یا نه

ای تیرغمت را دل عشاق نشانه

جمعی به تو مشغول و تو غایب زمیانه

بلبل به چمن زان گل رخسا، نشان دید

پروانه در آتش شد و اسرار عیان دید

عارف صفت روی تو در پیر و جوان دید

یعنی همه جا عکس رخ یار توان دید

دیوانه منم من که روم خانه به خانه

● درگذشت

عمر مفید علمی شیخ در اصفهان و در دوران شاه عباس یکم صفوی (۹۹۶-۱۰۳۵هـ.ق) سپری شد. در سال ۱۰۱۰ هـ.ق که شاه عباس فاصله اصفهان تا مشهد را پیاده پیموده همراه او بود، به همین علت پس از عمری کوشش در راه دانش آموختن و پرورش شاگردان وقتی که در سال ۱۰۳۱ هـ.ق در سن ۸۷ سالگی چهره در نقاب خاک کشید، مریدان شیخ او را با شکوه و عزت تمام آن گونه که شایسته نام و مقام علمی و عرفانی و ادبی او بود، پیکرش را به مشهد انتقال دادند و در صحن مطهر رضوی در جوار امام هشتم شیعیان به خاک سپردند. محبوبیت شیخ نزد حکومت وقت و مردم موجب شد یکی از رواقهای مهم رضوی را با نام «بست شیخ بهایی» بنامند.

قاسم آخته