پیوند دانش آموزان استثنایی با هنر

عمر هنر تقریباً به سالمندی بشر است تا هنگامی كه بشر وجود دارد, هنر نیز روی مرگ را نخواهد دید نخستین ابزارسازی كه به سنگ, شكل تازه ای بخشید, تا آن را به خدمت بشر بگمارد, اولین هنرمند بود

نخستین شكارچی كه خود را به شكل قبیله سالاری كه پوست حیوان را بر روی تخته سنگ یا كنده درختی كشیده تا حیوانات همنوع را جلب كند، جملگی نیاكان هنر بودند، هنر به بشر درك واقعیت را می بخشد و برای انسانی تر كردن آن، به وی عزمی راسخ ارزانی می دارد.۱هنر بیشتر و زودتر از همه چیز سطح فرهنگ و معنی اجتماع را بالا می برد و خود به خود از معایبی كه جامعه ای را به سوی پستی و نیستی می كشاند، جلوگیری می كند و از همه بالاتر و مهم تر، هنر آموزش غیر مستقیم را كه برای تعلیم و تربیت جامعه فوق العاده مهم است، برای ما باعث می شود. تحقیقات دامنه داری از سوی علمای تعلیم و تربیت در زمینه هنر كودكان به عمل آمده و نتایج حاصله از آن معلوم داشته كه تعلیم و تربیت هنری موجب رشد سایر قوا و استعدادهای كودكان می شود.۲«هربرت رید» معتقد است كه هنر باید در محیط آموزشی صمیمانه ای تعلیم داده شود. «لوونفلد» در تعریف هنر می گوید: «هنر فعالیتی است پرتحول و وحدت دهنده كه در تعلیم و تربیت كودكان نقش حیاتی دارد.» نقاشی، طراحی، رنگ آمیزی یا ساختن، فراگرد پیچیده دارد كه در آن عناصر گوناگون تجارب خویش را به هم پیوند می دهند تا شكلی جدید و بامعنی بسازند. در این فراگرد كه جریان از انتخاب و تفسیر و فرم دادن عناصر است، كودك چیزی بالاتر از یك مجسمه یا تصویر ارائه می دهد، او جزئی از خودش را می نمایاند و اینكه چگونه فكر می كند، احساس می كند و می بیند.۳

* هنر و روانشناسی كودك

به طور كلی كودكان از سالهای پس از تولد در برابر صداهایی مانند سرود و موسیقی به هیجان می آیند. اغلب نسبت به اینگونه صداها از خود واكنش نشان می دهند. تلاش در كاربرد واژه ها و عبارتهای آهنگین و قافیه پردازی در گفتار روزمره از ویژگیهای عمده زبان در سالهای كودكی است. كودكان همچنین به شنیدن داستانها و تماشای فیلمهای داستانی تمایل بسیار دارند، به طوری كه دقت نظر در حال و هوای كودك در لحظه های بحرانی و هیجانی حاكی از جذابیت و تأثیر عمیق داستان بر این گروه سنی است.۴

نمایش در سالهای اولیه زندگی كودك نقش آشكار دارد و كودك از همان هنگام كه سخن گفتن و راه رفتن را می آموزد، با تقلید از دیگران، رفتارهای مختلف را به نمایش می گذارد و از این طریق به تكرار و بازآفرینی تجربه ها، تقلید از والدین و دیگران می پردازد. همچنین كودك با روی آوردن به نقاشی انگار، عقاید و عواطف، مشكلات و محدودیتهای زندگی خویش را بیان می كند كه با بهره گیری از فعالیتها می توان اقدامات مؤثری در زمینه بهداشت روانی، تعدیل و درمان مشكلات روانی و عاطفی او به عمل آورد.

افسانه و داستان نقشی درخور توجه برای تمام گروههای سنی دارد، گرچه هنر با تفریح و تنوع همراه است، اما نقش آن صرفاً به سرگرمی محدود نمی شود، بلكه پیامدهای آن تا حدی است كه می تواند جنبه های تشخیصی، آموزشی، پرورشی و درمانی را در بر گیرد.۵دنیای كودكان، دنیای عواطف، احساسها، تخیلها، خیالپردازی و بازی است، از این رو كودك ارتباط عمیقی با هنر، بویژه شعر و موسیقی دارد.۶بازیهای نمایشی و تئاتر مورد استقبال كودكان است و نقش مؤثری در رشد تكلم، پرورش اجتماعی و دیگر ابعاد شخصیت كودك ایفا می كند. آموزش آداب فرهنگی، مقررات اجتماعی و مضامین اخلاقی و انسانی، شیوه برقراری روابط سالم و سازنده با دیگران ایجاد و تقویت حس مسؤولیت پذیری در قبال سایر افراد از جمله مواردی است كه می توان شرایط مناسب برای تحقیق آنها را در دوران كودكی از طریق بازیهای نمایشی یا تئاتر كودكان فراهم آورد.۷نقاشی و طراحی از مهم ترین عوامل بیان كننده هدفها، افكار، عقاید و نیازهای درونی بشر محسوب می شوند كه از دیرباز مورد استفاده قرار گرفته اند. اشتغال به این فعالیت خلاق اعم از آفرینش نقاشی یا استفاده از آن می تواند علاوه بر پرورش حس جمال دوستی و ذوق هنری انسان، نقش مؤثری نیز در رشد شخصیت شناخت مشكلات و نابسامانی های روانی و درمانی داشته باشد.۸

* رشته های هنری و توان بخشی دانش آموزان استثنایی

استفاده از هنر برای درمان بیماران ریشه در تاریخ گذشته بشر دارد. «تقریباً از زمان تشكیل اولین قبایل بدوی از موسیقی به عنوان وسیله ای برای درمان بیماران استفاده می شده است. شامان ها در قبایل بدوی آفریقا، طبیب و موسیقیدان قبیله محسوب می شدند كه از طریق سحر و مراسم مذهبی، با رقص و آواز، رنگها و لباسهای عجیب، ترانه های مخصوص را می خواندند و بیمار را با خود به خلسه می بردند و از این طریق سعی داشتند تا ارواح خبیثه را از وجود بیمار پاك كنند. هنوز در بسیاری از قبایل آفریقایی، آسیایی و آمریكای جنوبی از این روش استفاده می شود.۹

اما امروزه هنر به كمك بیماران و معلولان آمده و با مدد گرفتن از سایر علوم به درمان آنان مبادرت ورزیده، روشهایی همچون موسیقی درمانی، تئاتر درمانی، قصه گویی و... نشان دهنده توجه مجامع علمی به این موضوع است.از آنجا كه موسیقی درمانی یكی از روشهای مؤثر در درمان معلولیتهای ذهنی است، بخشی از این مقاله را به این موضوع اختصاص می دهیم.«به نظر برخی از روانكاوان (كوهرت، میللر و لاك) موسیقی این امكان را برای فرد فراهم می كند تا تمایلات و هیجانهای خود را بدون هرگونه احساس گناه و در یك محیط قابل قبول اجتماعی، آن هم به صورت متعالی تخلیه و احساس آرامش كند.»۱۰علاوه بر تخلیه هیجانها، موسیقی از كاربردهای متعددی برخوردار است، از قبیل: توسعه مهارتهای فردی، تقویت اعتماد به نفس، افزایش روابط اجتماعی، كاهش تنش های ناشی از اضطراب، كاهش افسردگی، افزایش كارآیی حسی - حركتی و اجتماعی در افراد معلول و عقب مانده ذهنی، سازگاری بهتر در بیماران نورتیك، واقعیت پذیری در بیماران سایكوتیك، كاهش ناراحتی های روان تنی از جمله دردهای عصبی، تنشهای عضلانی، ناراحتی های قلبی، عصبی، كاهش فشار خون، ناشی از هیجان.

«ژاكلین پترز» تعریف نسبتاً جامعی از موسیقی درمانی ارائه می كند: «موسیقی درمانی كاربرد از پیش تعیین شده فعالیتهای موزیكی است كه به وسیله پرسنل متخصص برای ایجاد تغییر در الگوهای رفتاری سازش نایافته و حالات غیر عادی مراجعان به كار می رود. موسیقی وسیله ای برای رسیدن به هدفهای درمانی است.»از طریق بررسی سوابق پژوهشی در مورد عقب ماندگان ذهنی نشان داده شد كه كاربرد موسیقی به عنوان یك روش درمانی برای عقب ماندگان ذهنی، در جهتی كه بتواند نیازهای این گروه را برآورده سازد، تغییر كرده است (رینولدز، ۱۹۸۳).در دهه پنجاه، اهداف برنامه های موسیقی درمانی عقب ماندگان ذهنی شامل: سازگاری اجتماعی، افزایش تمركز، تقویت هماهنگی ماهیچه ها، كنترل شخصی، ثبات عاطفی، انگیزش و كسب كامیابی بوده است (گیلی لند ،۱۹۵۹ برویر ۱۹۵۵).

در دهه شصت، اهداف موسیقی درمانی در زمینه اجتماعی شدن، تقویت واكنشهای دفاعی، كنترل تحریكات آنی، لذتجویی، تحریك حسی و كامیابی، برنامه ریزی شده بود (لاتوم ۱۹۶۸).

---