نزول صنعت فرش

صنعت فرش از لحاظ اشتغالزایی, ایجاد ارزش افزوده و تحصیل ارز نقش قابل توجهی در اقتصاد ایران دارد این صنعت ضمن این كه كمترین میزان ارزبری را دارد, كم هزینه ترین شیوه ایجاد اشتغال در كشور را نیز به خود اختصاص داده است

صنعت فرش از لحاظ اشتغالزایی، ایجاد ارزش افزوده و تحصیل ارز نقش قابل توجهی در اقتصاد ایران دارد. این صنعت ضمن این كه كمترین میزان ارزبری را دارد، كم هزینه ترین شیوه ایجاد اشتغال در كشور را نیز به خود اختصاص داده است. امروزه تعداد كثیری در این صنعت مشغول فعالیت هستند و بیشترین جمعیت شاغل در این صنعت را زنان تشكیل می دهند.

از نظر ارزآوری نیز این صنعت سهم قابل توجهی در اقتصاد ایران دارد. به گزارش نشریه برنامه سازمان مدیریت برنامه و برنامه ریزی، در مجموع با بررسی صادرات فرش در طول سه برنامه گذشته از یك طرف سهم فرش از صادرات غیرنفتی در حال كاهش است و از طرف دیگر ارزش مطلق صادرات فرش نیز روند نزولی دارد. در سالهای اخیر ارزش صادرات فرش ایران روند نزولی داشته و این كاهش منحصر به ایران نبوده است، بلكه كشورهای رقیب و كل جهان نیز با تنزل ارزش صادرات فرش مواجه بودند. كاهش ارزش صادرات فرش دستباف در ایران متاثر از عوامل بسیاری است كه تاثیر هریك بر صادرات یكسان نبوده است.

در برخی از موارد یك عامل اثر خنثی كننده ای بر عوامل دیگر داشته است. این عوامل به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم می شوند. برخی از عوامل داخلی را می توان مربوط به تولید دانست و تعدادی از آنها به سیاستهای اتخاذ شده، ارتباط دارد. از عواملی كه به تولید مربوط می شود می توان از تنزل كیفیت تولید و افزایش قیمت تمام شده نام برد. این امر باعث شده كه از قدرت رقابت فرش دستباف در بازارهای جهانی كاسته شود. در ایران تولید فرش برخلاف اكثر كشورهای رقیب كه به صورت كارگاهی و در قالب مجتمع ها انجام می شود، به صورت تك بافی (خانگی) صورت می گیرد.

هزینه تولید فرش در ایران در مجتمع ها به میزان ۵۰درصد از هزینه تولید به صورت تك بافی بیشتر است و این امر ناشی از پرداخت برای ایام تعطیلی، عیدی و پاداش حق سنوات و پرداخت ۲۳ درصد حق كارفرما بابت بیمه تامین اجتماعی است. به علاوه تولیدكنندگان به منظور دستیابی به حاشیه سود مورد نظر خود به كاهش هزینه تولید با استفاده از مواد اولیه نامرغوب از جمله پشم دباغی شده، ابریشم نامناسب خارجی، به كارگیری پلی استر و ... اقدام می كنند. ورود تولیدات با كیفیت پایین به بازارهای جهانی باعث شده تا به نماد تجاری فرش دستباف كشور كه از دیرزمان جایگاه خاصی را نزد خریداران داشته است، خدشه وارد كند.

بالا بودن قیمت تمام شده فرش دستباف ایران در مقایسه با كشورهای رقیب؛ پاكستان و هند موجب شده تا قیمت متوسط هر كیلوگرم فرش دستباف ایران طبق آمار منتشره در سال ۲۰۰۳ میلادی برابر با ۲۶ دلار باشد. در حالی كه متوسط قیمت فرش در كشورهای پاكستان و هند به ترتیب هر كیلوگرم ۱۵ دلار و ۹ دلار است.

از جمله عوامل داخلی دیگر، مربوط به سیاست های تجاری و ارزی متفاوت در مقاطع مختلف است. برخی از این سیاست ها آثار مطلوبی بر رونق و ارتقای صادرات داشته و برخی دیگر آثار نامطلوبی بر صادرات در این بخش گذاشته است. به عنوان مثال می توان به سیاست آزادسازی تجارت خارجی و رفع موانع صادراتی در ابتدای نخستین برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی كشور اشاره كرد كه به رونق صادرات فرش كمك كرد.

یا معرفی نرخ ارز شناور برای كالاهای صادراتی و واردات بدون انتقال ارز به همراه سیاست های تكمیلی دیگر در امر توسعه صادرات نقش مؤثر داشته است. از جمله عوامل خارجی مؤثر در كاهش صادرات در سالهای اخیر می توان به كاهش تقاضای فرش دستباف در بازارهای جهانی به دلایل متعدد از جمله ظهور كالاهای اساسی جانشین فرش دستباف با قیمت های نسبی ارزان، ركود اقتصادی جهان و بیكاری و كاهش درآمدهای ناشی از آن اشاره كرد.

متمركز بودن بازارهای صادراتی و تأثیر منفی آن بر ارزش صادرات از عوامل خارجی دیگر است. از جمله آثار منفی متمركز بودن بازار فرش می توان به شكستن قیمت ها به علت رقابت ناسالم تعدادی از صادركنندگان در یك بازار یا چند بازار محدود اشاره كرد كه با اشباع بازار مذكور صادركنندگان به منظور جلوگیری از راكد ماندن سرمایه خود به قیمت شكنی یا رقابت ناسالم اقدام می كنند.

همچنین ركود اقتصادی كشورهای عمده واردكننده فرش می تواند صادرات فرش كشور را تحت تأثیر قرار دهد. علاوه بر این برخی از عوامل بازار تشكیل اتحادیه های اقتصادی و تجاری می باشند و با وضع تعرفه ها مانع ورود كالاهای صادراتی كشورهای غیرعضو اتحادیه مذكور می شوند.

افزایش رقابت پذیری در بازار جهانی از دیگر عوامل خارجی است كه با روند آزادسازی تجارت خارجی در سالهای اخیر به علت باصرفه بودن صنعت فرش برای كشورهای رقیب به ویژه هند و پاكستان به دلیل ارزان بودن نیروی كار، استفاده از تعرفه های ترجیحی، مشابه سازی و تقلید و تبلیغات و پیگیری راهبردهای نفوذی در بازارهای جهانی و حمایت دولت آنها از قالی بافان روند رو به رشدی داشته است.

از ویژگی های رقابت پذیری این است كه ضمن ارتقای كیفیت، قیمت نیز كاهش می یابد. این مساله باعث شده كه در سالهای اخیر سهم كشور ما از صادرات جهانی فرش و سهم كشورهای رقیب افزایش یابد. عامل خارجی دیگر كه در كاهش صادرات فرش نقش داشته است، نبود تبلیغات كافی و فقدان راهبرد نفوذی بازار است. تبلیغات به صورت مختلف نقش مهمی در معرفی فرش دستباف در بازارهای جهانی دارد. در برخی كشورها از جمله هند، دولت صندوقی را برای تبلیغات و بسط بازارهای جدید تشكیل داده است. اگر ما امروز در كشور خود برای گسترش بازار برنامه ریزی نكنیم، در آینده بدون تردید كاهش بیشتر صادرات فرش دستباف را تجربه خواهیم كرد.

حسین لطفی