یک عمر در خدمت تشیع

آثار شیخ مفید در اثبات عقاید شیعی بسیار کارآمد و موفق است

ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان نامور به شیخ مفید و مشهور به ابن‌معلم که سال ۳۳۶ هجری قمری در نزدیکی بغداد چشم به جهان گشود، ازجمله بزرگ‌ترین و نامدارترین فقها و متکلمان شیعه در درازنای تاریخ اسلام است.

برابر با تاریخ، آنچه اسباب اشتهار شیخ مفید را که در محضر استادانی نام‌آور چون جعفر بن محمد قولویه، ابن‌بابویه، ابن‌جنید اسکافی، ابن‌زیات، ابوالحسن علی بن مالک نحوی، ابوعبدالله مرزبانی، ابوغالب رزاری، ابوعبدالله صفوانی و... تحصیل کرده بود فراهم آورده است، حضور توانمندش در عرصه مناظرات و مباحثات کلامی، پرورش شاگردانی پرشمار و سرشناس و همچنین نگارش کتاب‌های بسیار در باب الهیات شیعی است.

الف: در عرصه مناظره و مباحثه

شیخ مفید که مقام علمیش مورد تائید عالمانی از مذاهب مختلف چون ابن شهرآشوب، قاضی نورالله شوشتری، ابن‌ندیم، ابن‌جوزی، ابن‌حجر عسقلانی، خطیب بغدادی و... بود در آوردگاه مناظره کلامی با معتزله و اشعریان توانمندانه شرکت می‌جست. به عنوان نمونه، مناظره و مباحثه او با قاضی عبدالجبار، پیشوای معتزله بغداد و ابوبکر باقلانی، رئیس اشاعره، هنوز نیز در میان دین‌پژوهان اشتهار ویژه‌ای دارد. بایسته یاد کرد است، حتی به باور برخی تاریخ‌پژوهان، لقب شیخ مفید نیز نخستین‌ بار از سوی اندیشمندی اعتزالی به نام علی بن عیسی رمانی در پی رخ دادن مناظره‌ای بین آن دو درباره جنگ جمل و شنیدن براهین و دلایل استوار این عالم سرشناس مکتب تشیع به او داده شد. گفتنی است در برخی منابع، به جای علی بن عیسی از قاضی عبدالجبار یاد شده است که البته روایت نخست درست‌تر به نظر می‌رسد.

در برخی روایات آمده است که در منزل شیخ مفید همواره مجالس مناظره و گفت‌وگو برگزار می‌شد. جدا از اندیشمندان یاد شده در سطور فوق، می‌توان به نام‌هایی چون قاضی ابوبکر بن سیار، قاضی ابومحمد عمانی، ابوبکر بن دقاق، طبرانی (پیشوای شیعیان زیدی)، ابن لؤلؤ (پیشوای شیعیان اسماعیلی)، ابوبکر اخشید معتزلی، ابوالحسین کوفی، ابن‌کلاب (از سران حشویه) و ابوعبد‌الله بصری اشاره کرد که شیخ مفید با آنان به مناظره پرداخته است.

مشروح برخی از مناظره‌های شیخ مفید را شاگرد معروفش، سیدمرتضی در کتاب الفصول‌المختاره گردآوری کرده است.

نیازمند یادکرد است شمار بسیاری از کتاب‌هایی که شیخ مفید نگاشته است نقد یا ردیه‌ای است بر اعتقادات دیگر فرق اسلامی بویژه معتزله.

ب: پرورش شاگرد

براساس آنچه اسناد و منابع تاریخی و دینی هویدا می‌سازند، شیخ مفید یارای آن یافت تا شاگردان بسیاری را تربیت نماید که البته شماری از آنان خود اندک زمانی بعد در زمره نام‌آوران عرصه علوم نقلی گشتند. از آن جمله می‌توان به شیخ طوسی (مولف کتاب‌هایی چون تهذیب‌الاحکام و الاستبصار از کتب اربعه شیعه، التبیان فی تفسیر القرآن و الابواب در رجال)، سیدرضی (گردآورنده نهج‌البلاغه و نویسنده کتاب‌هایی متعدد چون تلخیص البیان عن مجازات القرآن، خصایص الائمه و معانی‌القرآن)، سیدمرتضی (برادر سیدرضی و نویسنده کتاب‌های فقهی المصباح، المختصر، الانتصار و الناصریات)، ابوالعباس نجاشی (نگارنده کتاب مشهور رجال النجاشی)، سالار بن عبدالعزیز دیلمی، ابوالفتح کراجکی، جعفر بن محمد دوربستی و... اشاره کرد. گفتنی است شیخ مفید کلاس درس خویش را در مسجد معروف براثا در محله کرخ بغداد برقرار می‌کرد و ظاهرا شاگردان او تنها منحصر به شیعیان امامیه نبودند بلکه پیروان دیگر مذاهب چون سنیان شافعی و شیعیان زیدی نیز در محضر درس او حضور می‌یافتند.

ج: کتاب‌ها و رسائل

شیخ مفید، از محققان و مؤلفان پرکار مذهب تشیع است. از کمتر کسی این همه اثر در زمینه‌های گوناگون علوم نقلی به جای مانده است. براساس برخی استنتاجات، شمار آثار وی حدود ۲۰۰ کتاب و رساله است. کتاب‌های شیخ مفید گستره وسیعی از علوم مختلف دینی چون علم کلام و عقاید، فقه، اخلاق، عصر غیبت و... را در بر می‌گیرد. مهم‌ترین و مشهورترین این آثار عبارتند از:

در باب علم کلام و عقاید: اوائل المقالات، شرح عقاید صدوق، نکت‌الاعتقادیه و اجوبه‌المسائل السرویه. محتوای اجوبه‌المسائل السرویه، ۱۱ سوال شریف فاضل از شهرسازی و پاسخ‌های شیخ مفید به آن سوال‌ها است. مراد از شریف فاضل بدرستی دانسته نیست که چه کسی است، اما آنچه روشن است، شیخ مفید از وی به بزرگی یاد کرده است. این پرسش‌ها که بیشتر کلامی است و برخی هم صبغه کلامی دارد، درباره این امور است: رجعت و متعه، اشباح و خلقت ارواح، حقیقت ارواح و حقیقت انسان، مراد از حیات شهید پس از شهادت در آیه (و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتاً بل أحیاء)، عذاب قبر، جبر، اختلاف فقها، عدم تحریف قرآن و خروج مرتکب کبائر از جهنم.

در باب فقه: الاعلام، المسائل‌الصاغانیه، جوابات الاهل الموصل فی العدد الرویه، جواب اهل الرقه فی‌الاهله و العدد، الاحکام النساء و المقنعه. لازم به ذکر است، المقنعه از دیرینه‌ترین نگارش‌های فقهی امامیه است و اشتمال بر دو بخش اصول دین و فروع دین و احکام دارد. در اهمیت المقنعه همان بس که به عنوان محور کتاب التهذیب شیخ طوسی، یکی از کتب اربعه و معتبر شیعه نیز قرار گرفت.

در باب اخلاق اسلامی و حدیث: الاختصاص و الامالی. الاختصاص مجموعه‌ای است از روایات مختلف که بیشتر آنها در فضایل اهل‌بیت(ع) است. مولف خود در ابتدای کتاب اشاره داشته است : «در آن گونه‌های مختلف احادیث و روایات برجسته و آثار نیکو و حکایات در موضوعات بسیار در مدح افراد و فضیلت آنان و مراتب علما و درجات و فهم آنها وارد کردم.»

الامالی را نیزشیخ مفید در طول هفت سال در ماه‌های رمضان و در ۴۳ جلسه برای یاران خود املا کرد. ضرورت دارد یاد شود این کتاب ازجمله منابع مهم شیعه برای آگاهی از سخنان اهل بیت پیامبر(ص) است و برای دستیابی به سخنان ائمه دوازده‌گانه(ع) در زمینه مسائل اخلاقی، عقیدتی و تاریخی اسلام، کتابی شایان توجه است. در اهمیت این کتاب برای شیعیان همان بس که در طول هزار سال، پیوسته مورد توجه و عنایت علما و فقهای شیعه بوده است.

در باب غیبت امام زمان(عج) و عصر غیبت: الجوابات فی الخروج المهدی(عج) والفصول‌العشره فی الغیبه. شیخ مفید در الفصول خود کوشیده است تا وجود امام غایب را براساس دو اصل ضرورت وجود امام در هر دوره از زمان و همچنین عصمت آن حضرت، اثبات کند. وی در این کتاب همان گونه که خود نیز اشاره داشته است به ده پرسش درباره مهدی(عج) پاسخ داده است.

از دیگر آثار شیخ مفید می‌توان از کتاب‌های الفرائض، الکلام فی دلائل القرآن، وجوه الاعجاز القرآن، النصره فی الفضل القرآن، الافصاح، الایضاح، الارکان و الارشاد یاد کرد.

شایسته است یاد شود کتاب الارشاد که در زمره مشهورترین آثار شیخ مفید به شمار می‌آید درباره تاریخ زندگانی ائمه دوازده‌گانه شیعه(ع) است. این کتاب از معتبرترین منابع روایی شیعه است و بسیاری از نویسندگان متاخر که به شرح زندگانی ائمه پرداخته‌اند، الارشاد را مستند خود قرار داده‌اند. به روایت تاریخ، شیخ مفید در شب جمعه سوم رمضان ۴۱۳ هجری قمری در بغداد درگذشت. کالبد او را در حرم امام موسی کاظم(ع) جنب آرامگاه استادش، جعفربن محمد قولویه قمی به خاک سپردند.

امیر نعمتی لیمائی