عوامل مخل کلاس درس

بوق خودروها, آژیر آمبولانس ها, صدای بلندگوهای نان خشکی ها و نمکی ها و دستفروشان دوره گرد, بوی غذاهای گوناگون ـ که از خانه های اطراف مدرسه متصاعد می شود ـ سروصدای دانش آموزانی که در حیاط مدرسه در حال ورزش هستند, صدای ناهنجار کولر, صدای گوشخراش پنکه سقفی نیمه مستعمل کلاس و غیره از جمله عوامل مخل و سرباری هستند که مانع تمرکز حواس دانش آموزان در کلاس درس می شوند و بر آموزش و یادگیری آنها اثرات منفی دارد و آنها را دچار افت تحصیلی می کند

بوق‌ خودروها، آژیر آمبولانس‌ها، صدای بلندگوهای نان خشکی‌ها و نمکی‌ها و دستفروشان دوره‌گرد، بوی غذاهای گوناگون ـ که از خانه‌های اطراف مدرسه متصاعد می‌شود ـ سروصدای دانش‌آموزانی که در حیاط مدرسه در حال ورزش هستند، صدای ناهنجار کولر، صدای گوشخراش پنکه سقفی نیمه مستعمل کلاس و غیره از جمله عوامل مخل و سرباری هستند که مانع تمرکز حواس دانش‌آموزان در کلاس درس می‌شوند و بر آموزش و یادگیری آنها اثرات منفی دارد و آنها را دچار افت تحصیلی می‌کند.

یک معلم فهیم باید این عوامل مخل و سربار را شناسایی کرده و حتی‌المقدور درصدد رفع و یا کاهش آنها برآید.

● عوامل مخل و سربار کدامند؟

عوامل مخل و سربار به آن دسته از عواملی گفته می‌شود که مانع توجه و دقت دانش‌آموزان به مطالب گفته شده از سوی معلم کلاس است و شرایط آرمانی برای برقراری ارتباط صحیح در کلاس را به هم می‌ریزند و در امر تدریس اخلال ایجاد می‌کنند. عوامل مخل و سربار ممکن است مربوط به معلم، دانش‌آموز، مطلب درسی، وسایل و ابزار و شرایط و موقعیت مربوط به محیط باشد.

▪ عوامل مخل مربوط به معلم

معلم ممکن است با مشکلاتی از این قبیل که در برقراری ارتباط با شاگردان اخلال ایجاد می‌کند مواجه باشد. نارسایی صدا، نامفهوم بودن بیان، بی‌حوصلگی و کسالت، داشتن لهجه، ضعف شنوایی و بینایی، ناآشنایی با اصول و فنون معلمی، عدم تسلط کافی به مطالبی که تدریس می‌کند و غیره.

▪ عوامل مخل مربوط به دانش‌آموز

دانش‌آموزان هم ممکن است مشکلاتی از این قبیل داشته باشند. مشکلات روانی و شخصیتی از قبیل حواس‌پرتی، نگرانی و اضطراب، کمرویی و خودنمایی، ضعیف بودن در درس، ضعف بینایی و شنوایی، مشکل بیان و غیره.

▪ عوامل مخل مربوط به مطلب درسی

مطالب مورد تدریس ممکن است مبهم و نارسا، بسیار مشکل و یا بیش از حد آسان باشند، همچنین ممکن است مطالب درسی مطابق با ذوق و علاقه دانش‌آموزان تهیه و تنظیم نشده باشند.

▪ عوامل مخل مربوط به وسایل و محیط

ممکن است وسایلی که معلم قصد استفاده از آنها را دارد خراب باشد. به عنوان مثال اگر معلم طبق طرح درس قرار است از ضبط صوت استفاده کند و این دستگاه درست کار نکند، در کار معلم اخلال ایجاد می‌شود. همچنین ممکن است محیط داخل و خارج از کلاس در کار تدریس اخلال ایجاد کند.

● سروصداهای نامطلوب در فضاهای آموزشی

سروصدا و اصوات نامطلوبی که برای دانش‌آموزان ایجاد اختلال و مزاحمت می‌کند و در کاهش بازده آموزشی، ایجاد خستگی، تحریک اعصاب و افزایش فشارخون نقش مؤثری دارند به سه گروه تقسیم می‌شوند:

الف) سروصدای ناشی از ترافیک هوایی (فرودگاه‌ها و خطوط هوایی) و ترافیک زمینی (قطار، خودرو و غیره).

ب) سروصدای ناشی از کارگاه‌های صنعتی و مراکز تجاری.

ج) سروصدای بازی بچه‌ها در فضاهای باز و سایر کلاس‌ها.

به عبارت دیگر اصوات نامطلوب در فضاهای آموزشی یا منشاء خارج از مدرسه دارند یا دارای منشاء درونی در مدرسه هستند.

● وضع میز و نیمکت‌ها در کلاس درس

تناسب نداشتن میز و نیمکت با ابعاد بدنی دانش‌آموز، باعث ناراحتی‌های کمر و گردن، خستگی زودرس، افت تحصیلی و اختلال در فشار خون آنان می‌شود. امروزه ثابت شده است که میز و نیمکت باید با ابعاد بدنی دانش‌آموز متناسب باشد. در بسیاری از کشورها برای هر پایه تحصیلی نوع خاصی میز و نیمکت طراحی شده است که آن را با رنگ مخصوصی مشخص می‌کنند. با این اقدام، هم مانع جابه‌جایی میز و نیمکت‌ها می‌شوند و هم به مدرسه جذابیتی خاص می‌دهند.

رنگ‌آمیزی نامطلوب دیوارها، در و پنجره‌ها و نیمکت‌های کلاس می‌تواند زمینه کسالت، خمودگی، بی‌تحرکی، عصبانیت، اضطراب و افسردگی دانش‌آموزان را فراهم آورد. همان‌طوری که رنگ در صنایع غذایی، دارویی، پوشاک و غیره تأثیر دارد، می‌تواند روی اعصاب و همچنین حواس انسان مؤثر باشد. بسیاری از افراد بزرگسال در برابر رنگ و تغییر رنگ فوراً عکس‌العمل نشان می‌دهند، این حساسیت در دنیای کودکان بیشتر و ملموس‌تر است. دانشمندان ثابت کرده‌اند در تخیلات و حالات عاطفی کودکان و نوجوانان، رنگ‌ها، تعیین‌کننده هستند. برای آنها هر کدام از رنگ‌ها می‌تواند وسیله شادی، غم، ترس، لذت، دوست داشتن، انتقام، بزرگی و کوچکی باشد. کودکان و نوجوانان می‌توانند بسوی رنگ‌ها کشیده شوند یا از آنها دوری کنند. رنگ وسیله‌ای برای حالت بخشیدن در طبیعت است. گلهایی که گرده‌افشانی آنها به وسیله حشرات صورت می‌گیرد، برای جلب توجه حشرات، رنگ‌های شاد و زیبایی دارند. رنگ حتی در بناها و ساختمان‌ها، اثرات مثبت یا منفی در بیننده ایجاد می‌کند. متأسفانه تاکنون رنگ در بعضی از مدارس نقش جدی خود را ایفا نکرده و سوای رنگ سبز، تابلوها آثار روان‌شناسی رنگ در بسیاری از آموزشگاه‌ها نادیده گرفته شده و استفاده بهینه از آن صورت نگرفته است. در بسیاری از مدارس موزاییک‌ها به رنگ تیره و میزها و نیمکت‌ها سربی رنگ است و گویی همه و همه دست به دست هم داده‌اند تا ذهن دانش‌آموزان را آزار داده و آنان را از مدرسه و درس فراری دهند! باید اذعان داشت برای رنگ‌آمیزی دیوارهای داخل کلاس‌ها معمولاً از رنگ‌های آرام نظیر کِرم و بژ استفاده می‌شود.

برای راهروها و راه‌پله‌ها می‌توان از رنگ‌های سرد و آرام نظیر آبی و سبز کم‌رنگ استفاده کرد. این رنگ‌ها در کنترل هیجانات روحی تأثیر بسزایی دارند و علاوه بر آرامش محیط از حوادث احتمالی دانش‌آموزان نیز، می‌کاهند.

● نبودن نورکافی

یکی دیگر از عوامل مخل و سربار در کلاس درس، نبودن نور کافی است. نور یکی از اصول مهم در طراحی فضاهای آموزشی و تأمین آسایش چشم است. لذا برای کارایی بیشتر دانش‌آموزان و همچنین رعایت بهداشت فردی و نیز ایجاد رغبت در آنها باید نور کلاس مناسب باشد. نور کلاس باید به گونه‌ای تنظیم شود که دانش‌آموزان علاوه بر دید خوب بر روی مــیز خود،‌ بتوانند از فاصله شش متری تخته کلاس را ببینند و نور باعث چشم‌زدگی و خیرگی نشود. بهترین نور استفاده از نور طبیعی است که به وسیله پنجره‌ها تأمین می‌شود و در صورتی که تأمین نور طبیعی امکان نداشته باشد می‌توان از نور مصنوعی استفاده کرد.

تأمین نور کافی و مناسب در مدارس باعث افزایش میل و رغبت به کار، دقت در عمل و افزایش بازدهی می‌شود. حفظ سلامت چشم و قدرت بینایی، کاهش خستگی و در نهایت اثر مطلوب در کیفیت آموزشی از جمله موارد مثبت نور مناسب در فضاهای آموزشی است.

گاهی اوقات با اقدامی بسیار ساده و عملی می‌توان در افزایش روشنایی کلاس‌ها مؤثر بود. به طور مثال گردگیری به موقع لامپ‌ها، تعویض لامپ‌های سوخته و لامپ‌هایی که سوسو می‌زنند. استفاده از رنگ‌های روشن در کلاس از این موارد است. باید حتی‌الامکان ردیف چراغ‌ها عمود بر تخته تدریس و ردیف نیمکت‌ها در نظر گرفته شود.

● سردی و گرمی هوای فضای آموزشی

احساس ناراحتی از گرما فقط به خاطر درجه بالای حرارت هوا نیست. سازگار شدن با دمای هوا تحت تأثیر سه متغیر قرار دارد: درجه حرارت هوا، میزان رطوبت هوا و شدت جریان هوا، فشار روانی ناشی از کار کردن در محیط گرم می‌تواند، احتمال خطر کردن معلم و دانش‌آموز را هنگام کار بالا ببرد و بهره‌وری آنها را کاهش دهد. در هوای گرم، بنیه و توان افراد کاهش می‌یابد و کار کردن طولانی مدت در زیر بار ترکیبی از حرارت و تقلای بدنی، آنها را افسرده می‌کند. براساس مطالعات انجام شده، سرمای شدید نیز بر عملکرد کسانی که برای انجام فعالیت به تمرکز فکری نیاز دارند، مؤثر است و توجه آنها را نسبت به محرک‌های اطراف کاهش می‌دهد. فرد در چنین موقعیتی مستعد خطا کردن می‌شود.

وقتی درجه حرارت پایین است، انگشتان دست حالت بی‌حسی پیدا می‌کنند و کارایی فرد برای انجام فعالیت‌های دستی تا حد زیادی کاهش می‌یابد.

براین اساس، برای افزایش بهره‌وری بیشتر در فضاهای آموزشی، باید دمای هوا را با توجه به موقعیت جوی موجود تعدیل کرد تا معلمان و دانش‌آموزان بتوانند در آرامش بیشتری به فعالیت بپردازند.

● نتیجه‌گیری

عوامل مخل، عواملی هستند که در امر یادگیری و تمرکز حواس دانش‌آموزان در کلاس درس، اخلال ایجاد می‌کنند.

این عوامل ممکن است مربوط به معلم، دانش‌آموز، مطالب درسی و وسایل و محیط باشند.

عواملی که در محیط داخل و خارج از کلاس ایجاد مزاحمت و اخلال می‌کنند بسیارند، به عنوان نمونه صدای زیاد بخاری یا کولر، نبودن نور کافی در داخل کلاس و سروصدای شاگردان در حیاط مدرسه، صدای بوق و موتور اتومبیل‌ها، قطارها در خارج از کلاس، مانع از برقراری ارتباط در کلاس درس می‌گردند.

وظیفه معلم آگاه و دیگر دست‌اندرکاران امر آموزش و پرورش، آن است که این عوامل را چه در داخل و چه در خارج کلاس شناسایی کنندو حتی‌المقدور در صدد رفع یا کاهش آنها برآیند.

محلی که برای ساخت مدرسه در نظر گرفته می‌شود باید ضمن نزدیک بودن به مسیر وسایل نقلیه عمومی، از کارخانه‌ها، خطوط راه‌آهن و شاهراه‌ها، بیمارستان، گورستان، کشتارگاه، دامداری، مرغداری، دباغ‌خانه، محل انباشتن زباله و کود، مراکز پرسروصدا و پررفت و آمد و سایر مراکز که به نحوی ممکن است ایجاد مزاحمت، دود، بو، گردوغبار و سروصدا کند،‌ دور باشد.

مدرسه باید حداقل ۵۰۰ متر با مراکز و محل‌های مذکور و مزاحم فاصله داشته باشد.

غلامرضا آتش‌دامن

پژوهشگر مسائل آموزشی و تربیتی

منابع:

ـ صفوی، امان‌اله (۱۳۸۱) کلیات روش‌ها و فنون تدریس، نشر معاصر، چاپ ششم، تهران

ـ خالصی ـ عباس (۱۳۸۰) بهداشت محیط، ایمنی و ارگونومی در مدارس، انتشارات ورای دانش، چاپ اول، تهران

ـ خالصی، عباس (۱۳۸۳) مقاله بهداشت حرفه‌ای معلمان، نشریه رشد معلم شماره ۱۸۴، دفتر انتشارات کمک آموزشی

ـ میرزایی، مجید (۱۳۷۳) اهمیت رنگ در آموزشگاه‌ها و مدارس، نشریه تربیت، شماره ۴، ماهنامه پرورشی وزارت آموزش و پرورش

ـ حلم سرشت، پریوش و دیگران (۱۳۸۱) بهداشت محیط مدارس، نشریه پیوند، شماره ۲۸۰، انتشارات انجمن اولیا و مربیان