فلسفه اخلاق در زادگاه شیخ شهید سهروردی

فلسفه اخلاق عبارت است از تلاش در جهت نیل به درکی نظام مند از ماهیت اخلاق و آنچه اخلاق می طلبد

فلسفه اخلاق عبارت است از تلاش در جهت نیل به درکی نظام‌مند از ماهیت اخلاق و آنچه اخلاق می‌طلبد. جیمز ریچلز اشاره می‌کند که اگر بر اساس قولی ساده از سقراط اخلاق را «اینکه باید چگونه زیست و چرا» بدانیم، شاید در وهله نخست این تعریف راهگشا باشد، اما در عمل مشخص می‌شود که ارایه چنین تعریفی از اخلاق ناممکن است زیرا «نظریه‌های رقیب متعددی وجود دارند که هر کدام توضیح متفاوتی از معنای اخلاق زیست ارایه می‌دهند، و هر تعریفی فراتر از عبارت ساده سقراط در تناقض با برخی از آنها واقع می‌شود.» در نهایت ریچلز مفهوم حداقلی از اخلاق را چنین تعریف می‌کند: اخلاق در حداقل معنا عبارت است از تلاش برای قرار دادن رفتار خود تحت هدایت دلیل و در عین حال قایل شدن ارزش یکسان برای منافع تمام افرادی که متاثر از رفتار ما خواهند بود.» ارایه تعاریفی از این دست پیچیده بودن مفهوم اخلاق و به تبع آن فلسفه اخلاق را آشکار می‌کند. مفاهیمی که بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول کرده است.

گروه فلسفه اخلاق دانشگاه زنجان برای بررسی دقیق‌تر این مفاهیم دومین همایش ملی سهروردی را به موضوع «اندیشه‌های اخلاقی در جهان معاصر» اختصاص داد. این همایش روز ۱۱ آبان ماه در تالار الغدیر دانشگاه زنجان از سوی گروه فلسفه اخلاق برگزار شد. مقالات ارایه شده در این همایش در چهار حوزه فرا اخلاقی، نظریه‌های اخلاقی، اخلاق کاربردی و اخلاق تنظیم شده بودند که البته بخش اعظم مقالات به حوزه اخلاق کاربردی اختصاص داشت. این همایش در سه نشست با حضور استادان و پژوهشگران فلسفه اخلاق برگزار شد.

نشست نخست با سخنرانی و مقاله دکتر نجفقلی حبیبی استاد بازنشسته دانشگاه تهران، با موضوع «اخلاق پزشکی از نظر حکمای اسلامی» آغاز شد. اخلاق پزشکی از کهن‌ترین، پایدارترین و مهم‌ترین شاخه‌های اخلاق حرفه‌یی است که از زمان بقراط (۴۶۰ – ۳۷۰ق. م) تاکنون مورد توجه و عمل بوده است. حکمای بزرگ اسلامی، در طول تاریخ پزشکی اهتمام خاص به اخلاق پزشکی توجه داشته‌اند و در باب آن، از جهات گوناگون بحث کرده‌اند. برخی از موضوعات مورد توجه آنان عبارت است از: اهمیت حرفه پزشکی، تخصص علمی، آموزش مستمر و ضرورت مشاوره با همکاران. استاد بازنشسته دانشگاه تهران در این مقاله به تفصیل، برخی از اهم موضوعات را در این باره تحلیل کرد.

موضوع استقلال عامل اخلاقی در بسیاری از استدلال‌های اخلاق کاربردی مورد استفاده است. مثلا به استناد آن، این حق به بیمار داده می‌شود که از پذیرش جراحی خاص که برای سلامتی وی لازم است، اجتناب کند. دکتر محسن جوادی استاد دانشگاه قم کوشید تا با روشن کردن ابعاد مختلف مساله، آن را در پرتو آموزه‌های اخلاقی اسلام مورد ارزیابی قرار دهد. دکتر محسن جاهد به مساله اخلاق/ حقوق حیوانات پرداخت که امروزه یکی از حوزه‌های مهم را در اخلاق کاربردی تشکیل می‌دهد. در این حوزه چهار رویکرد عمده در بحث از اخلاق/ حقوق حیوانات را می‌توان برشمرد: رویکرد تحلیلی، رویکرد پست‌مدرن، رویکرد پراگماتیستی و رویکرد الهیاتی. به نظر محسن جاهد باید رویکرد الهیاتی به اخلاق ِحیوانات برای جامعه ما از کارآیی بیشتری برخوردار باشد؛ چراکه جامعه ما جامعه‌یی با گرایش‌های دینی است و از آنجا که اخلاق، دانشی کاربردی است و در پی آن است که رفتار ما آدمیان با خود و دیگران را بهبود بخشد، این رویکرد می‌تواند در مقام عمل از تاثیرگذاری بیشتری برخوردار باشد.

استادیار دانشگاه زنجان به بررسی اندیشه‌های اندرولینزی و علامه طباطبایی پرداخت. دیدگاه علامه طباطبایی مشعر به آن است که حیوانات شخصند و لازمه این دیدگاه آن است که حیوانات از شأن اخلاقی والایی برخوردار باشند. این امر نتایجی را در پی می‌آورد که موضوع این مقاله است. نشست دوم با سخنرانی دکتر شهین اعوانی استاد موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران آغاز شد که به «اخلاق در دکارت» اختصاص داشت. این نشست با مقاله دکتر مرتضی شجاری با عنوان «مسوولیت اخلاقی از دیدگاه ابن عربی و پیروان وی» و همچنین مقاله دکتر حسین اترک که به تقریر جدیدی از وظیفه‌گرایی نتیجه‌گرا اختصاص داشت پایان پذیرفت. در نشست سوم مجید ملایوسفی استادیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین به «اخلاق و مساله تبیین» پرداخت. یکی از مسائل مهم در اخلاق تحلیلی معاصر، مساله تبیین اخلاقی است که به دلیل ارتباطش با واقع‌گرایی اخلاقی، مورد توجه خاص فیلسوفان اخلاق واقع شده است. فیلسوفان اخلاق در این خصوص دو موضع کلی اتخاذ کرده‌اند: برخی همچون گیلبرت هارمن منکر قدرت تبیینی خاصه‌های اخلاقی شده‌اند و برخی دیگر همچون نیکولاس استرجن مدعی شده‌اند که خاصه‌های اخلاقی دارای قدرت تبیینی هستند.

ملایوسفی به بررسی و تحلیل این مواضع پرداخت. در ادامه دکتر مهدی اخوان عقلانیت اخلاقی زیستن را از نگاه تامس نیگل بررسی کرد و دکتر ملیحه صابری به تاثیر معنویت و اخلاق در راهبری موثر سازمان پرداخت. در نهایت دکتر محمود عباسی، رییس مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی رابطه اخلاق زیستی و دین را مورد واکاوی قرار داد. آخرین بخش این نشست میزگردی بود با عنوان «امکان فلسفه اخلاق اسلامی». در این میزگرد نجفقلی حبیبی، شهین اعوانی، مجدید ملایوسفی، محمود عباسی و حسین اترک درباره این موضوع که آیا اساسا امکان تحقق فلسفه اخلاق اسلامی وجود دارد یا خیر؟ با یکدیگر به مناظره و گفت‌وگو پرداختند.

منیره پنج‌تنی