یادگار سال های ركود

۱۸۶ تصنیف, شكل اجرا و ضبط شده بخش تصنیف های كتاب ردیف آوازی و تصنیف های قدیمی به روایت استاد عبدالله دوامی گردآورنده استاد فرامرز پایور است كه بسیاری از آن ها تاكنون شنیده نشده و یا حداقل توسط عامه مردم كمتر شنیده شده است

سه ماهی می شود كه مجموعه آلبوم های ۱۸۶ تصنیف قدیمی با صدای كرامتی از طرف انتشارات ماهور به بازار آمده است.این آلبوم ها، آثار ارزشمندی در حوزه موسیقی اصیل ایرانی است كه ترانه های آن پیش از این هم توسط استادان دیگری نظیر شجریان اجرا شده بود. اما آنچه در این مورد مهم است، كمانچه نوازی است كه وظیفه همه نوازندگان دیگر را به دوش می كشد تا كار كرامتی به اجرا درآید.

نوشته حاضر نگاهی است به این اثر، هرچند مجمل.

●●●

انتشار ۱۸۶ تصنیف قدیمی با گذشت سال ها از درگذشت استاد دوامی و همچنین تدوین نسخه مكتوب این تصانیف، اتفاق فرخنده ای در هنر موسیقی ایرانی به شمار می رود. انگار باید سال ها می گذشت تا بخشی از تصانیف ثبت شده و برجای مانده از دوره قاجار در هزاره سوم و بر روی یكی از آخرین ابزار پخش صوت- سی دی- ضبط شود و به دست علاقه مندان برسد. هرچند كه گسست های چندساله میان انتقال گنجینه موجود در سینه استاد دوامی و كوشش صبا و پایور در مكتوب كردن تصنیف ها، انتشار كتاب و سرانجام ضبط آن ها توسط كرامتی، كاشفی و موسوی گاه به یك دهه و بیشتر و در مواردی حتی چند دهه رسیده است.

●●●

فكر ضبط ۱۸۶ تصنیف قدیمی ۹ سال پس از انتشار چاپ نخست كتاب استاد پایور (تصنیف های عبدالله خان دوامی) از سوی محمد موسوی به كرامتی پیشنهاد و از طرف او پذیرفته شد.

كرامتی در این زمینه می گوید: از طرفی فكر می كردم كار دیگری از دستم بر نمی آید. از طرف دیگر هم مطمئن بودم كه از پس انجام چنین كارهایی برمی آیم. اصولاً روحیه شخصی من این گونه است. خوب كه نگاه می كنم، می بینم آدمی هستم كه همیشه در بدترین شرایط به كار پناه می برم و از آن جواب می گیرم.

كرامتی با وسواس و دقتی مثال زدنی تا حد امكان برای تك تك گوشه های سازی- و تا پیش از این غیرآوازی- ردیف موسیقی ایران شعر پیدا كرده- و حتی سروده(!)- است. در بیان مشكل بودن چنین كاری همین بس كه در چند سال اخیر او فقط توانسته است همین سه دستگاه و یك مایه آوازی را شعرگذاری، ضبط و منتشر كند. جالب این كه در برهوت اوضاع فعلی موسیقی، فعالیت های او بازتاب چندانی نیز پیدا نمی كند.

از جمله او در پاسخ نگارنده در برابر این پرسش كه انعكاس انتشار آلبوم شماره یك مجموعه آواز چه تأثیری در تهیه و ضبط آلبوم دوم گذاشت، می گوید: هیچ تأثیری نداشت، چون نقدی ندیدم كه بررسی كارشناسانه و دقیقی را در بر داشته باشد. اظهارنظرها بیشتر سلیقه ای و در حد دوست دارم یا ندارم بود. به همین دلیل بدون توجه به آن ها به كارم ادامه دادم و همچنان نیز ادامه خواهم داد، چون معتقدم كه هر كاری كه انجام می شود و كلاً هر پدیده ای به مرور زمان جایگاه واقعی خود را پیدا خواهد كرد.

نكته جالب انتشار تقریباً همزمان آلبوم شماره دو آواز با مجموعه پنج آلبومی ۱۸۶ تصنیف قدیمی در نیمه اول امسال بوده است.

۱۸۶ تصنیف، شكل اجرا و ضبط شده بخش تصنیف های كتاب ردیف آوازی و تصنیف های قدیمی به روایت استاد عبدالله دوامی (گردآورنده: استاد فرامرز پایور) است كه بسیاری از آن ها تاكنون شنیده نشده و یا حداقل توسط عامه مردم كمتر شنیده شده است. از استاد دوامی به جز معدودی تصنیف های ضبط شده بر روی صفحه، در دهه های ابتدایی ورود دستگاه ضبط به ایران، در دوره جوانی اش و همچنین ردیف آوازی ضبط شده در دوره كهنسالی استاد، اثر ضبط شده دیگری در دسترس عموم قرار ندارد. می ماند تعدادی تصنیف كه گویا در دهه پنجاه توسط استاد محمدرضا شجریان ضبط شده است. شجریان و گاهی شاگردانش از ضبط تك تك این تصنیف ها در جاهایی نظیر اتومبیل و در حین حركت ماجراهای جالبی نقل می كنند. اما به هر روی این آثار ضبط شده كه در مالكیت شجریان قرار دارند تاكنون فرصت انتشار نیافته اند.

این مجموعه دارای تصنیف هایی در ۶ دستگاه و ۵مایه موسیقایی هستند. (عجیب این است كه این بار هم مانند آواز، دست دستگاه راست پنجگاه در زمینه تصنیف هم در میان آثار قدیمی خالی است!) به همین دلیل گنجینه ای مهم و معتبر از تصنیف- یكی از پرطرفدارترین قطعه های موسیقایی در ایران- را در اختیار علاقه مندان قرار می دهند.

این تصنیف ها به جز صدای خواننده تنها با یك ساز- كمانچه- اجرا شده اند. دلیل انتخاب كمانچه، نگارش نت های كتاب برای دو ساز ویولون و كمانچه بوده است. در نهایت كمانچه به این دلیل كه سازی اصالتاً ایرانی است بر ویولون ترجیح داده شده است. برای این كار مهم پریساكاشفی نوازنده جوان كمانچه انتخاب شده و به خوبی از عهده كار برآمده است.

كاشفی مدتی است در مقطع كارشناسی در رشته موسیقی دانشگاه آزاد دانش آموخته شده و از آموزش های داریوش پیرنیاكان بهره می برد.

در موقع اجرای آلبوم چشمه مهر - یكی از آخرین آثار محسن كرامتی- این دو با هم همكاری می كنند و همین دلیل انتخاب او توسط كرامتی برای به سامان رساندن پروژه ۱۸۶ تصنیف قدیمی می شود.

به احتمال قریب به یقین نخستین بار است كه در موسیقی تصنیفی، این حجم وسیع از آثار تنها با یك ساز به همراه صدای خواننده اجرا شده است؛ چرا كه در ضبط ۱۸۶ تصنیف تنبك و هیچ ساز كوبه ای و ضربی دیگری حضور نداشته است. به همین دلیل كمانچه تنها و صدای خواننده در اجرای تصنیف ها فضاسازی تازه ای را برای شنونده موسیقی ایرانی خلق می كند. در این میان نمی توان تأثیر همراهی كمانچه با آواز را كه سازی كششی است در آفرینش این حس و حال نادیده گرفت. به علاوه اجرای آثاری كه بعضی از آن ها بارها شنیده شده و همگی نیز به صورت مكتوب و به خط نت در كتاب موجود بوده است كاری حساس بوده كه هر دو هنرمند از آن سرافراز بیرون آمده اند. كرامتی در شناسنامه نوار در خصوص میزان وفاداری خودش و نوازنده كمانچه در اجرا به كتاب نوشته است:

در اجرای تصنیف ها سعی كردیم در حد توان مان به متن وفادار بمانیم. با این حال در مواردی انگشت شمار تغییراتی را لازم دیدیم: اشعار بعضی تصنیف ها را كلاً یا جزئاً تغییر دادیم؛ از جمله تصنیف شماره ۱ ابوعطا و تصنیف های شماره ۲۳ و ۳۶ ماهور...

در مواردی نیز تحریرها با متن تفاوت دارند: تصنیف شماره ۱۴ ابوعطا- دل بر من...- سطر ۶، میزان های اول و سوم،...

... هنرجویان و علاقه مندانی كه قصد فراگیری تصنیف های مجموعه را دارند بهتر است در هنگام گوش سپردن به آن ها، برای بهره گیری بیشتر، كتاب ردیف آوازی و تصنیف های قدیمی را نیز پیش رو داشته باشند و اشعار را با نت های مربوط به آن مطابقت دهند.

كرامتی در پایان یادداشت خود دو نكته دیگر را اضافه می كند كه ذكر آن ها خالی از لطف نیست: یكی این كه كوك ساز در همه این تصنیف ها یك پرده پایین تر از آن چیزی است كه به نت درآمده است. دوم این كه كمبود ساز تنبك در این مجموعه را هرچند قابل دفاع نمی دانم، اما در ضبط آزمایشی با تنبك متوجه شدم كه وضوح كلمات اشعار از آن چه هست خیلی كمتر می شود و این نه گناه تنبك كه گناه .... و دست كوته ماست. به جز این ها هریك از آلبوم های ۱۸۶ تصنیف قدیمی با شناسنامه و بسته بندی نسبتاً خوبی همراه است. از جمله ویژگی های ارزشمند این شناسنامه گنجاندن اشعار تصنیف های هر ۵ آلبوم در آن هاست كه كار شنونده پیگیر را آسان تر می كند.

۱۸۶ تصنیف، ردیف سازی آوازی و آثاری مشابه آن كه كرامتی و معدود هنرمندانی نظیر او در حال و هوای نه چندان مساعد این روزهای موسیقی ایرانی آن ها را در دسترس علاقه مندان قرار می دهند، بیان گر حداقل كاری است كه استادان این رشته در نبود فرصت مناسب برای عرضه آلبوم و اجرای كنسرت می توانند انجام دهند. ضمن این كه ارزش كارهای پژوهشی در عرصه هنر، نه تنها دست كمی از اجراهای عمومی ندارد كه به نوعی بیمه كننده آینده آن هنر خواهد بود. از این نظر تلاش دست اندركاران ۱۸۶ تصنیف قدیمی دست مریزاد می طلبد.

علی شیرازی