سایه سنگین لبخند سرد بر فرزندان

کارشناسان خطر سرایت افسردگی یکی از والدین به دیگر اعضای خانواده را جدی می دانند

شادابی و سرحالی پدر را با چروکی که برگوشه چشمانش هنگام لبخند نقش می‌بست، می‌شناخت. پدر گاه صبح جمعه‌ها پس از بیدار شدن از خواب پیشنهاد می‌کرد برای تفریح از خانه بیرون بروند. مدتی بود که دیگر صدای خنده هایش شنیده نمی‌شد.

خیره شدن به تلویزیون و فرورفتن در فکر جای گفت‌وگو و گپ شبانه با افراد خانواده را گرفته بود مادر از این رفتار پدر دچار خستگی شده بود، بچه‌ها هم انگار رفتارشان تغییر کرده بود.

● افسردگی و کاهش انگیزه

غم و اندوه احساسی است که هر انسانی در طول زندگی‌اش به نوعی آن را تجربه می‌کند. عکس‌العمل انسان‌ها در برابر تنش‌های روحی متفاوت است. برخی در برابر سختی‌ها از خود واکنش نشان نمی‌دهند و در واقع با پذیرفتن آن پس از مدتی دچار گوشه‌نشینی و کناره‌گیری از فعالیت‌های روزمره و در نهایت ناراحتی جسمانی می‌شوند. این اختلال که افسردگی نام دارد نوعی تغییر خلق و خو است.

متخصصان با بیان این‌که هرگونه اختلال در خلق و خو، افسردگی به شمار نمی‌رود بیماری افسردگی را مجموعه‌ای از علائم تعریف می‌کنند که برای مدت زمان مشخصی ادامه پیدا کرده است. روانشناسان با بیان این‌که این بیماری روحی روانی برخلاف تصور عموم ممکن است به اطرافیان از جمله دیگر افراد خانواده انتقال پیدا کند، انجام روش‌های درمانی را در این زمینه ضروری می‌دانند.

یکی از مهم‌ترین نشانه‌های اختلال افسردگی، اختلال در فعالیت‌های روزانه افراد است بطوری که زنان اغلب انگیزه‌شان را برای انجام امور محوله و نگهداری از فرزندان از دست می‌دهند و مردان با غیبت از محل کار، دیگر مانند گذشته کار نمی‌کنند و دچار کاهش بازدهی کاری می‌شوند.

دکتر مسعود آبیار، روانشناس، افسردگی را اختلالی تعریف می‌کند که با کاهش عملکرد عمومی بدن، خلق و خو تمایل و انگیزه آدمی را برای ادامه زندگی تغییر می‌دهد. در این نوع اختلال، فرد احساسات منفی زیادی را احساس کرده و افکار او پیرامون مسائل منفی که بطور مکرر در ذهنش جریان دارد، متمرکز می‌شود.

در این شرایط، فرایندهای زیستی مانند خواب و تغذیه تحت تأثیر قرار می‌گیرد و آرامش انسان بر هم می‌خورد. کم خوابی، پرخوابی، بی‌اشتهایی، کم خوردن غذا، ضعیف شدن حافظه، کاهش اعتماد به‌نفس و اختلالات گوارشی از دیگر علائم افسردگی است که زندگی انسان را به مخاطره می‌اندازد.

● نقش پر رنگ استعداد ژنتیکی

شیوع افسردگی در جوامع مختلف تقریباً یکسان است و به میزان حساسیت انسان نسبت به شرایط استرس‌زا بستگی دارد. گاهی اوقات فردی در خانواده نسبت به استرس‌های محیط مقاومت کمتر داشته و بیش از دیگران دچار آسیب می‌شود. با این حال متخصصان معتقدند ژنتیک نقش مهم‌تری در بروز افسردگی دارد و فرد را مستعد آسیب‌پذیری می‌کند.

علاوه بر سلامت جسمانی، بهداشت روانی تک تک اعضای خانواده در ارتباط با یکدیگر مؤثر است و اختلال روانی یکی از افراد خانواده، خلق و خو و روحیه دیگر افراد مانند همسر و حتی فرزندان را دچار مشکل می‌کند.

افراد خانواده نسبت به یکدیگر مسئول هستند چرا که سلامت آنها در گرو سلامت دیگری است.

یکی از عوارض مهم ابتلای والدین به اختلال افسردگی، سرایت آن به همسر یا فرزندان آنان است که باید ریشه‌یابی و درمان شود.

● انواع افسردگی

به گفته دکتر آبیار، افسردگی به دو نوع برون‌زا و درون‌زا تقسیم می‌شود. افسردگی درون‌زا حاصل اختلال در ‌وضعیت جسمانی، سیستم گردش خون و دستگاه عصبی است. این عارضه اغلب جنبه ژنتیکی دارد اما گاهی اوقات در اثر سوء مصرف برخی داروها به‌وجود می‌آید.

افسردگی برون‌زا که معمولاً در اثر واکنش به واقعه‌ای ناگوار مانند از دست دادن یکی از نزدیکان یا حتی شغل به‌وجود می‌آید، به نوعی افسردگی درون‌زا شمرده می‌شود و عوامل محیطی عامل اصلی به‌وجود آورنده آن محسوب می‌شود.

مهدی صمیمی اردستانی، روانپزشک، در این باره معتقد است: استعداد ژنتیکی عامل مهمی است که افراد خانواده را مستعد ابتلا به افسردگی می‌کند.

با توجه به این‌که ۳۰ درصد از افراد جامعه استعداد ژنتیکی ابتلا به افسردگی دارند با این حال تنها حدود یک‌سوم آنها پس از رویارویی با شرایط ناگوار، افسرده می‌شوند. بنابراین عوامل محیطی استرس‌های مزمن خانوادگی و شغلی، تغذیه، محیط عاطفی خانواده، سن، محیط بازی و مدرسه و حتی میزان تنش در دوران بارداری در بروز این بیماری اهمیت بسزایی دارد.

● پرخاشگری کودکان به‌دنبال افسردگی والدین

فرد افسرده نه تنها در روابط اجتماعی و بر خورد با اطرافیان در محل کار دچار مشکل می‌شود بلکه در ایفای نقش پدری، مادری یا همسری با سختی‌هایی مواجه می‌شود.

کاهش توانمندی‌های والدین افسرده یکی از مشکلات بسیار مهمی است که در خانواده مشاهده می‌شود. به‌گفته دکتر صمیمی، افسردگی والدین، روابط میان افراد خانواده ‌را تخریب می‌کند و افکار منفی به‌وجود آمده در ذهن فرد افسرده مانع از ارتباط دوستانه و صمیمی بین اعضای خانواده بخصوص فرزندان می‌شود.

پدر یا مادر افسرده نه تنها نمی‌تواند نیازهای کودکانه فرزند خود را به درستی پاسخ دهد بلکه دیگر مانند گذشته حوصله هم‌صحبتی محبت‌آمیز یا رفتن به گردش با کودک را نخواهد داشت.

از سوی‌ دیگر کودکانی که در فضای افسرده زندگی می‌کنند بیش از سایر کودکان در معرض ابتلا به افسردگی قرار دارند و ممکن است پرخاشگر شوند زیرا افسردگی کودکان اغلب به شکل پرخاشگری بروز می‌کند.

دکتر صمیمی علائم افسردگی را در کودکان شامل رفتارهایی مانند بدخلقی، بی توجهی نسبت به علائق، کنار گذاشتن ورزش، فرار از خانه، افت تحصیلی، بی حوصلگی، کاهش انرژی و احساس بی ارزشی دانسته و می‌گوید: افسردگی والدین، استرس زیادی به فرزندان وارد می‌کند و علاوه بر تغییر در خلق و خو باعث کاهش توان یادگیری، کاهش تمرکز و افت تحصیلی در آنها می‌شود.

با توجه به این‌که دوران مدرسه باید با حمایت خانواده همراه باشد و در صورت بروز مشکلات رفتاری والدین از جمله افسردگی حتی در یکی از آنها ناتوانی در انجام تکالیف و خواندن درس و کنترل نداشتن در رفتار، بیش فعالی، خشم، کابوس‌های شبانه، خستگی و احساس درد در ناحیه سر و شکم را به همراه خواهد داشت، اختلال افسردگی والدین بر شیرخواران و حتی کودکان نوپا تأثیر منفی می گذارد و با علائم تغییر منفی رشد، کاهش وزن، افزایش گریه، بدخلقی و تغییر خواب خود را نشان می‌دهد.

دکتر علی زاعر دارابی ، روانشناس و استاد دانشگاه تهران می‌افزاید: ژنتیک نقش مهمی در بروز اختلال افسردگی دارد با این حال افسردگی والدین الزاماً به فرزندان سرایت نمی‌کند.

در شرایطی که کودکان استعداد ژنتیکی ابتلا به افسردگی را به ارث برده باشند و در کنار پدر یا مادری افسرده زندگی کنند، این بیماری در آنها بیش از دیگران بروز پیدا می‌کند.

بنابراین درمان بموقع افسردگی هر یک از اعضای خانواده بخصوص والدین و در کنار آن حفظ فضای شاد خانواده، افزایش روحیه و فعالیت منظم و جلوگیری از یکنواختی کمک زیادی به حفظ سلامت روانی فرزندان می‌کند.

دکتر زاعر دارابی، مراجعه به پزشک و مشاوره را یکی از راهکارهای اساسی برای درمان افسردگی و به‌دنبال آن رفاه و سلامت نظام خانواده می‌داند.

علاوه بر دارو درمانی، روان درمانی، برنامه ریزی برای زندگی، تفریح و ورزش و استفاده از رژیم غذایی مناسب لذت انسان را از زندگی زیاد می‌کند.

● راهکار‌های حفظ سلامت خانواده

تنهایی بیشتر به‌دنبال گستردگی شهرها یکی از معضلاتی است که بر میزان شیوع افسردگی افزوده است به همین دلیل گسترش روابط مهم‌ترین جنبه از درمان درنظر گرفته می‌شود.

ورزش، تفریحات سالم، آشتی با طبیعت و لذت بردن از مناظر طبیعی همراه تعیین استانداردهای واقع‌بینانه و نه بلندپروازانه نقش پررنگی در سلامت روانی خانواده دارد.

از آنجا که دسترسی نیافتن به استانداردهای تعیین شده برای زندگی، ممکن است احساس ناکامی و به‌دنبال آن افسردگی به دنبال داشته باشد، تغییر دیدگاه‌ها، کاهش توقعات و افزایش آگاهی کمک زیادی به فاصله گرفتن از بیماری‌های روانی می‌کند.

به‌گفته دکتر آبیار، مردم باید بدانند مسائل اقتصادی تنها جنبه زندگی نیست بلکه دیده می‌شود خانواده‌ای با درآمد معمولی نه تنها شاد است بلکه با درک بیشتر یکدیگر به حقوق هم نیز احترام می‌گذارند.

کمبود تفریح و گردش یکی از مواردی است که بخصوص در صورت وجود فردی افسرده در خانواده بیش از گذشته دیگر افراد خانواده را تهدید می‌کند بنابراین برنامه‌ریزی، گذراندن چند ساعت در هفته بیرون از خانه، گپ و گفت‌وگو با فرزندان، شادی و در نهایت فراگیری مهارت‌های زندگی توسط والدین کمک زیادی به حفظ شادمانی و روحیه فرزندان می‌کند و آنان را از آسیب‌های روانی دور نگه می‌دارد.

دکتر زاعر در رابطه با دیگر راهکارهای تشدید اختلال افسردگی در خانواده معتقد است: مسئولیت بیش‌از اندازه و به دنبال آن استرس‌های محیطی عامل مؤثری در بروز خستگی روحی است.

در صورتی که هر شخصی در خانواده نسبت به وظایف خود آگاه باشد و آن را رعایت کند تنش و استرس منحصراً به یک فرد در خانواده وارد نمی‌شود و با حفظ سلامت وی بهداشت روانی دیگر اعضای خانواده حفظ می‌شود.