خوشنویسی در مسیر عبادت

علی رضا عباسی نخست در تبریز شاگرد ملا محمد حسین تبریزی و علاء الدین محمد بن محمد تبریزی معروف به علاء بیک بود و خط ثلث و نسخ را نیکو می نوشت

علی رضا عباسی نخست در تبریز شاگرد ملا محمد حسین تبریزی و علاء الدین محمد بن محمد تبریزی معروف به علاء بیک بود و خط ثلث و نسخ را نیکو می نوشت. پس از آنکه در زمان شاه محمد خدابنده پدر شاه عباس، ترکان عثمانی تبریز را به تصرف درآوردند، علیرضا از آنجا بیرون آمده و به قزوین پایتخت دولت صفوی رفت و در مسجد جامع آن شهر منزل گرفت و به کار کتابت مشغول شد و قسمتی از کتیبه های آن مسجد را با چند آیه قرآن کریم در آنجا تمام کرد. امضاء یا رقم او در این زمان «علیرضا الکتاب» بوده و بدین رقم از سال ۹۸۱ تا ۹۹۰ کتابت از او دیده شده است. این هنرمند اولین بار هنگامی که مسجد جامع قزوین را با چندین کتیبه تزیین کرد، به شهرت رسید. وی در شروع سلطنت شاه عباس در خدمت سردار فرهاد خان از سرداران مهم آن روزگار بود.

علی رضا شعر هم می گفت و علاوه بر خوشنویسی در نقاشی نیز مهارت داشت. از این رو گاهی وی را با رضا عباسی نقاش پرآوازه هم عصرش اشتباه گرفته اند. از آنجایی که علیرضا عباسی ، رئیس کتابخانه سلطنتی بوده از این لحاظ موظف بوده است که کلیه کتابهای خطی، مینیاتورها، تذهیبها و قطعات و مرقعات خطی را که به شاه عباس تقدیم می شده از لحاظ مسئولیت، نام خود را در روی آنها یادداشت و در دفاتر سلطنتی نیز به ثبت برساند و به علت شباهت اسمی بعضی از مستشرقین اروپایی مانند میتوخ آلمانی و بعضی از مورخین و نویسندگان ایرانی به اشتباه علی رضا عباسی را مینیاتور ساز و تذهیب کار معرفی نموده اند در صورتی که این موضوع به احتمال زیاد نباید درست باشد.

از اشعار معروف علی رضا عباسی یکی این رباعی است:

تا خانه نشین شدی تو ای در خوشاب

پیوسته مراست از غمت دیده بر آب

من خانه دل خراب کردم ز غمت

تو خانه نشین شدی و من خانه خراب

تذکره نویسان این رباعی را هم به نام علی رضا ثبت کرده اند.

تا ز آتش عشقت جگرم گشت کباب

پیوسته رود ز دیده و دل نمک آب

آسودگی و عشق تو امری است محال

صبر و دل بی قرار نقشی است بر آب

گفته می شود اختلاف سلیقه و روش او با میرعماد، که او نیز هنرمندی خوشنویس بود و در نستعلیق نویسی او را سرآمد دیگران می دانند، موجب کدورت و انگیزه حسادت میان این دو استاد گردید. این حسادت ها پایان تلخی داشت و به قتل فجیع میرعماد انجامید. هر چند به دلایل مختلف این را یک افسانه بزرگ ساختگی دانسته اند که در هیچ یک از منابع قدیمی اشاره و ثبت نگشته است.

گر خامه هزارسال تحریر کند / در شرح غم فراق تقصیر کند

این قصه به کاغذ و قلم ناید راست / دل خود بر تست با تو تقریر کند

گرانبهاترین اثری که از او باقیست ، قرآن بزرگ کتابخانه آستان قدس رضوی است.کتیبه های سردر و کتیبه بزرگ کمربندی داخل گنبد مسجد شیخ لطف الله به خط ثلث مورخ به سال ۱۰۱۲ هجری اثر اوست کتیبه زیبای سر در تاریخی مسجد شیخ لطف الله به قلم علی رضا عباسی به شرح زیر است: «امر بانشاء هذا المسجد المبارک السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم محیی مراسم آبائه الطاهرین مروج مذهب الائمه المعصومین ابوالمظفر عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان خلد الله تعالی ملکه واجری فی بحار التأیید فلکه بمحمد و آله الطیبین الطاهرین المعصومین صلوات الله و سلامه علیه و علیهم اجمعین کتبها علی رضا العباسی ۱۰۱۲ » دو کتیبه کمربندی داخل مسجد شیخ لطف الله که در قسمت پایین گنبد بخط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی معرق جلب توجه می کند به قلم علی رضا عباسی است. در انتهای کتیبه اول که شرح آداب ورود به مسجد از قول پیغمبر اسلام(ص) است نام خوشنویس چنین آمده است: «کتبها علی رضا العباسی فی ۱۰۲۵» و در انتهای کتیبه دوم که مشتمل بر تمام آیات سوره جمعه و سوره نصر است نوشته شده: «کتبها علی رضا العباسی غفر الله ذنوبه»

از کتیبه های معروف او کتیبه سردر مسجد شاه اصفهان(مسجد جامع عباسی یا مسجد امام خمینی) به خط ثلث مورخ به سال ۱۰۲۵ هجری را می توان نام برد و کتیبه چهارسوی اصفهان، هنوز باقی است و حکایت از کمال پختگی و هنرمندی قلم او دارد.

در مشهد گنبد زرین حرم امام رضا(ع) در پوشش خارجی آن که طلاکاری است، دارای کتیبه ای زیبا و بزرگ به خط علی رضا عباسی است، متن این کتیبه که در چهار ترنج و به عربی نوشته شده، حاکی از زیارت شاه عباس از حرم و تزیین آن به دستور وی به سال۱۰۱۶-۱۰۱۰ ه .ق. (۹۸۴-۹۷۸ ه.ش)است. در داخل گنبد، در منتهی الیه چهار دیوار حرم که زیر تاق گنبد واقع شده است، سوره جمعه به خط ثلث علیرضا عباسی نوشته شده است. صندوق چوبی و قدیمی قبر مطهر دارای کتیبه ای به خط علیرضای عباسی است که در روی آن حک شده است: « کلب آستان شاه ولایت عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود سنه ۱۰۲۲ » . همچنین کتیبه های طلای در سابق حرم امام رضا به خط اوست که امروزه در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود. کتیبه های ضریح مربوط به دوره صفوی نیز به خط علی رضا عباسی بوده است. کتیبه طلای این ضریح که شامل تمام آیه الکرسی در شش لوحه هر یک باندازه۱۹۵ *۲۵۴ سانتیمتر می باشد و اشعار فارسی خط نستعلیق روی هشت صفحه هر کدام به طول ۸۸ سانتیمتر و عرض ۳۰ سانتیمتر طلا . کتیبه خط ثلث علیرضا شامل صلوات کبیر که پایین بعضی حاشیه های آن ها ریخته شده است. شامل ابیات زیر:

بخشی از کتیبه های اسبق ضریح امام رضا، نمونه خط نستعلیق علی رضا عباسی، قرن یازدهم هجری، تراب اقدام زوار هذالحرم عباس الحسینی -- شفیع خلق بروز جزا توانم بود -- سر بجای پا درون روضه ات عمداً نهم -- اگر سگی ز سگان رضا توانم بودسر به جای پا درون روضه ات عمداً نهم زآنکه می ترسم که بر بال ملائک پا نهم .

در محشر اگر لطف تو خیزد بشفاعت بسیار بجویند و گنهکار نیابند / شفیع خلق بروز جزا توانم بود اگر سگی ز سگان رضا توانم بود.

و دو لوحه بزرگ و یک لوحه کوچک خط نستعلیق شامل تاریخ به این مضمون: «امر بصیاغه المرقد الاشرف الاقدس» و روی لوحه دیگر این عبارت نوشته شده: « تراب اقدام زوار هذالحرم عباس الحسینی» . و در دو کنار این لوحه یک طرف نوشته شده: « کتبه عبد المذنب» طرف دیگر چنانکه ملاحظه می شود نوشته شده «علیرضا عباسی سنه۱۰۱۱» و روی لوح کوچک دیگر تحریر یافته «عمل کلب رضا مستعلی سنه ۱۰۱۲ »

کتیبه های سردر بنای خواجه ربیع در مشهد هم به خط اوست. این دو کتیبه زیبا با تاریخ های ۱۰۲۶ و ۱۰۳۱ ه .ق در داخل گنبد و ساقه خارجی آن سال های احداث و تزیین بنا را می نمایاند.

یک امضاء از علیرضا عباسی نیز در کتیبه مسجد مقصود بیک اصفهان به تاریخ ۱۰۱۱ ه.ق موجود است.

از آثار خطاطی او رساله عینیه شیخ احمد غزالی به قلم علی رضا عباسی در مصر در کتابخانه محمد علی پاشا موجود است و همچنین رساله مرصاد العباد شیخ نجم الدین رازی که با آب طلا در روی کاغذ خانبالغ نوشته است در اسکندریه نزد یکی از اروپاییان موجود است. کتاب اسرارالنقطه امیر سید علی ابن شهاب الدین محمد همدانی را به خط نستعلیق بسیار زیبا به سبک میر علی هروی خوشنویس معروف با قلم خفی (ریز) نوشته که در اسلامبول نزد یکی از مشایخ سلسله جلالی می باشد. کتاب منتخب تاریخ الجنان و منتخب کتاب روضه الریاحین از تصانیف امام عبدالله الیافی الیمینی را به دستور شاه عباس به خط ثلث، نوشته است. اغلب کتابهای خطی و قطعات و مرقعات او را به خارجه برده، زینت بخش موزه های خارجی و کتابخانه های شخصی ساخته اند.

مهدی فرخی