نگاهی به كتاب های علمی برای كودكان و نوجوانان

به طور كلی, كتاب ها را در دو دسته ادبیات خیالی Fiction و ادبیات واقعی Nonfiction قرار می دهند ادبیات خیالی شاخه ای از ادبیات است كه از خیال نویسنده ریشه می گیرد و شامل ادبیات داستانی و شعر است ادبیات واقعی درباره جهان واقعی سخن می گوید و درباره مردمان واقعی, رویدادهای واقعی زندگی و مكان های واقعی به خواننده اطلاعات می دهد

به طور كلی، كتاب ها را در دو دسته ادبیات خیالی (Fiction) و ادبیات واقعی (Nonfiction) قرار می دهند. ادبیات خیالی شاخه ای از ادبیات است كه از خیال نویسنده ریشه می گیرد و شامل ادبیات داستانی و شعر است. ادبیات واقعی درباره جهان واقعی سخن می گوید و درباره مردمان واقعی، رویدادهای واقعی زندگی و مكان های واقعی به خواننده اطلاعات می دهد. زندگی نامه ها، كتاب های تاریخ، كتاب های علوم، فرهنگ نامه ها، كتاب هایی درباره موضوع های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی یا ورزشی، كتاب های دینی، كتاب های جغرافیا، كتاب های خاطره، گفت وگو و نامه ها، در گروه ادبیات واقعی قرار می گیرند. البته، گاهی ادبیات واقعی با خیال آراسته می شود تا مخاطب را بیشتر جذب كند. البته كتاب های معروف به علمی و تخیلی مورد نظر نیست؛ بلكه كتاب هایی مورد نظر است كه از خیال بهره می گیرند تا مفاهیم واقعی را آموزش دهند. مجموعه كتاب های سفرهای علمی نمونه خوبی در این زمینه است. كتاب های علمی نیز این گونه تعریف شده اند: «كتاب هایی هستند كه كودكان و نوجوانان را با جهان و تفكر علمی آشنا می كنند و دید علمی آنها را گسترش می دهند.» با این تعریف، كتاب های جغرافیا و تاریخ نیز از كتاب های علمی به حساب می آیند؛ زیرا كودكان و نوجوانان را با جهان پیرامون و جهان گذشته آشنا می كنند. بنابراین به نظر می رسد استفاده از اصطلاح كلی تر ادبیات واقعی(ادبیات غیرداستانی) به جای كتاب های علمی مناسب تر باشد. با وجود این شاید با تعریف گسترده تری از كتاب های علمی بتوانیم حوزه بحث خود را از حوزه بسیار گسترده تر ادبیات واقعی، اندكی محدود تر كنیم. در این جا منظور ما از كتاب های علمی، دسته ای از كتاب های ویژه كودك و نوجوان است كه در زمینه علوم، تاریخ، جغرافیا، ریاضی و حوزه های اجتماعی یا تلفیقی از اینها كه در سال های اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است، نوشته شده اند و نقش كلیدی در فرایند آموزش بازی می كنند. البته، یادآور می شویم كه بهتر است در هر یك از حوزه های ادبیات واقعی كودك و نوجوان، به صورت تخصصی بحث شود؛ یعنی موضوع هایی مانند: بررسی كتاب های تاریخ ویژه كودك و نوجوان، بررسی كتاب های جغرافیا ویژه كودك و نوجوان بررسی كتاب های علوم ویژه كودك و نوجوان و بررسی كتاب های ریاضی ویژه كودك و نوجوان. امیدواریم سخن ما آغازی بر این حركت باشد.

• فرایند تولید كتاب های علمی برای كودك و نوجوان

تولید كتاب علمی، خطی نیست بلكه فرایندی است و در تعامل بین پدیدآورندگان شكل می گیرد. یعنی از آغاز نگارش تا تولید نهایی كتاب با یك كار گروهی منسجم همراه است و این گونه كارها، رفت و برگشت های زیادی بین هر یك از عضوهای گروه و ناشر دارند. كافی است به شناسنامه كتاب های علمی كه ناشران مطرح دنیا منتشر كرده اند، نگاهی بیفكنیم تا مفهوم كار گروهی را بهتر دریابیم. این وضعیت در مورد كتاب های داستانی كمتر به چشم می خورد، نویسنده اثر خود را به ناشر می دهد و ناشر آن را به تصویرگر می سپارد تا با توجه به فضای كار، تصویرهایی چند برای آن تهیه كند. در بهترین حالت نیز، گفت وگویی بین نویسنده و تصویرگر رخ می دهد. اما در كتاب علمی به خصوص كتاب هایی كه در سال های اخیر منتشر شده است، عكس و تصویرگری نقشی اساسی در انتقال مفهوم دارد. در گذشته از تصویرگری بیشتر برای توضیح و تقویت متن و جذب مخاطب استفاده شده است، اما در ربع پایانی قرن نوزدهم سه تصویرگر برجسته، والتر كِرین، كِیت گریناوی و راندولف گالدِكوت، بعد دیگری به تصویرگری بخشیدند. آنان داستان های تصویری ویژه ای طراحی كردند كه در آنها متن و تصویر به یك اندازه اهمیت داشتند. به زودی تصویر به عنوان یك عامل اصلی در انتقال مفهوم مطرح شد و از حالت نقش كمكی صرف فاصله گرفت. در این حالت، رابطه نویسنده و تصویرگر، بسیار تنگاتنگ و مهم می شود. نویسنده باید دید تصویری نیز داشته باشد و تصویرگر نیز با مفاهیم چندان بیگانه نباشد. امروزه كتاب های علمی برای كودكان و نوجوانان چنان با هنر آمیخته شده است كه یكی از ویژگی های برجسته این گونه كتاب ها را می توان هنری بودن آنها نیز دانست. اگر یك كتاب علمی از این ویژگی كم بهره باشد، می توان گفت كه نمی تواند با مخاطب خود ارتباط صمیمی و عمیقی برقرار كند. از این رو است كه ناشر در تبلیغ اثر خود بر تعداد و كیفیت تصویر تكیه می كند. برای مثال، در فرهنگنامه كودك و نوجوان كینگ فیشر، متن و تصویر به یك اندازه در انتقال مفهوم نقش دارند. متن اصلی بیش از ۲هزار تصویرسازی و عكس دارد كه با كنارنویس های مشروح جاذبه دیداری به اثر بخشیده اند. خواننده با نگاه كردن به این تصویرها و خواندن كنارنویس های آنها، بی آنكه حتی به متن مراجعه كند، به اطلاعات مفیدی دست می یابد.

۱ - آفت ترجمه صرف

اغلب كتاب هایی كه ترجمه می شوند، به خصوص فرهنگ نامه ها، بیش از آن كه برای دانش آموزان ایرانی مناسب باشند، برای دانش آموزان كشورهای غربی مناسب هستند زیرا به موضوع های فرهنگی خاص آن جامعه ها بیشتر پرداخته اند و حتی در زمینه موضوع های علمی كه به گمان برخی جنبه جهانی و عام دارند، با نگاه خاص به نیازهای دانش آموزان كشورهای غربی و فرهنگ جامعه غربی نوشته شده اند. به عنوان مثال كتاب های زیادی در زمینه گیاهان و جانوران ترجمه شده است كه دانش آموز ایرانی را با گیاهانی از جای جای جهان آشنا می كنند كه البته تا اندازه ای لازم و مفید است، اما در مورد گیاهانی كه در كشور ما رویش دارند و جانورانی كه در كشور ما زندگی می كنند، اطلاعات چندانی ندارند. آیا دانش آموزی كه با طبیعت كشور خود آشنا نیست، برای حفظ آن تلاش می كند؟ به عنوان نمونه دیگر وقتی به تاریخ علم و فناوری پرداخته می شود، نام دانشمندان شرقی كمتر به چشم می خورد. جالب است بدانید شرح كتاب طب منصوری، نوشته پروفسور گراف فراری، نخستین كتاب پزشكی است كه در سال ۱۴۶۹ میلادی با فن چاپ گوتنبرگی به چاپ رسیده است. جالب است بدانید گراف فراری در این كتاب بیش از سه هزار بار از ابن سینا، هزار بار از زكریای رازی و جالینوس و یك صد و چهل بار از بقراط نام برده است. حتی پدر علم آناتومی و در اصل پدر پزشكی نوین اروپا، آندریاس وسالیوس، زبان عربی می آموزد تا بخش نهم كتاب منصوری را به لاتین تصحیح كند و منتشر سازد. اما این پزشك نامدار در بیشتر فرهنگ نامه ها و كتاب های علمی غربی، جایی ندارد! حتی وقتی به تاریخ پزشكی می پردازند، اشاره نمی كند كه رازی نخستین دانشمندی است كه آبله را از سرخك متمایز دانست و آن را به طور علمی توصیف كرد. این وضعیت در مورد موضوع های تاریخی بیشتر به چشم می خورد. اغلب این كتاب ها درباره تمدن باستانی ایران اطلاعات چندانی ندارند و این در حالی است كه حجم زیادی از نوشته های تاریخ نگاران یونان باستان، درباره تمدن باستانی ایران است! برای مثال، در فرهنگ نامه كودك و نوجوان كینگ فیشر فقط یك پاراگراف، در مقاله امپراتوری، به ایران باستان اختصاص داده شده است. گاهی نیز به تحریف واقعیت های تاریخی روی می آورند. برای مثال، در فرهنگ نامه تاریخ كینگ فیشر، صحنه زانو زدن امپراتور روم در برابر شاپور ساسانی به تصویر كشیده شده و در زیرنویس آن نیز به دستگیر شدن امپراتور روم اشاره شده است. اما شاه ایران پیراهن بر تن ندارد، ندیم شاه ایران نیز كه در كنار اسب او ایستاده است، پیراهن ندارد و فضای تصویر نیز به گونه ای است كه به نظر می رسد سپاهیان ایران كه در نمای دور دیده می شوند نیز پیراهن ندارند! آری، به گمان ویراستاران كینگ فیشر، رومی ها با گروهی وحشی می جنگیدند و اگر هم شكست خوردند، از گروهی وحشی شكست خوردند! در خوش بینانه ترین حالت باید بگوییم كه مناسب بودن این فرهنگ نامه ها و كتاب ها برای دانش آموزان غربی، ضعف آنها نیست و باید به كسانی كه با توجه به فرهنگ و نیاز دانش آموزان خود، فرهنگ نامه می نویسند، آفرین گفت، از آنان درس گرفت و كتاب هایی سازگار با فرهنگ و نیاز دانش آموزان ایرانی نوشت. انتظار این كه دیگری سازگار با نیاز ما بنویسد، شاید به جا نباشد.

۲ - آفت مترجم نامناسب

بسیاری از كتاب هایی كه در حوزه كتاب های علمی ترجمه شده اند، فرآورده ذهن افرادی هستند كه یا در خود ترجمه مهارت كافی ندارند یا از سواد علمی كافی برخوردار نیستند. از این رو ترجمه ها روان و شفاف نیستند و كودك و نوجوان را با دشواری در خواندن و فهمیدن رو به رو می كنند و برخی نیز علاوه بر این مشكل، ایرادهای علمی دارند. بخشی از این مشكل نتیجه ساده انگاشتن كار برای كودك و نوجوان است؛ در نظر برخی مترجمان، كتابی كم حجم كه خیلی زود ترجمه می شود و فروش خوبی هم دارد، بهترین كتاب برای ترجمه است. این ساده انگاری باعث می شود مترجم ناآشنا به ادبیات كودك و نوجوان و مترجمی كه در سال شاید یك كتاب درباره ادبیات كودك و نوجوان مطالعه نكند، به ترجمه كتابی علمی روی آورد كه سطح خواندن و واژگان پایه در آن رعایت شده است، اما در ترجمه آن چنین چیزی دیده نمی شود!

برخی از افرادی كه به ترجمه این كتاب ها روی می آورند، با ساختار جمله و متن در زبان اصلی و نیز با ساختار جمله و متن در زبان فارسی آشنایی كافی ندارند. ترجمه این افراد به جاگذاری چند واژه در برابر چند واژه دیگر می ماند، حال آن كه، نقش اصلی مترجم، برگردان ساختار جمله های بیگانه به جمله های فارسی است، یعنی ساختاری كه مخاطب فارسی زبان با آن آشنایی بیشتر دارد و مفاهیم را در چارچوب آن بهتر می آموزد. كمبود ویراستار علمی آشنا به زبان كودك و نوجوان نیز بر این مشكل افزوده است.

---