نقش سازمان غیردولتی و تجارب بومی درمددکاری

در سال ۱۹۰۳ نخستین موسسه علمی که تعلیم تربیت مددکاران اجتماعی و پژوهش های جامعه شناختی پیرامون مدکاری اجتماعی را به طور رسمی بر عهده گرفت, تأسیس شد

در این اثر کوشیده ایم (به مناسبت کنگره پنجاه سال مددکاری اجتماعی در ایران) نشان دهیم، نفس مددکاری که ریشه در فرهنگ و دین ما دارد، نیاز به آموزش و پرورش دارد تا به سرمایه اجتماعی و انسانی بدل شود که با برنامه ریزی و سازماندهی شاهد تغییراتی اساسی در مددرسانی در جامعه مان باشیم.

در این راه با ابتکاراتی داخلی و بومی، به نیروهای بالقوهء گران بهایی عطف خواهیم کرد که با جهت دهی به سوی مددکاری و مددکاری اجتماعی و برنامه ریزی در راه سازندگی می توانند تأثیراتی اساسی و باورنکردنی به جای بگذارند.همچنین نشان خواهیم داد که امروزه کارهای داوطلبانه و سازمان های غیردولتی [NGO] به عنوان تجربه ای موفق در خارج از کشور چگونه می توانند به کمک مددکاری اجتماعی آمده و مددکار و مددجو را همزمان یاری رسانند. چرا که آسیب های‌ اجتماعی‌ در دنیای‌ امروز با پیچیده‌ شدن‌ نیاز به‌ راهکارهای‌ تازه‌ای‌ نیز دارند. شواهد مختلف‌ مؤید آن‌ است‌ که‌ یکی‌ از این‌ راه‌حل ها کارهای‌ داوطلبانه‌ و سازماندهی آن ها در قالب سازمان های غیردولتی است. افراد در قالب‌ این‌ گروه‌ها علاوه‌ بر یاری‌ رساندن‌ به‌ نیازمندان‌ (معتادان‌، بزه‌کاران‌ و...)، خود یاد می‌گیرند که‌ تلاش‌ کنند تا به ‌دیگران‌ کمک‌ کنند. این‌ کنش‌ علاوه‌ بر این‌ که‌ می‌تواند برای‌ جامعه‌ سودآور باشد، به‌ آن ها هویتی ‌جدید نیز می‌بخشند. دانشگاهیان‌ برای‌ توصیف‌ پیوندها و ارتباط هایی‌ که‌ افراد از طریق‌ کار داوطلبانه برقرار می‌سازند، مفهوم‌ "سرمایه‌ اجتماعی" را به‌ میان‌ کشیده‌اند. تحقیق‌های ایشان نشان‌ می دهد، در جامعه‌ای‌ که‌ از لحاظ سرمایه‌ اجتماعی‌ غنی‌ است‌، معمولاً بزهکاری‌، ترک‌ تحصیل‌ و درگیری‌های ‌نژادی‌ اندک‌تر و رشد اقتصادی‌ افزون‌تر است‌.

سازماندهی این فعالیت ها در قوالب مختلفِ دولتی، خصوصی و سازمان های غیردولتی صورت می گیرد. از این طریق فعالان‌ و داوطلبانِ‌ تنها و تک‌ افتاده‌، حالا بسیار راحت‌تر می‌توانند نظرات خود را جا بیاندازند، تجارب‌ شان را مبادله‌ کنند و ارتباط با همکاران‌ همدل‌ در داخل‌ و خارج‌ کشور را زنده‌ نگه‌ دارند. باید میلیون ها انسان‌ داوطلب را عملاً در سراسر جهان به‌ گونه‌ای‌ آموزش داد و همراه‌ ‌ساخت که‌ آنان دریابند تنها "با، از طریق و برایِ" آن هاست‌ که‌ می‌توان‌ به‌ تحولاتی‌ چشمگیر در کمک‌ به‌ یکدیگر و تقویت‌ وحدت‌ اجتماعی‌ دست‌ یافت‌. در برنامه‌ های توسعه ای امروز نیز، مردم‌ تشویق‌ می‌شوند که‌ از سیاست های‌ ترویج‌ فعالیت های‌ داوطلبانه‌ و گسترش سازمان های غیردولتی حمایت‌ کنند و ارزش‌کار داوطلبانه‌ در مددکاری اجتماعی را دریابند.

روند رو به‌ رشد فعالیت های‌ داوطلبانه‌ به‌ سوی‌ بهبود وضعیت‌ گروه‌های‌ محروم‌ جامعه‌ نیز کشیده‌ شده‌ است‌. گروه‌هایی‌ همچون‌ معلولان‌، سالمندان بی سرپرست، مهاجران‌ و به‌ طور کلی‌ کسانی‌ که‌ در حاشیه‌ جامعه‌ در کار بهبود وضعیت‌ خویش‌ هستند. امروز عقیده‌ غالب‌ آن‌ است‌ که‌ از طریق ‌پژوهش‌های‌ ملی‌ می‌توان‌ درک‌ بهتری‌ از دستاوردهای‌ آنان‌ به‌ دست‌ آورد و به‌ دولت ها، سازمان‌ ملل ‌متحد و دیگر نقش ‌آفرینان‌ خارجی‌ نشان‌ داد که‌ چگونه‌ می‌توان‌ فضای‌ مثبتی‌ فراهم‌ آورد تا فعالیت های داوطلبانه‌ و امدادرسانی و مددکاری اجتماعی در سطح‌ محلی‌ و بومی‌ پرورش‌ یابد.

اکنون‌ موج‌ جدیدی‌ از داوطلبان‌ نیز از پای‌ کامپیوترهای‌ خود در خانه‌ یا در محل‌ کار، وقت‌ خود را از طریق‌ شبکه‌ اینترنت‌، به‌ خدمات‌ داوطلبانه‌ و کارهای عام المنفعه وقف‌ داده‌اند. این‌ کاربران و داوطلبان‌ِ خانه‌دار، دانشجو، استاد دانشگاه‌ و کارمند، بیشتر وقت‌ خود را به‌ سود دیگران‌ صرف‌ می‌کنند. گستره‌ عمل‌ داوطلبان‌ از طریق ‌اینترنت‌ بسیار فراگیر، سریع‌ و موثر شده‌ است‌. آن ها به‌ کمک‌ اینترنت‌ از جمع‌ آوری‌ پول‌ گرفته‌ تا آموزش‌ و انتشار ایده‌های شان‌ در کارهای‌ داوطلبانه‌ و مددرسانی به دیگران مشارکت‌ می‌کنند. باید این فعالیت ها به کمک آموزش در سطوح مختلف و پژوهش های گسترده و در قالب برنامه ای حساب شده رشد کرده و به کمک رسانه های جمعی و اینترنت هر چه بیشتر گسترش یابند و در قالب سازمان های غیردولتی سازماندهی شوند. ضروری است تا به آن ها به چشم سرمایه های انسانی، اجتماعی و فرهنگی ای نگریسته شود که نیاز به برنامه ریزی و تقویت دارند و "کمک به همنوع" به عنوان یک اصل در جامعه نهادینه گردد. این پژوهش با روش جمع آوری اطلاعاتِ اسنادی و روش تحقیق توصیفی انجام شده است. این اثر برای چاپ در کنگره پنجاه سال مددکاری اجتماعی انتخاب و لوح تقدیر دریافت کرد.

● ‌مقدمه

در سال ۱۹۰۳ نخستین موسسه علمی که تعلیم تربیت مددکاران اجتماعی و پژوهش های جامعه شناختی پیرامون مدکاری اجتماعی را به طور رسمی بر عهده گرفت، تأسیس شد. دانش جامعه شناسی آکادمیک با تحقیق پیرامون مسائل اجتماعی به کمک مددکاری اجتماعی آمد، اما در آمریکا به زودی به سوی نظریات اجتماعی کشیده شد، در حالی که در انگلستان همچنان مرتبط با مسائل اجتماعی باقی ماند؛ تنها از دهه۵۰ بود که پیوند نزدیک مشکلات اجتماعی و جامعه شناسی دوباره برقرار شد (هراد، ۱۳۶۲: ۱۸-۲۱).

البته از سال ها پیش روانپزشکی و روانکاوی به مددجویان و مشکلات شان به عنوان سوژه ای فردی (نه اجتماعی) می پرداختند. در حالی که آنان در جستجوی درمان مددجویان بودند، جامعه شناسان بدنبال اصلاح شان می گشتند. یک مددکار اجتماعی می بایست با منابع و طرق ذیل فعالیت های خویش را انجام دهد:

الف) ارزش هایی که خود بدان پایبند است

ب) ارزش هایی که از موسسات مددکاری طی سالیان متمادی تجربه کسب شده است

پ) و ارزش هایی که حرفه و جامعه اش ایجاب می کند (همانجا، ۲۶-۲۷).

مددکاری اجتماعی با تغییرات اجتماعی نیز همساز است. این همنوایی گاه ناآگاهانه و گاه آگاهانه اختیار می شود. مددکاری اجتماعی می بایست خود را با تغییرات همراه سازد، از محدودیت های احتمالی دوری کرده و از فرصت های پیش آمده بر اثر تغییرات، استفاده کند تا بتواند بیشترین اثردهی را داشته باشد و نیازهای روز مددجویان را مرتفع سازد. اینک ما برآنیم تا از ظرفیت ها و روش های جدیدی سخن بگوییم که به عنوان منابع و سرمایه هایی جدید انسانی، اجتماعی و فرهنگی مورد توجه واقع شده اند. بسیج برای مددکاری به عنوان ابتکاری داخلی و کارهای داوطلبانه و سازمان های غیردولتی به عنوان ابداعی خارجی که می بایست با روش های آموزشی جدید و پژوهش های متنوع و رسانه های جمعی و شبکه اینترنت تقویت و تغذیه شوند. این پژوهش با روش جمع آوری اطلاعات اسنادی و روش تحقیق توصیفی صورت پذیرفته است.

● ابتکارات بومی و تجارب خارجی

▪ نفس مددکاری

پیش از هر چیز باید به روی نکته ای دست بگذارم که نفس مددکاری را نشانه رفته است. در دنیای مدرن و جوامع امروزی، مددکاری اجتماعی به مثابه یک حرفه بیرون آمده است، اما مددکاری هرگز در همین حد قابل تقلیل نیست؛ چه از لحاظ تاریخی و چه از منظر کنش های انسان دوستانهء غیرحرفه ای در دنیای امروز. به خصوص که ما در فرهنگ خود، نوع دوستی و کمک به هم نوع را به عنوان اصلی اخلاقی و توصیه ای دینی داریم، از ظرفیت لازم برای تحرک پذیری کنش های مددکارانهء انسان دوستانه برخورداریم.

تصور می کنم لازم نباشد برای اهمیت نفس انسان دوستی در دین اسلام، هیچ برهان دیگری به جز این سفارش پیامبر اسلام بیاورم که "اگر کسی فریاد کمک خواهی مسلمانی را بشنود و بی تفاوت بماند، مسلمان نیست". ما از کتب دبستانی تا دروس دانشگاهی باید کمک به همنوع را به اعضای جامعه آموزش دهیم. البته این کافی نیست و برای پرورش افراد باید دانش آموزان و دانشجویان را به مکان هایی ببریم که اشخاص محروم و نیازمند کمک زندگی می کنند و آنان را از نزدیک با کاستی ها و مشکلات شان آشنا سازیم. آنان از کودکی باید کمک به همنوع را چون اصلی بدیهی در خود درونی سازند! آن گاه است که این رفتار فردی در بزرگسالی به کنشی اجتماعی بدل می شود و سپس با برنامه ریزی و سازماندهی می توانیم بزرگترین تغییرات را در جامعه مان شاهد باشیم. چرا که آن موقع است که آن ها به مثابه سرمایه ای اجتماعی و فرهنگی قابل جهت دهی و برنامه ریزی هستند.

▪ سرمایه‌های‌ انسانی‌، اجتماعی و فرهنگی‌

اکنون‌ دیگر تنها دارایی‌ها و منابع‌ مالی‌ به‌ عنوان‌ سرمایه‌ شناخته‌ نمی‌شوند، بلکه‌ ما با پدیده‌های‌ نوظهوری‌ درنیروی‌ انسانی‌ مواجه‌ هستیم‌، که‌ از آن ها تحت‌ عنوان‌ سرمایه‌های‌ انسانی‌ و اجتماعی‌ نام‌ برده‌ می‌شود. همان‌طورکه‌ سرمایه‌های‌ فیزیکی‌، با ایجاد تغییرات‌ در مواد، برای‌ شکل‌ دادن‌ به‌ ابزارهایی‌ که‌ تولید را تسهیل‌ می‌کنند، به‌ وجود می‌آیند، "سرمایه‌های‌ انسانی" نیز با تغییر دادن‌ افراد یک‌ جامعه‌ برای‌ واگذاری‌ مهارت ها و معلومات‌ به ‌اعضایش‌ پدید می‌آیند و انسان ها را قادر می‌سازند تا به‌ شیوه‌هایی‌ جدیدتر، مطلوب‌تر و کاراتر رفتار کنند(کلمن، ۱۳۷۸: ۴۶۴). درحالی‌ که‌ "سرمایه‌ اجتماعی‌" به‌ مجموع‌ منابعی‌ که‌ در بنیاد روابط خانوادگی‌ و در سازمان‌ اجتماعی‌ جامعه‌ وجود دارد و برای‌ رشد شناختی‌ و اجتماعی‌ افراد آن‌ سودمند است‌، اطلاق‌ می‌شود. باید توجه‌ داشت‌ که ‌سرمایه‌های‌ اجتماعی‌ با وجود این‌ که‌ اکتسابی‌ است‌، ولی‌ در بسیاری‌ از موارد، در حوزه‌ یادگیری‌های‌ ارادی‌ قرار نمی‌گیرند، بلکه‌ در طی‌ جامعه‌پذیری‌ یا تعاملات‌ اجتماعی‌ در ذهن‌ افراد درونی‌ می‌شوند. آن ها به‌ روابط اقتدار، اعتماد و هنجارهای‌ یک‌ جامعه‌ بر می‌گردند(همانجا، ۴۵۸-۴۵۹). تفاوت‌ عمده‌ سرمایه‌های‌ اجتماعی‌ با سرمایه‌های‌ فیزیکی‌ وانسانی‌ در آن‌ است‌ که‌ همچون‌ آنها کاملا تعویض‌پذیر نیستند. باید توجه‌ کرد که‌ شکل‌ معینی‌ از سرمایه‌های ‌اجتماعی‌ که‌ در تسهیل‌ کنش‌های‌ معینی‌ ارزشمند است‌، ممکن‌ است‌ برای‌ کنش‌های‌ دیگر بی‌فایده‌ یا حتی ‌زیانبار باشد(همانجا، ۴۶۲). از این‌ روی‌ شناسایی‌ و برنامه‌ریزی‌ برای‌ این‌ سرمایه‌های‌ نوظهور در جامعه‌ ما نیاز به‌ مطالعات‌ و پژوهش‌های‌ متعددی‌ دارد.

امروز پس از سرمایه های انسانی و بدنبال آن سرمایه های اجتماعی، سخن از سرمایه های فرهنگی رفته است. هر گونه اهداف و استراتژی فرهنگی تنها با کمک سرمایه های فرهنگی است که عملی شده و تحقق و تداوم آن تضمین می گردد. تعامل پذیری، ارتباط پذیری، مشارکت پذیری، میزان پذیرش دیگری و ارزش های اخلاقی از این جمله اند. سرمایه‏های انسانی، اجتماعی و فرهنگی نیز که می‏بایست در برنامه ریزی ها تقویت شوند، به قرار ذیل ‏اند: مسؤولیت‏پذیری، مدیریت، سازمان‏پذیری، نقش‏پذیری، وجدان‏کاری، تعهدات و روابط اعتباری از آن جمله‏اند.

▪ وضعیت‌ سرمایه‌های‌ انسانی‌ و اجتماعی‌ در کشور ما

مسئله‌ اساسی‌ در استفاده‌ از سرمایه‌های‌ انسانی‌ و اجتماعی‌ در جامعه‌ ما آن‌ است‌ که‌ نیروی‌ کار و حتی‌ فعال ‌جامعه‌ ما در کارهایی‌ سازماندهی‌ شده‌ و تعریف‌ شده‌ با مشکل‌ عدم‌ سازمان‌پذیری‌ و بی‌برنامگی‌ مواجه‌ است‌، چه‌ به‌ جای‌ این‌ که‌ در فعالیت های‌ اجتماعی‌ به‌ شکلی‌ سازمان‌ یافته‌ به‌ کارهای‌ فرهنگی‌ و عام‌ المنفعه روی‌ آورند. جایی‌ که‌ از رده‌ کارگران‌ جزء تا مدیران‌ عالی‌ رتبه‌ در فعالیت های‌ اقتصادی‌ در حال‌ فرار از کارهای‌ سازمان‌ یافته‌ و تحت‌ نظارت‌ هستند، سازمان‌پذیری‌ در ابعاد اجتماعی‌ و فرهنگی‌ بسیار دور از دسترس‌ است‌. این‌ همان‌ علت‌ اساسی‌ عدم‌ موفقیت‌ سازمان های‌ غیردولتی‌ در سال های‌ کنونی در جامعه‌ ماست (احمدی‌، ۸۲ ـ ۱۳۸۱: ۱۲۹ـ۱۳۰). در یک‌ نگاه‌ کلی‌تر می‌توان ‌گفت‌ مسؤولیت‌پذیری‌ و آموزش‌پذیری‌ بسیار پایین‌ در جامعه‌ ما حکایت‌ از ضعف‌ در سرمایه‌های‌ انسانی ‌و اجتماعی‌ دارد. چنین‌ رفتاری‌ یک‌ عارضه‌ زودگذر نیست‌، بلکه‌ سال هاست‌ که‌ به‌ رفتاری‌ غالب‌ در جامعه ‌بدل‌ شده‌ است‌ و نه‌ تنها تغییر ناگهانی‌ آن‌ مقدور نیست‌، بلکه‌ حتی‌ با درنظر گرفتن‌ راهکارهای‌ گذشته‌ که‌ با موفقیت‌ توأم‌ نبوده‌ نیز دشوار، هزینه‌بر و وقت‌بر است‌ و مستلزم‌ برنامه‌ریزی‌ بلندمدت‌ و با نگاهی‌ چندجانبه‌ به ‌ابعاد اجتماعی‌ و فرهنگی‌ است‌. سرمایه‌های‌ انسانی‌، اجتماعی‌ و فرهنگی ما در عرصه‌های‌ اجتماعی‌ و فرهنگی‌ همچون ‌زمینی‌ کویری‌ است‌ که‌ با وجود سرشار بودن‌ از مواد کانی‌، برای‌ تولید نیاز به‌ برنامه‌ریزی‌ بلندمدت‌ برای‌ احیاء دارد.

▪ بسیجی برای مددکاری

آن سرمایه نهفته در جامعه که از آن سخن می گفتیم، درست جلوی دیدگان ماست. بسیج که با میلیون ها عضو در شرایط صلح نباید بلااستفاده باقی مانده و به حال خود رها شود یا به کارهای حاشیه ای بپردازد و با آن ها مشغول باشد. انرژی بالقوه ای از خیل جوانان که می بایست در راه نوع دوستی و همیاری به همنوع بشتابد، چرا که اکنون وظیفه ای خطیرتر از جنگ، یعنی حفظ و گسترش دستاوردهای پس از جنگ را بر عهده دارد. اینک او وظیفه ای به مراتب دشوارتر از جنگیدن، یعنی پاسداری و سازندگی را بر دوش می کشد. در مواجه با تجارب و دشورای هاست که آنان معنای واقعی شأن نزول بسیاری از آیات کتب مقدّس را به روشنی حس کرده و می فهمند. در حین عمل است که آنان مصادیق واقعی دستورات دینی را به درستی درک می کنند. آن گاه است که در می یابند، عمل کردن با اخلاقیات دینی چقدر دشوار است و این آن ها را از تندروی های جوانی محافظت می کند و از آن طریق وارد تجربه زندگی معنوی می شوند؛ راهی که برای سیر کمال هر رهروی دین ضروری است.

بسیاری از کشورها آرزوی آن را دارند که از چنین سرمایه های آماده به خدمتی برخوردار باشند تا بتوانند از آن ها در راه سازندگی جامعه شان بهره برند. بسیج می تواند برای مددکاری و مددکاری اجتماعی بسیار مفید و راهگشا باشد؛ اگر خواهان انقلابی به معنای واقعی کلمه در عرصه مددکاری و مددکاری اجتماعی هستیم، این ظرفیت موجود سازمان یافته است و باید آن را جدی گرفت و جهت دهی و برنامه ریزی کرد. بسیج در شرایط بحرانی و حوادث غیرمترقبه نیز می تواند بسیار موثر باشد؛ به شرط این که برای رویارویی با چنان شرایطی آموزش دیده و آماده باشد. در میانِ ما به ازاءهای بیرونی، بسیج کاملترین مصداق مددکاری اجتماعی است و بیشترین تطابق را با نفس مددکاری داراست.

● داوطلب‌[Volunteer]

▪ ظهور کارهای‌ داوطلبانه‌

و اما تجارب سایر جوامع در مددکاری اجتماعی. سال‌ ۲۰۰۱ نقطه‌ عطفی‌ برای‌ کارهای‌ داوطلبانه‌ بود. پس‌ از اعلام‌ این‌ سال‌ به‌ عنوان‌ سال‌ بین‌المللی‌ داوطلبان‌، مجمع‌ عمومی‌ سازمان‌ ملل‌ متحد درصدد بر آمد تا راه های‌ گسترش‌ کارهای‌ داوطلبانه‌ و مشارکت‌ دولت ها را دراین‌ زمینه‌ جستجو کند. آن‌ نقطه‌ اوجی‌ بود برای‌ داوطلبان‌ که‌ مردم‌ را در ۱۳۰ کشور جهان‌ بسیج‌ کرده‌ بود، اما این ‌تنها آغاز راه‌ بود. باید داوطلبان‌ عملاً میلیون ها انسان‌ را جهان‌ را به‌ گونه‌ای‌ همراه‌ می‌ساختند که‌ آن ها دریابند تنها به‌ کمک‌ آن هاست‌ که‌ می‌توان‌ به‌ تحولاتی‌ چشمگیر در کمک‌ به‌ یکدیگر و تقویت‌ وحدت‌ اجتماعی‌ دست‌ یافت‌. در برنامه‌ سال‌ بین‌المللی‌ داوطلبان‌، مردم‌ تشویق‌ می‌شوند که‌ از سیاست های‌ ترویج‌ فعالیت های‌ داوطلبانه‌ حمایت‌کنند و ارزش‌ کار داوطلبانه‌ را دریابند؛ کارهایی‌ که‌ امروز به‌ آن‌ به‌ مثابه‌ "سرمایه‌ای‌ اجتماعی‌" می‌نگرند (پیام‌ یونسکو، ۳۷۲: ۱۷ و۲۰).

اما نخست‌ باید کار داوطلبانه‌ را تعریف‌ نمود تا آن‌ را از اقسام‌ دیگر کار تفکیک‌ نموده‌ و باز شناخت‌. فعالیت های ‌داوطلبانه‌ به‌ هر شکلی‌ که‌ باشد، دارای‌ سه‌ تفاوت‌ بنیادی‌ با کار دستمزدی‌ یا کار تفریحی‌ است‌. اول‌ این‌ که‌ برخلاف‌ کار دستمزدی‌، هدف‌ اصلی‌ از فعالیت های‌ داوطلبانه‌، کسب‌ سود مادی‌ نیست‌. دوم‌ آن‌ که‌ کار داوطلبانه‌، آزادانه‌ و بدون‌ اجبار انجام‌ می‌شود. سوم‌ این‌ که‌، فعالیت‌ داوطلبانه‌ باید عام‌ المنفعه‌ بوده‌ و به‌ نوعی‌ به‌ سود جامعه‌ باشد؛ هر چند که‌ ممکن‌ است‌ پاداشی‌ برای‌ داوطلب‌ به‌ همراه‌ داشته‌ باشد که‌ معمولاً پاداشی‌ معنوی ‌است‌.

در طول‌ سال ها تجارب‌، نگرش‌ جهان‌ به‌ فعالیت های‌ داوطلبانه‌ تغییر کرده‌ است‌ و دیگر آن‌ فعالیت ها را جریانی‌ یک طرفه‌ نمی‌دانند. اکنون‌ گروه‌های‌ بسیاری‌ در سراسر جهان‌ می‌آموزند که‌ مهارت های‌ گوناگون‌ را برای‌ بهبود اوضاع‌ جوامع‌ به‌ اشتراک‌ بگذارند. داوطلبان‌ نه‌ تنها در واحدهای‌ خدماتی‌ سازمان ها، بلکه‌ به‌ طور غیررسمی‌ و خود انگیخته‌ نیز کار می‌کنند. امروز عقیده‌ غالب‌ آن‌ است‌ که‌ از طریق‌ پژوهش‌های‌ ملی‌ می‌توان‌ درک‌ بهتری‌ از دستاوردهای‌ آنان‌ به‌ دست‌ آورد و به‌ دولت ها، سازمان‌ ملل‌ متحد و دیگر نقش ‌آفرینان‌ خارجی‌ نشان‌ داد که ‌چگونه‌ می‌توان‌ فضای‌ مثبتی‌ فراهم‌ آورد تا فعالیت های‌ داوطلبانه‌ در سطح‌ محلی‌ و بومی‌ پرورش‌ یابد.

▪ کارهای‌ داوطلبانه‌ و آسیب های‌ اجتماعی‌

آسیب های‌ اجتماعی‌ در دنیای‌ امروز با پیچیده‌ شدن‌ نیاز به‌ راهکارهای‌ تازه‌ای‌ نیز دارند. شواهد مختلف‌ مؤید آن ‌است‌ که‌ یکی‌ از این‌ راه‌حل ها کارهای‌ داوطلبانه‌ است‌. افراد در قالب‌ این‌ گروه‌ها علاوه‌ بر یاری‌ رساندن‌ به‌ نیازمندان‌ (معتادان‌، بزه‌کاران‌ و...)، خود یاد می‌گیرند که‌ تلاش‌ کنند تا به‌ دیگران‌ کمک‌ کنند. این‌ کنش‌ علاوه‌ بر این‌ که‌ می‌تواند برای‌ جامعه‌ سودآور باشد، به‌ آن ها هویتی‌ جدید نیز می‌بخشند. دانشگاهیان‌ برای‌ توصیف‌ پیوندها و ارتباط هایی‌ که‌ افراد از طریق‌ کار داوطلبانه‌ برقرار می‌سازند، مفهوم‌ سرمایه‌ اجتماعی‌ را به‌ میان ‌کشیده‌اند. برخی‌ تحقیق‌ها نشان‌ داده‌ است،‌ در جامعه‌ای‌ که‌ از لحاظ کارهای‌ داوطلبانه‌ غنی‌ است‌، معمولاً بزهکاری‌، ترک‌ تحصیل‌ و درگیری‌های‌ نژادی‌ اندک‌تر و رشد اقتصادی‌ افزون‌تر است‌ (همانجا،۲۰ ـ ۲۱). کارهای‌ داوطلبانه‌ در ایجاد گروه‌های‌ اجتماعی‌ قدرتمند و فعال‌ نقش‌ دارند، اما این‌ نقش‌ فقط در شرایط خاصی‌ می‌تواند به‌ بیشترین ‌اثرگذاری‌ برسد. به‌ خصوص‌ کسانی‌ که‌ دچار انزوای‌ اجتماعی‌ هستند، از فعالیت های‌ داوطلبانه‌ سود می‌برند. آن ‌دسته‌ از معلولان‌ که‌ در فعالیتهای‌ داوطلبانه‌ شرکت‌ می‌کنند می‌توانند به‌ یکپارچگی‌ اجتماعی‌ یاری‌ برسانند و با این‌ باور عمومی‌ منفی‌ که‌ آنان‌ مددجویان‌ منفعلی‌ هستند، مقابله‌ کنند. فعالیت های‌ داوطلبانه‌ به‌ جوانان‌ فرصت ‌رشد و ریسک‌پذیری‌ می‌دهد و زمینه‌ای‌ ارزشمند برای‌ ایفای‌ شهروندی‌ در اختیارشان قرار می‌دهد. این‌ فعالیت ها می‌تواند به‌ کهنسالان‌ نیز در فرایند سالخوردگی‌ فعال‌ کمک‌ کند، حتی‌ برخی‌ تحقیقات‌ نشان‌ داده‌ که‌ فعالیت های ‌داوطلبانه‌ برای‌ تندرستی‌ نیز مفید است‌. روند رو به‌ رشد فعالیت های‌ داوطلبانه‌ به‌ سوی‌ بهبود وضعیت‌ گروه‌های‌ محروم‌ جامعه‌ نیز کشیده‌ شده‌ است‌. گروه‌هایی‌ همچون‌ معلولان‌، مهاجران‌ و به‌ طور کلی‌ کسانی‌ که‌ در حاشیه‌ جامعه‌ در کار بهبود وضعیت‌ خویش‌ هستند. در برخی‌ از موارد این‌ فعالیت ها راه‌ را برای‌ بازسازی‌ نوعی‌ شهروندی‌ هموار می‌سازد. خلاصه‌ این‌ که‌ فعالیت های‌ داوطلبانه‌ موقعیتی‌ ایجاد می‌کند که‌ در آن‌ هم‌ داوطلب‌ و هم‌ جامعه‌ متقابلاً از یکدیگر سود می‌برند. فعالیت های‌ داوطلبانه‌ موقعی‌ بیشترین‌ تأثیر را داراست‌ که‌ در چارچوب‌ یک‌ بخش‌ دولتی‌ سالم‌ و با منابع‌ کافی‌ صورت‌ گیرد(همانجا، ۲۰ ـ ۲۱ و ۲۳).

▪ کارهای‌ داوطلبانه‌ و دولت‌

با رایج‌ شدن‌ کارهای‌ داوطلبانه‌، دیگر چندان‌ تعجب ‌آور نیست‌ که‌ دولت‌های‌ سراسر جهان‌، برای ‌سودمندی‌های‌ اقتصادی‌ و اجتماعی‌ فعالیت های‌ داوطلبانه‌ برنامه‌ریزی‌ می‌کنند. فقط در بریتانیا، فعالیتهای‌ داوطلبان‌، حدود ۶۴ میلیارد دلار به‌ اقتصاد این‌ کشور کمک‌ کرده‌ است‌ و در کانادا ارزش‌ اقتصادی‌ این‌ گونه‌ فعالیت ها به‌ رقم‌ باورنکردنی‌ شانزده‌ میلیارد دلار بالغ‌ شده‌ است‌. بر اساس‌ یک‌ مطالعه‌ تطبیقی‌ که‌ به‌ تازگی‌ میان ۲۲ کشور جهان‌ انجام‌ شده‌، مدت‌ زمانی‌ که‌ داوطلبان‌ صرف‌ فعالیت های‌ داوطلبانه‌ می‌کنند، معادل‌ کار۱۰/۵ میلیون‌ شاغل‌ تمام‌ وقت‌ است (همانجا،۲۰). البته‌ توجه‌ به‌ این‌ نکته‌ ضروری‌ است‌ که‌ سودآور شدن‌ فعالیت های‌ داوطلبانه‌ مستلزم‌ برنامه‌ریزی‌، سرمایه‌گذاری‌، سازماندهی‌ و آموزش‌ است‌. بر اساس‌ مطالعه‌ای‌ که‌ به‌ تازگی‌ در اروپا صورت‌ گرفته‌، تخمین‌ زده‌ شده‌ است‌ که‌ هر یک‌ دلار سرمایه‌گذاری‌ در کارهای‌ داوطلبانه‌، هشت‌ دلار سود برمی‌گرداند. فعالیت های‌ داوطلبانه‌، نه‌ جایگزین‌ خدمات‌ دولتی‌، بلکه‌ مکمل‌ اساسی‌ آن‌ است‌. دولت ها در ترویج‌ فعالیت های‌ داوطلبانه‌ که‌ از عناصر بنیادی‌ در جامعه‌ای‌ سالم‌ و دموکراتیک‌ است‌، ذینفع‌ هستند (همانجا). همچنین ‌دولت‌ می‌تواند با ایجاد امکانات‌ قانونی‌، مالی‌، آموزشی‌ و سازمانی‌ در از میان‌ برداشتن‌ سدها به‌ داوطلبان‌ کمک‌کند. دولت‌ در مقام‌ کارفرمای‌ عمده‌ می‌تواند کارکنان‌ و کارمندان‌ را به‌ ایفای‌ نقشی‌ فعال‌ در گروه‌های‌ اجتماعی‌ و داوطلبانه‌ تشویق‌ کند. در جهان‌ هر روز بیش‌ از گذشته‌ تأثیرات‌ مثبت‌ و فعالانه‌ داوطلبان‌ شناخته‌ شده‌ و دولت ها از فواید آن‌ بر روحیه‌ کارکنان‌، گروه‌سازی‌ و سایر وجوه‌ از تأثیرات‌ غیرمستقیم‌ ولی‌ مهم‌ آن‌، بیشتر آگاه‌ شده‌ وکارکنان‌ خود را به‌ مشارکت‌ در فعالیت های‌ داوطلبانه‌ تشویق‌ می‌کنند. اگر چه‌ دولت‌ در حمایت‌ از سیاست های ‌زمینه‌ساز فعالیت های‌ داوطلبانه‌ نقش‌ دارند، اما باید به‌ محدودیت های‌ آن‌ نیز توجه‌ داشته‌ باشند. جنبش‌ گروه‌های ‌داوطلب‌، به‌ حق‌، اولویت‌ خاصی‌ برای‌ استقلال‌ خود قائل‌ است‌ و با هر گونه‌ تلاش‌ حکومتی‌ برای‌ اعمال‌ کنترل ‌بر دستور کار گروه‌های‌ داوطلب‌ به‌ شدت‌ مخالفت‌ می‌کند.

▪ کارهای‌ داوطلبانه‌ و شوراها

یکی‌ از راه های‌ دیگر فعالیت های‌ داوطلبانه‌ از طریق همکاری شهروندان در برنامه ها و پروژه های شهری است. شهروندان از این راه در ساخت محله و شهر خود سهیم شده و در حقیقت در برنامه های عام المنفعه شرکت می کنند. شوراها بدون این که در تصمیم گیری ها و خط مشی های گروه های داوطلب دخالت کنند، می توانند از تلاش هایی آنان در سازندگی شهر و ارائه هر چه بهتر خدمات شهری به شهروندان کمک گیرند. با این همه باید مراقب بود که از هر حرکتی که به استقلال گروه های داوطلب لطمه بزند، دوری جست؛ زیرا نفس گروه های داوطلب در مردمی بودن و عدم وابستگی به هر نوع از نهادهای قدرت است.

▪ کارهای‌ داوطلبانه، مددکاری‌ و بخش‌ خصوصی‌

یکی‌ از راه های‌ دیگری‌ که‌ طراحان‌ و متخصصین‌ فعالیت های‌ داوطلبانه‌ پیشنهاد می‌کنند، فراهم‌ آوردن‌ امکان‌ این ‌فعالیت ها از جانب‌ شرکت ها و بخش‌ خصوصی‌ است‌. در بسیاری‌ از کشورهای‌ پیشرفته‌ به‌ کارکنان‌ شرکت ها فرصت‌ و امکان‌ داده‌ می‌شود تا در گروه های‌ اجتماعی‌ خود دست‌ به‌ فعالیت‌های‌ داوطلبانه‌ بزنند یا از مرخصی‌ استفاده‌ کرده‌ و به‌ یاری‌ دیگران‌ بروند و همزمان‌ با آن‌، تجارب‌ خود را نیز وسعت‌ بخشند‌(همانجا، ۱۷). هر چند این‌ جریان‌ تازه‌ درحال‌ شتاب‌ گرفتن‌ است‌، ولی‌ با مطلع‌سازی‌ بخش‌ خصوصی‌ از دستاوردهای‌ کارهای‌ داوطلبانه‌ می‌توان‌ این ‌گونه‌ فعالیت ها را بسیار بیش‌ از این‌ هم‌ گسترش‌ داد و به خصوص در حوزه مددکاری اجتماعی از آن ها هر چه بیشتر بهره گرفت. شرکت ها از این‌ طریق‌ نیروی‌ کار تواناتر، روشن‌ بین‌تر و انسجام ‌یافته‌تری‌ می‌سازند.

▪ کارهای‌ داوطلبانۀ مددکاری از طریق اینترنت‌

اکنون‌ موج‌ جدیدی‌ از داوطلبان‌ از پای‌ کامپیوترهای‌ خود در خانه‌ یا در محل‌ کار، وقت‌ خود را از طریق‌ شبکه ‌اینترنت‌، به‌ خدمات‌ داوطلبانه‌ وقف‌ داده‌اند. این‌ داوطلبان‌ خانه‌دار، دانشجو، استاد دانشگاه‌ و کارمند، بیشتر وقت‌ خود را به‌ سود دیگران‌ صرف‌ می‌کنند. گستره‌ عمل‌ داوطلبان‌ از طریق‌ اینترنت‌ بسیار فراگیر، سریع‌ و موثر شده‌ است‌. آن ها به‌ کمک‌ اینترنت‌ از جمع‌ آوری‌ پول‌ گرفته‌ تا آموزش‌ و انتشار ایده‌های شان‌ در کارهای‌ داوطلبانه‌ و مددکاری به هم نوع مشارکت‌ می‌کنند. داوطلبان‌ سرمایه‌های‌ اجتماعی‌ هستند که‌ باید در جامعه‌ ما شناخته‌ شده‌، توانایی‌های شان ‌درک‌ شده‌، به‌ وسیله‌ برنامه‌ریزی های هدایت‌ شده‌ و از طرف‌ دولت‌ و بخش‌ خصوصی‌ حمایت‌ و تشویق‌ شوند تا از دستاوردهای‌ آن ها در راه‌ توسعه‌ و پیشرفت بهره‌ گرفته‌ شود (احمدی‌، ۸۲ ـ ۱۳۸۱: ۱۲۴ ـ ۱۲۵).

نویسنده:دکتر کاوه احمدی علی آبادی

فهرست منابع فارسی

-احمدی علی آبادی، کاوه (۱۳۸۱-۱۳۸۲) برنامه ریزی بلندمدت بخش اجتماعی و فرهنگی؛ نمونه موردی جامعه ایران، دفتر آمایش سرزمین سازمان مدیریت و برنامه ریزی، تهران.

-احمدی علی آبادی، کاوه (۱۳۸۴) تبیین چشم انداز توسعه فرهنگی در ایران، جلد چهارم، فرهنگ و توسعه؛ مجموعه مقالات همایش سیاست ها و مدیریت برنامه های رشد و توسعه در ایران، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی، تهران.

-احمدی علی آبادی، کاوه (۱۳۸۶) «ریشه های الگوهای خاموش و پنهان کنش معطوف به قدرت» رونا، شماره های ۹ و ۱۰، تهران.

- باچر‌، سیلویا و مونیکا بلتران. لطفاً ساکت! کودکان سخن می گویند، پیام‌ یونسکو، مجله‌ یونسکو، مرکز انتشارات‌ کمیسیون‌ ملی‌ یونسکو در ایران‌، شماره‌ ۳۵۸، تهران.

- بورن‌، اد (۱۳۷۹) بعد فرهنگی‌ ارتباطات‌ برای‌ توسعه‌، ترجمه‌ مهرسیما فلسفی‌، مرکز تحقیقات‌، مطالعات‌ و سنجش‌ صدا و سیما، تهران‌.

- پاستر، مارک (۱۳۷۷) عصر دوم رسانه ها، ترجمه غلامحسین صالحیار، دانشکده خبر، انتشارات موسسه ایران، تهران.

ـ پیام‌ یونسکو، مجله‌ یونسکو، مرکز انتشارات‌ کمیسیون‌ ملی‌ یونسکو در ایران‌، شماره‌ ۳۷۲.

- تامپسون، جان بروکشایر (۱۳۷۹) رسانه ها و نوگرایی، ترجمه علی ایثاری کسمایی، موسسه انتشاراتی روزنامه ایران، تهران.

- توسلی‌، غلامعباس «پروژه‌ اصلاحات‌ بستر فرهنگی‌ ـ روانی‌ جامعه‌ و نقش‌ آن‌ در رشد مسائل‌ و مشکلات‌ اجتماعی‌» مجله جامعه شناسی ایران،‌ مجله علمی- پژوهشیِ انجمن ‌جامعه‌شناسی‌ ایران‌، شماره‌ ۳، تهران.

- داریاپور، زهرا (۱۳۸۰) ویژگی های اجتماعی‌ کجروان‌ شهر تهران‌، آئینه ‌پژوهش‌، تهران‌، موسسه ‌پژوهشی ‌فرهنگ‌، هنر و ارتباطات‌.

- عبداللهی‌، محمد «طرح‌ مسائل‌ اجتماعی‌ در ایران» مجله جامعه شناسی ایران،‌ مجله علمی- پژوهشیِ انجمن‌ جامعه‌شناسی ‌ایران‌، شماره‌ ۳، تهران.

- فرهنگ و پژوهش، سرمایه‌های‌ اجتماعی‌ ثروت‌ نامرئی‌، وزارت‌ ارشاد و فرهنگ‌ اسلامی‌، شماره ۱۰۰، تهران.

- فین‌، شون. آن ها به اینترنت وصل هستند، اما آیا چیزی هم یاد می گیرند؟ پیام‌ یونسکو، مجله‌ یونسکو، مرکز انتشارات‌ کمیسیون‌ ملی‌ یونسکو در ایران‌، شماره‌ ۳۷۰، تهران.

- کلمن‌، جیمز (۱۳۷۸) بنیادهای‌ نظریه‌ اجتماعی‌، ترجمه‌ منوچهر صبوری‌، نشر نی‌، تهران‌.

- گوتمن‌، سینتیا. پیکاری جهانی، پیام‌ یونسکو، مجله‌ یونسکو، مرکز انتشارات‌ کمیسیون‌ ملی‌ یونسکو در ایران‌، شماره‌ ۳۵۸، تهران.

- گیدنز، آنتونی (۱۳۷۳) جامعه‌شناسی،‌ ترجمه‌ منوچهر صبوری‌، نشر نی‌، تهران‌.

- له فور‌، رنه. شبکه های خبری اینترنتی هماورد غول های رسانه ای، پیام‌ یونسکو، مجله‌ یونسکو، مرکز انتشارات‌ کمیسیون‌ ملی‌ یونسکو در ایران‌، شماره‌ ۳۷۰، تهران.

- هراد، براین (۱۳۶۲) جامعه‌شناسی و مددکاری اجتماعی،‌ ترجمه‌دکتر محمد حسین فرجاد و رضا ظروفچیان مقدم‌، دفتر تحقیقات و انتشارات جامعه شناسی و مددکاری اجتماعی‌، تهران.

فهرست منابع لاتین

-A Seminar on Rebuilding Iranian Society, (۲۰۰۲) A Shared Responsibility, Iranian Civil Society Organizations Resource Center (ICSORC).۳۱ August ۲۰۰۲, Tehran.

-Bollier. D, (۱۹۹۳( The Information Superhighway: Roadmap for Renewed Public Purpose, Tikkun ۸:۴.

-Gilder. G, (۱۹۹۳) Telecosm: The New Rule of Wireless, Forbes ASAP.

-Luthans. Fred, (۱۹۷۳),Organizational Behavior, New York, Mac Grow Hill.

-Neshat. Saeid, (۲۰۰۲) Meet you in Cyberspace, Volunteer, Iranian Civil Society Organizations Resource Center (ICSORC). No.۶. Tehran.

-Tahmasebi. Sussan, (۲۰۰۲) Forging New Parthnerships, Volunteer, Iranian Civil Society Organizations Resource Center (ICSORC). No.۶. Tehran.

دکترای مردم شناسی و جامعه شناسی از تگزاس آمریکا*

---