کتاب در سبد صادراتی

به اعتقاد کارشناسان ارتباط کنونی بازار نشر ایران با خارج از کشور فقط از طریق واردات است که این الگو باید تغییر کند

صادرات کتاب یکی از مباحث مغفول صنعت نشر کشور است، حوزه‌ای جذاب برای ناشرانی که فقط به فعالیت‌های فرهنگی داخل مرزهای کشور فکر نمی‌کنند و با استفاده از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود در کشورهای همسایه، زمینه جهانی‌شدن و صادرات کتاب به کشورهای فارسی زبان را فراهم کرده‌اند. در این گزارش موانع صادرات کتاب در گفت‌وگو با کارشناسان و دست اندرکاران صنعت نشر بررسی شده است.

● انگیزه‌ای جذاب

صادرات کتاب جذابیت‌های زیادی برای ناشران فعال کشور دارد؛ جاذبه‌هایی که البته تاکنون توجه کمتری به آن شده و فقط تعداد محدودی از مدیران نشر تمایل به صادرات کتاب به کشورهای دیگر دارند اگرچه مهیا نبودن شرایط اولیه هم موجب شده است این موضوع با محدودیت بسیاری روبه‌رو شود.

صادق فرهمند، کارشناس حوزه نشر و از مدیران نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در این زمینه معتقد است: خلاقه بودن آثار یکی از اصلی‌ترین شرایط کتاب‌های ایرانی برای حضور در ویترین‌های جهانی است. نکته اینجاست نویسنده باید بتواند اثری خلق کند که برای مردم جهان تازگی داشته باشد و در میان حجمی از کتاب‌های رنگارنگ که هر روز منتشر می‌شوند، موضوع بدیع و نویی را طرح کند.

وی ادامه می‌دهد: مشکلات مالی نیز از جمله موانعی است که بر سر راه ناشران ایرانی قرار دارد، معمولا حمایتی از ناشران برای صادرات کتاب به خارج مرزهای کشور وجود ندارد و ناشران به دلیل مشکلات مالی نمی‌توانند در بازارهای جهانی حضور داشته باشند.

● تجربه‌های جهانی

در کشوری مانند ترکیه، بانک‌های دولتی به ناشران وام می‌دهند و از آنها حمایت می‌کنند، اما در ایران نهاد خاصی از ناشران و فعالیت‌های آنان پشتیبانی نمی‌کند. فرهمند با بیان این که جهانی‌کردن آثار ایرانی به توجه جدی دولت نیاز دارد، می‌گوید: کشوری مانند ترکیه برای انتقال و آموزش فرهنگ و زبان خود سرمایه‌گذاری کلان می‌کند و در این میان از روی داستان‌های مثنوی و... کپی برداری می‌کند، اقدامی که متاسفانه مسئولان فرهنگی کشور توجهی به آنان نمی‌کنند.

به گفته وی، ارتباط کنونی بازار نشر ایران با خارج از کشور تنها از طریق واردات است که باید این الگو تغییر کند. یکی از مهم‌ترین و کارآمدترین مجراهای صادرات فکر از کشور که برای این امر وجود دارد، بازار نشر و بازار کتاب است. چاپ و توزیع یک کتاب در خارج از کشور از حضور هزاران سفیر و رایزن فرهنگی بهتر و اثربخش‌تر است.

فرهمند می‌گوید: صادرات کتاب‌های ایرانی به خارج از کشور سبب رونق نشر داخلی هم می‌شود. در خارج از کشور، کنجکاوی‌های بسیاری در مورد کشور ایران وجود دارد که بسیاری از این کنجکاوی‌ها در حوزه فرهنگ و ادبیات یا حتی علمی است.

● بازاریابی در کشورهای همسایه

گسترش بازار نشر در کشورهای همسایه از جمله موضوعاتی است که می‌تواند در دستور کار ناشران علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی قرار گیرد. برای این کار می‌توان ابتدا سراغ کشورهایی رفت که فارسی‌زبان هستند. زبان نقش بسیار مهمی در ترویج فرهنگ و همچنین صادرات کتاب دارد، مثلا کشور افغانستان پس از سال‌های متمادی جنگ‌های داخلی و بین‌المللی یکی از بازارهای ناب و بکری است که با توجه به روابط مناسب دیپلماتیک و فرهنگی دو کشور و هم‌زبان و هم‌مذهب بودن مردم آن می‌تواند محلی برای سرمایه‌گذاری‌های مناسب ناشران ایرانی باشد. در کشور تاجیکستان نیز تلاش‌های زیادی برای رسمی‌کردن زبان فارسی و گسترش آن در حال انجام است. می‌توان از شرایط موجود بخوبی استفاده کرد و فضا را برای گسترش ادب و فرهنگ ایرانی مهیا کرد و مسیر را برای ورود کشورهای اروپایی و غربی به این کشورها بست. اکنون بسیاری از دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی انگلیسی و آمریکایی در این دو کشور در حال تاسیس هستند و انتظار می‌رود در آینده‌ای نه چندان دور بر زبان مردم نیز تسلط پیدا کنند، نمونه این تجربه را می‌توان در کشور هندوستان مشاهده کرد که پس از استعمار آن توسط بریتانیایی‌ها، زبان فارسی به ورطه فراموشی سپرده شد. در این زمینه نادر قدیانی، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران معتقد است صادرات فیزیکی کتاب بتازگی توسط برخی ناشران مورد توجه قرار گرفته است، به دلیل خاص بودن زبان فارسی کشورهای اندکی می‌توانند در گروه کشورهای هدف ناشران برای صادرات کتاب قرار داشته باشند، اما همین کشورهای محدود نیز از ظرفیت‌های خوب و مناسبی برخوردارند که متاسفانه کمتر دیده شده‌اند.

نکته: اگرچه نمی‌توان به دلیل محدود بودن جمعیت فارسی زبانان در دنیا، صادرات گسترده‌ای داشت، اما با همین شرایط بسیاری از کتاب‌های ایرانی به زبان عربی در کشورهای عرب‌زبان افست و منتشر می‌شود

وی با اشاره به کشورهای افغانستان و تاجیکستان ادامه می‌دهد: می‌توان شرایطی پیش‌بینی کرد تا بر اساس آن برخی ناشران تاجیک یا افغان در ارتباطی مستقیم با ناشران ایرانی، حق رایت کتاب‌های ما را خریداری و در کشورشان منتشر کنند. با این اقدام علاوه بر این‌که می‌توان سرمایه‌گذاری خوب و مناسبی انجام داد، سوددهی خوبی نیز به مرور زمان خواهیم داشت. همچنین می‌توانیم فرهنگ و ادب کشورمان را به کشورهای هم‌زبان و همسایه صادر کنیم.

قدیانی با بیان این‌که صادرات کتاب در ایران سازماندهی شده نیست، می‌گوید: البته نمی‌توان فقط به کشورهای فارسی‌زبان و همسایه بسنده کرد، بلکه با سرمایه‌گذاری در کشورهای اروپایی نیز می‌توان به صادرات کتاب‌های ایرانی کمک کرد، مثلا کتابفروشی در شهر فرانکفورت آلمان وجود دارد که نیمی از کتاب‌های خود را به زبان فارسی اختصاص داده است. این کتابفروش یک ایرانی است که با این اقدام توانسته مشتریان ایرانی بسیاری از سراسر آلمان داشته باشد و کتاب را به دست مشتاقان و علاقه مندان کتاب‌های ایرانی برساند، تجربه موفق این کتابفروش نشان می‌دهد ایرانیان ساکن کشورهای دیگر نیز می‌توانند تکیه‌گاهی برای صادرات کتاب باشند و در این میان یک خرد جمعی یا فکر پویا باید وجود داشته باشد که ناشران را به این سمت سوق دهد.

● بازارهای بکر و ناب

یکی از آسیب‌های جدی ناشران ایرانی، افست کتاب‌های عربی آنها در کشورهای عربی است. آسیبی که اگر جدی گرفته نشود به مرور زمان موجب آب رفتن توان ناشران خواهد شد. مرتضی آخوندی، رئیس هیات‌مدیره انجمن ناشران کتاب مذهبی با اشاره به رواج چاپ افست کتاب‌های عربی چاپ ایران در کشورهای دیگر می‌گوید: این موضوع ۲۵ سال است که درباره کتاب‌های مختلف مذهبی رخ می‌دهد، اما متاسفانه ناشران کشور ما هیچ راهکاری برای مقابله با آن ندارند.

وی به کتاب «قصص القرآن» اثر آیت‌الله مکارم شیرازی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: این کتاب اکنون با طراحی و صفحه‌بندی شکیلی در شهر بیروت افست و با نصف بهای پشت جلد وارد کشور شده است. اگر این کتاب‌ها در همان کشور توزیع می‌شدند، مشکل زیاد حاد نبود، اما با توجه به این که همان کتاب‌ها با نصف قیمت کتاب ایرانی به کشور وارد می‌شوند، به چرخه نشر ضرر خواهد زد.

آخوندی به نمونه دیگری اشاره می‌کند و می‌گوید: کتاب «۱۸۰ پرسش و پاسخ» اثر دیگر آیت‌الله مکارم شیرازی نیز به سرنوشت کتاب‌های دیگر دچار شده است. این اثر تنها با تغییر نام افست شده وارد کشور می‌شود، بهای نهایی کتاب برای این کشورها ارزان ‌تمام می‌شود، زیرا حق‌التالیف نمی‌دهند و از دستگاه‌های مدرن صحافی بهره می‌برند که به نسبت، نیروی کاری کمتری هم نیاز دارد.

رئیس‌ هیات‌مدیره انجمن ناشران کتاب مذهبی با اشاره به فعالیت‌های انجام شده در این زمینه توضیح می‌دهد: وقتی به ناشران عرب شکایت می‌کنیم، آنها معتقدند در ایران نیز کتاب‌های عربی بسیاری بدون اجازه ناشر، افست یا ترجمه می‌شود، اگر قانون کپی‌رایت (حق تالیف) در کشور اجرا شود شاید چنین مشکلاتی کمتر پیش آیند.

● سایه روشن‌های صادرات

بخش عمده و پرطرفدار کتاب‌های صادراتی ایران کتاب‌های نفیس، فرهنگ لغات، ترجمه‌های انگلیسی ادبیات کهن و کتاب‌های ایرانگردی است. این آثار اغلب توسط ناشران محدودی به خارج مرزهای ایران می‌رود، در حالی که کتاب‌های نویسندگان اغلب کشورها بر صدر ویترین کتابفروشی‌های ایران جاخوش کرده‌اند.

اگرچه نمی‌توان به دلیل محدود بودن فارسی زبانان در دنیا، صادرات گسترده‌ای داشت، اما شاید ترجمه آثار ایرانی به زبان انگلیسی راهکار مناسبی برای گسترش فعالیت‌های صادراتی در حوزه کتاب و کتابخوانی باشد. صادرات کتاب این امکان را به ما می‌دهد که هنر، تفکر و اندیشه‌های ایرانی و اسلامی خود را با استفاده از طراحی‌ و رنگ‌آمیزی‌های متنوع به سراسر جهان معرفی کنیم. صادرات کتاب، فضای گسترد‌ه‌ای برای تعامل مثبت با جوامع بشری فراهم می‌کند و موجب رونق اقتصادی چاپ و نشر کشور می‌شود.

اشتغالزایی را می‌توان از دیگر پیامدهای صادرات کتاب دانست، استخدام کارکنان چاپخانه، به کارگیری مترجمان و نویسندگان زبده، بهره‌مندی از شبکه توزیع گسترده و... از جمله مزایای توجه به حوزه صادرات کتاب به شمار می‌آید.

در این میان بی‌اطلاعی از سلیقه و نیاز مخاطبان سایر کشورها یکی دیگر از دلایل رکود و بی‌رونقی صادرات کتاب در ایران است. اگرچه سالانه کتاب‌های بسیاری در ایران منتشر و برخی از آنها عنوان پرفروش‌ترین کتاب ایران را به خود اختصاص می‌دهند، ولی متاسفانه در خارج ایران،جایگاه مناسب و شایسته‌ای ندارند.

ساره گودرزی‌