فوتبال,فراتر از ورزش

تنها از ورزش فوتبال بر می آید که در چند لحظه اشک غم را به اشک شوق تبدیل کند و تماشاچیان هیجان زده را به پریدن و فریاد زدن و حتی بر سر کوفتن وادارد چنان که تحقیقات نشان می دهد ۸۵ درصد واکنش ها در بازی فوتبال ناخودآگاه است

تنها از ورزش فوتبال بر می آید که در چند لحظه اشک غم را به اشک شوق تبدیل کند و تماشاچیان هیجان زده را به پریدن و فریاد زدن و حتی بر سر کوفتن وادارد. چنان که تحقیقات نشان می دهد ۸۵ درصد واکنش ها در بازی فوتبال ناخودآگاه است.

در هنگامه بازی های تیم های ملی فوتبال کشورمان در روزهای اخیر خیلی از ما با این احساسات درگیر بوده ایم. در واقع فوتبال جادوی عصر جدید است که رسانه ها آن را به پدیده ای جهانی تبدیل کرده اند و هیچ کس نمی تواند بگوید که این پدیده تنها پدیده ای ورزشی است و هیچ اثر اجتماعی و سیاسی ندارد.

● فوتبال به سیاست گره خورده است

در فوتبال به ویژه فوتبال در سطح تیم ملی، احساس هویت، تعلق به میهن و ایثار شکل می گیرد و در مدتی کوتاه در همه جامعه گسترش می یابد. مسئولان سیاسی همه کشورها هم به برد و باخت در مسابقات فوتبال بسیار حساس اند. وقتی تیم های ملی می برند، مسئولان کشورها تبریک می گویند و با شادی مردم همراه می شوند و وقتی تیم ملی می بازد سکوتی غمبار بویژه برنامه های ورزشی و خبری را فرا می گیرد.

در برخی از کشورها برد در فوتبال ملی بسیاری از تنش های اجتماعی را فرو می نشاند. چنان که در کشور برزیل که تبعیض های اقتصادی گسترده ای در آن وجود دارد، دولتمردان این کشور به واسطه فوتبال توانسته اند تنش های اجتماعی را بارها کنترل کنند. سابقه برزیل و آرژانتین در زمینه کنترل تنش ها با ایجاد غرور ملی از طریق برد در بازی فوتبال به دهه ۷۰ و ۸۰ برمی گردد که بدهی های آنها به جهان خارج ارقامی نجومی را تشکیل می داد.

این ورزش حتی در روابط بین الملل هم جایی برای خود بازکرده است. بسیار پیش می آید که سران کشورهای جهان در بحبوحه مسابقات مهم فوتبال مدتی از وقتشان را به گپ زدن درباره فوتبال اختصاص می دهند. بعضی از کشورها هم به فوتبال به عنوان بهانه ای برای از بین بردن کدورت های طولانی و زمینه باز کردن مراودات نگاه می کنند. چنان که کره شمالی و کره جنوبی پس از سال ها کشمکش با این دید به ورزش فوتبال نگاه کردند. مسابقات جام جهانی ۱۹۹۰ هم با برانگیختن احساسات ناسیونالیستی در آلمان ها به یکی از عوامل تسریع وحدت دو نیمه این کشور تبدیل شد.

بعضی از مسئولان کشورها هم به واسطه فوتبال می کوشند «کشور خود را بهتر به جهان بشناسانند». ولادیمیر پوتین نخست وزیر وقت روسیه پیش از بازی تیم های فوتبال زنیت سن پترزبورگ مقابل رئال مادرید گفته بود که کرملین حاضر است برای موفقیت نماینده کشورش هر هزینه ای را تأمین کند چراکه فوتبال می تواند کشور او را بهتر به جهان بشناساند.

بسیاری از کشورهای در حال توسعه و بویژه آنها که زمانی تحت استعمار بوده اند و یا از ناحیه یک قدرت بزرگ ضربات جبران ناپذیری خورده اند نیز برد مقابل تیم های این کشورها را نوعی خالی کردن دق دلی می بینند. حتی برخی از کشورها پس از بازی با تیم های ملی کشور دیگر تدابیر امنیتی اتخاذ می کنند که مبادا هواداران تیم شکست خورده نخواهند سابقه خاطرات تلخ خود را بر سر دفاتر سیاسی خالی کنند. چنان که چند سال پیش هنگام مسابقه تیم های فوتبال امریکا با مکزیک، سفارت امریکا در مکزیک برای جلوگیری از هر تنشی تعطیل شد.

در بعضی از بازی ها هم غرور ملی ترمیم می شود و یا به شدت جریحه دار می شود. چنان که بازی آرژانتین با انگلیس همیشه از چنین حسی برخوردار است. آرژانتینی ها که خواهان بازپس گیری جزایر مالویناس هستند، در هنگام شکست مقابل انگلیس غرور ملی شان بشدت جریحه دار می شود.

بازی های تیم های ملی کشورهای آفریقایی مقابل استعمارگران قدیمشان نیز همیشه حالتی تراژیک می یابد. در سال های اخیر پیشرفت فوتبال در کشورهای آفریقایی موجب شده موجی از غرور هنگام پیروزی، مردم این کشورها را فرابگیرد و تیم های ملی این کشورها از امکان حمایت سایر کشورهای در حال توسعه در هنگام بازی ها نیز برخوردار شوند. برجسته ترین حضور آفریقایی ها مربوط به جام جهانی سال ۹۰ بود که تیم ملی کامرون با بازیکنان قدرتی و قوی هیکل خود تصویر جهانیان از مردم آفریقا به عنوان انسان هایی فقیر و گرسنه را تغییر داد و چهره آنها را به صورت کشورهایی که می کوشند عقب ماندگی هایشان را جبران کنند به تصویر کشید. البته گاهی هم با این صحنه مواجه می شویم که هنگام بازی سیاه پوستان در تیم های ملی و یا بازی های باشگاهی افراد نژادپرست با پلاکاردی نظیر «سیاه پوست، برو خودت را تمیز کن» می کوشند روحیه آنها را تضعیف کنند و حتی بازیکنان سیاه پوست را با چشمان اشکبار بدرقه می کنند.

همچنین هنگامی که کشوری در حال توسعه پیروزی های چشمگیری در میادین فوتبال به دست می آورد، از این پیروزی ها به صورت «پر کردن فاصله ها» در همه عرصه ها تعبیر می شود. چنان که پیشرفت چشمگیر ترکیه ای ها در عرصه فوتبال را بسیاری نزدیک شدن این کشور به استانداردهای کشورهای اروپایی تعبیر می کنند.

● فوتبال ورزشی با تأثیرات اجتماعی گسترده

فوتبال از مظاهر دنیای جدید است. اما گسترش نفوذ آن به مدد وسایل ارتباطی عصر جدید بویژه تلویزیون ممکن شده است. ساقی سلامی کارشناس ارتباطات در این زمینه می گوید: «رسانه ها و به ویژه تلویزیون در همه گیری فوتبال نقش زیادی داشته اند و موجب شده اند که برد و باخت در بازی های ملی فوتبال به غرور ملی و ملی گرایی گره بخورد. تصور کنید که اگر رسانه ها بازی های مهم ملی و نیز مسابقات جام جهانی را پوشش نمی دادند آیا فوتبال تأثیری که اکنون دارد را داشت اگر برد در مسابقات فوتبال تنها محدود به زمین فوتبال می ماند دیگر نمی توانستیم بگوییم که این رویدادها عظیم اند و اثرات زیادی در زمینه اجتماعی و سیاسی به جا می گذارند. همچنین نقش دیگر رسانه ها در جهت دهی به افکار عمومی و دادن احساس غرور ملی در هنگام پیروزی ها و کنترل احساسات مخاطبان در هنگام شکست ها است».

فوتبال می تواند در میان مخاطبان زیاد خود احساس رضایت به وجود آورد یا مشکلات کشورشان را در نظر آنها بزرگ کند. این یکی از دلایلی است که فوتبال را چیزی فراتر از تنها یک ورزش معرفی می کند و بعدی سیاسی و اجتماعی به آن می دهد.

رؤیا نجم جامعه شناس می گوید: «فوتبال توانسته بیگانه ستیزی در جهان را کاهش دهد، موجب آشنایی مردم جهان با یکدیگر شود و پیام آور صلح باشد. همچنین با ایجاد غرور ملی در مردم یک کشور موجب انسجام ملی شود و با ایجاد احساس علاقه به میهن مردم یک کشور را به هم پیوند دهد. جامعه شناسان به دلیل این که فوتبال می تواند همه آحاد یک ملت با زبان ها و مذاهب مختلف را با حمایت از یک نقطه مشترک یعنی تیم ملی به هم پیوند بدهد آن را مهم تلقی می کنند. همچنین این که تماشاگران فوتبال به این وسیله هیجانات درونی خود را خالی می کنند از نظر جامعه شناسان نکته مثبتی تلقی می شود. از طرفی می توان از این علاقه عمومی به تماشای فوتبال بهره برد و با برنامه ریزی و تبلیغ، جوانان را به سمت ورزش هدایت کرد. چراکه ورزش یکی از عوامل کنترل آسیب های اجتماعی نظیر اعتیاد است.

البته فوتبال جنبه های دیگری هم دارد. به عنوان مثال در بین جامعه شناسان درباره نکات مثبت و منفی ستاره سازی در فوتبال بحث های گسترده ای وجود دارد. بعضی می گویند که ستاره سازی در فوتبال موجب سرخوردگی عده ای از جوانان و نوجوانان می شود و در مقابل عده ای عقیده دارند که ستارگان خوب و با اخلاق فوتبال می توانند الگویی برای نسل جوان و نوجوان باشند. همچنین جامعه شناسان به پیامدهای دیگر ورزش فوتبال هم توجه می کنند. شکستن صندلی ها، دشنام دادن به یکدیگر، درگیری با پلیس و مواردی دیگر از این قبیل، از موضوعات دیگری هستند که در حوزه جامعه شناسی می گنجند. به عنوان مثال این پرخاشگری ها می تواند ناشی از فقر و بیکاری، مدیریت ناصحیح اوقات فراغت و یا بهادهی بیش از حد رسانه ها به این ورزش باشد.

بررسی جامعه شناسانه پدیده فوتبال به سال های دور بر می گردد و هم اینک نیز شاهد آنیم که عده زیادی از جامعه شناسان در جهان در این باره کار و پژوهش می کنند و در کنار آنها بر تعداد روانشناسانی که کارشان در حوزه فوتبال است، افزوده می شود».

فوتبال به عنوان ورزشی هیجان انگیز و جذاب که نتیجه آن خیلی وقت ها قابل پیش بینی نیست، می تواند در میان مردم یک کشور غرور و وفاق ملی به وجود آورد و توان آن را دارد که تنش های سیاسی و اجتماعی را کنترل کند. به این دلایل و دلایل دیگر فوتبال اینک از بعد ورزشی فراتر رفته و توجه همه از تماشاگران عادی گرفته تا سیاستمداران و جامعه شناسان را به خود جلب کرده. در کشور ما در زمینه فوتبال هنوز به کار زیادی نیاز است.‎

حمیده احمدیان راد