امام علی ع و هم گرایی اسلامی

زندگی امام علی ع و سیره فردی و اجتماعی آن حضرت چنان پر فروغ و خیره کننده است که قلم از بیان و توصیف آن ناتوان است و هر اندازه به تبیین و کندو کاو در این مقوله بپردازد نخواهد توانست حق مطلب را ادا و حتی اندکی از بسیار را بنگارد

زندگی امام علی (ع) و سیره فردی و اجتماعی آن حضرت چنان پر فروغ و خیره کننده است که قلم از بیان و توصیف آن ناتوان است و هر اندازه به تبیین و کندو کاو در این مقوله بپردازد نخواهد توانست حق مطلب را ادا و حتی اندکی از بسیار را بنگارد. او بسیاری از فضایل و نیکی ها را در خود جمع داشت و می توان گفت در این کمالات، بی همتا و بی همانند بود، از این رو برای آنان که به دنبال کمال جویی و کسب فضیلت و نیز شناخت و آشنایی بیشتر با معارف و اندیشه های دینی اند بهترین الگو به شمار خواهد رفت. یکی از ویژگی های این پیشوای الهی، توجه ویژه او به «رحمت و هم گرایی» است. وی که پس از رسول خدا (ع) با اختلافات و درگیری های فراوانی رو به رو شد و فتنه ها پی درپی به سویش سرازیر گشت و با هوشمندی و درایت به ریسمان «وحدت» چنگ زد و برای زنده ماندن دین خدا و رشد گسترش معارف اسلامی، سیر هم گرایی را پیش گرفت. رفتار های ایشان در این زمینه برای همه کسانی که به سیاست از منظر آموزه های دینی می نگرند، بسیار درس آموز و پرنکته است.

این نوشته بر آن است تا جنبه های مختلف این هم گرایی را ژرف کاوی کند و به پرسش های مطرح شده در این بخش تا حدودی پاسخ گوید. براین اساس امام علی (ع) از باب این که سرآمدترین پرورده رسول خدا بود، زندگی و عملکردش می تواند ارزش های عملی دین راتجسم عینی بخشد و میزانی دقیق و کارآمد برای ارزش گذاری رفتار ها و سنجش موضع گیری ها باشد. از سوی دیگر از آنجا که اساس و ریشه اختلافات در جامعه دینی پس از رسول خدا (ص) به مساله حکومت و رهبری بازمی گشت، طبیعی است که هرگونه موضع گیری و اقدام در این مساله حیاتی و سرنوشت ساز، می توانست بر همه فرقه های اسلامی در مسایل اختلافی و جنجال برانگیز راه گشا و آموزنده باشدو اساس و پایه ای استوار و مستحکم در مسایل فیمابین تلقی گردد؛ به ویژه آن که آن حضرت خود را در این موضوع ذی حق دانسته و امتیاز های خویش را در سنجه با دیگران به مراتب برجسته تر و نمایان تر و در برابر، رفتار مردم و گردانندگان حکومت راجفا در حق خود می شناخت، در این صورت است که فاصله ها و جدایی ها از میان برخواهد خواست و هم گرایی سنجیده و مقبولی در جامعه اسلامی پدید آمده و از آسیب های احتمالی و چالش های فرا رو در امان خواهد ماند.

لغویان «هم گرایی» را به پیوستگی و نزدیکی اعضا یا اجزای یک مجموعه با یکدیگر، اتحاد، تقارب و در برابر ، «والاگرایی» را به دور شدن اجزای یک مجموعه از هم دیگر، تفرق و پراکندگی تفسیر نموده اند.

چنانچه «هم بستگی» را نیز به وابستگی، پیوند، اتصال یا ارتباط بین دو یا چندچیز مشترک، همراهی و «هم آهنگی» را به یکپارچگی، تناسب و سازگاری اجزای یک پدیده یا یکدیگر و «هم داستانی» را به توافق، اتحاد و ...، «هم راهی» را به معیت، کمک یا مشارکت در انجام کاری و ... معنا کرده اند.

آن گونه که «هم زیستی» رانیز با زیستن در کنار هم، همراه با سازگاری، همکاری و... معنا کرده اند.

همچنین کلمه «وحدت» را که معادل «هم گرایی» یا نزدیک به آن است، به یگانه شدن، یکتایی، یگانگی، انفراد، تنهایی، یکی بودن، غیبت و اتحاد معنا کرده اند؛ آن گونه که «وحدانیت» را یگانگی و یکتایی و «وحدانی» را آن که تنهایی گزیند و از مردم دوری جوید، دانسته اند.

هر چند «هم گرایی» واژه ای است تازه و نوپدید، اما بررسی اصطلاحی «وحدت» که در شمار واژگان کهن و پیشینه است می تواند ما را از کاویدن بیشتر «هم گرایی» بی نیاز سازد.

حکیمان و فیلسوفان «وحدت» و نقطه مقابل آن «کثرت» را از مفاهیم عامی دانسته اند که از شدت وضوح و روشنی در عالم ذهن، نیاز به تعریف ندارد و آنچه را نیز در تعریف آن نگاشته اند از جمله وحدت را به «حیثیت تقسیم ناپذیری» یا معانی مشابه و نزدیک به آن، تفسیر کرده اند، تنها تعریفات لفظی و شرح الاسمی است؛ آن هم برای جدا کردن آنها از دیگر معانی بایگانی شده در ذهن، نه تعریف حقیقی که از جامعیت و مانعیت لازم برخوردار باشد، آن گونه که کثرت را نیز «حیثیت تقسیم شوندگی» دانسته اند. ضمن آن که فهم دقیق و همه جانبه «وحدت» را تنها در مقابله و مقایسه با کثرت دست یافتنی و میسور شمرده اند.

متکلمان نیز وحدت و کثرت را به جهت روشنایی و بداهت، غیرقابل تعریف دانسته اند. از منظر عارفان، وحدت حقیقی همان وجود خداوند است. آنان می گویند: در منظومه هستی تنها یک حقیقت-خدا- وجود دارد و همه موجودات جلوه ها و سایه های او شمرده می شوند.

از آنجا که انسان ها سلیقه ها و باور های گوناگون دارند و به گونه ای طبیعی، اختلاف دیدگاه ها و سلیقه ها، مایه جدایی و دوری آنان از یکدیگر گشته، رشته هایی که باعث پیوند و ارتباط فزون تر انسان ها با هم می شود لازم است. در جامعه، گاهی نژاد یا زبان، گاهی هم اقتصاد و منافع مادی یا گاه مسایل سیاسی و اخلاقی، اجتماعی، عاطفی، عقلانی و اعتقادی و دینی باعث وحدت و هم گرایی می شوند. از سویی دیگر، وحدت گاه فراگیر و مطلق است و شامل تمامی ابعاد زندگی اعم از فکری و عملی انسان می گردد و زمانی جزیی و تنها در بخشی از آن، بروز و ظهور می یابد.

ضمن آنکه در شمار گونه های وحدت از وحدت فلسفی نیز باید نام برد، یعنی کنار گذاشتن مذاهب موجود و بازگشت به شیوه پیشینیان در روزگاری که هنوز مذاهب پا به عرصه وجود نگذاشته بودندو آموزه های دینی به صورتی بسیط و ابتدایی، بدون گرفتار شدن در پیچ و خم استدلال ها در میان مردم رواج داشت. البته نام این وحدت را با تسامح می توان وحدت مذهبی نیز نامید، زیرا در وحدت مذهبی ممکن است گزینش یک مذهب و اعراض از مذاهب دیگر پیشنهاد شود، یا تلفیقی از مذاهب موجود و یا گزینش امرسومی آنچه سلف بدان گرویده بودند. آشکاراست که هیچ کدام از گونه های یاد شده نمی تواند وحدتی پایدار و تمام عیار را در جامعه پدید آورد. از این رو در منابع دینی بهترین هم گرایی را آن دانسته اند که بر پایه دیانت و معنویت و باورهای اعتقادی شکل گیرد، زیرا این نوع هم گرایی، هم می تواند مستحکم و پایدار باشد و هم از ضمانت اجرایی لازم و پشتوانه ای ریشه دار که همان وجدان اخلاقی و باور دینی مردمان است بهره مند باشد.

در این کتاب در ادامه این مباحث، نویسنده به زمینه های هم گرایی که شامل منابع مشترک، عبارات جمعی اصول همسان، مهدویت، دوستی اهل بیت (ع) و ... می پردازد. مبحث دیگر موانع هم گرایی است که در این اثر شامل ملی گرایی، جهالت، هواپرستی، مطلق اندیشی، فقدان خردورزی، فرقه گرایی و .... است.

این کتاب شامل شش فصل می باشد که فصل دوم به سقیفه، آغازی بر واگرایی ها، فصل سوم؛ بیعت و هم گرایی، فصل چهارم: عرصه های هم گرایی، فصل پنجم: پذیرش عضویت در شورا، گامی دیگر در هم گرایی اسلامی و در فصل ششم به امام علی (ع) و عثمان میانجی گری و اصلاح، می پردازد.

امید آن است که با درس آموزی از اندیشه و رفتار این امام بزرگ، وحدت و همگرایی را که نیاز مبرم جوامع اسلامی است تحقق بخشیم و همگان را از ثمرات آن بهره مند سازیم.

نام کتاب: امام علی (ع) و هم گرایی اسلامی در عصر خلافت

نویسنده: دکتر علی اکبر احمدپور نشر: موسسه بوستان کتاب