آیت ا العظمی شاهرودی , مرجعی سیاستمدار

آیت ا العظمی سیدمحمود حسینی شاهرودی از مراجع سیاسی می باشد که کمتر درباه او بحث شده است و اغلب او را به عنوان مرجعی غیرسیاسی می شناسند در این فرصت به بررسی مواضع سیاسی او در نهضت اسلا می امام ره می پردازیم

آیت‌ا...العظمی سیدمحمود حسینی شاهرودی از مراجع سیاسی می‌باشد که کمتر درباه او بحث شده است و اغلب او را به عنوان مرجعی غیرسیاسی می‌شناسند. در این فرصت به بررسی مواضع سیاسی او در نهضت اسلا‌می امام(ره) می‌پردازیم.

آیت‌ا... العظمی سیدمحمود شاهرودی در ۱۳۰۱ق در روستای قلعه عبدا... شهرستان شاهرود به دنیا آمد. پدربزرگش سید عبدا... نام داشت که از معاریف و از رجال خوشنام منطقه بود که در کنار کشاورزی به امور روحانی و ارشاد مردم اشتغال داشت و همزمان به تدریس دروس دینی نیز اهتمام می‌ورزید. به وی کراماتی هم نسبت می‌دهند در یکی از آن کرامات منتسب آمده است که اهالی منطقه دچار خشکسالی شده بودند و با دعای او بود که باران بارید. این امر از درجه و عمق اعتقاد مردم به او حکایت دارد. منزل او ملجا و مرجع مردم بود و مردم در سختی‌ها به او متوسل می‌شدند و اختلا‌فات خود را به او عرضه می‌کردند و او را به عنوان داور و قاضی خود می‌شناختند.

او نسبش با ۲۳ واسطه به حضرت امام سجاد علیه السلا‌م و امام حسین(ع) می‌رسید به این خاطر به حسینی معروف بودند. او تحصیلا‌ت خود را در زادگاهش و سپس بسطام آغاز کرد و مدتی نیز در درس سطح اساتید حوزه‌های علمیه شاهرود رفت. حضور او در شاهرود چندی نپایید چرا که می‌بایستی به محضر اساتید برجسته می‌رسید و به تکمیل تحصیلا‌ت خود می‌پرداخت و این مهم در شاهرود ممکن نبود. بنابراین به ناچار به زادگاهش بازگشت و پس از تجدید دیدار به مشهد الرضا رفت و به فراگیری دروس دینی نزد اساتید آن شهر پرداخت.

او دروس سطح و نیز کفایه الا‌صول را در آن شهر فرا گرفت و مورد اعتماد اساتید خود گردید. سپس به تدریس کفایه الا‌صول در حوزه علمیه آن شهر پرداخت. پس از چندی عزم دیار خود کرد ولی اساتیدش که توان او در استنباط احکام دینی را می‌دیدند با تصمیم او مخالفت کرده و حتی یکی از اساتیدشان به او گوشزد کرد که تو مقلد هستی و مرجع تقلید تو درس خواندن را بر تو واجب می‌دارد و اشتغال تو به کار دیگر را ممنوع می‌داند. این امر باعث شد تا از تصمیم خود منصرف شده ابتدا به روستای قلعه عبدا... برگشته با مادرش و برادرانش وداع گفته عازم شهر مقدس نجف اشرف شود. در حوزه علمیه هزار ساله نجف به محضر آیات عظام آن حوزه به خصوص آیت‌ا...العظمی نائینی شتافته از برجسته‌ترین شاگردان او شد. در آن روزگاران مراجع عظام تقلید و مدرسان دروس دینی برجسته در نجف اشرف حضور داشتند که شاید تا سال‌ها اجتماعی چنان علمی در آن حوزه امکان‌ناپذیر باشد؛ آیت‌ا...العظمی آخوند خراسانی صاحب کفایه الا‌صول؛ آیت‌ا...العظمی میرزا حسین نائینی صاحب تنزیه الا‌مه و آیت‌ا...العظمی سیدضیاءالدین عراقی و آیت‌ا...العظمی سیدابوالحسن اصفهانی. این ستارگان آسمان فقاهت هر جویای دانشی را به سوی خود جذب می‌کردند و در اثر وجود ذی‌برکت آنان بود که حوزه علمیه نجف به معتبرترین حوزه‌های علمیه جهان تشیع تبدیل شده بود.

سیدمحمود شاهرودی که روزگاری خود در حوزه علمیه مشهد درس کفایه الا‌صول می‌گفت جهت درک محضر صاحب کفایه در ۱۳۲۸ق عازم نجف اشرف گردید. او به محض ورود به نجف اشرف در درس خارج فقه و اصول صاحب کفایه حاضر شد و به تلمذ در حضر معظم له پرداخت ولی مقدر بود که یک سال و نیم بیشتر در محضر او نباشد چرا که آفتاب عمر آن عالم فرزانه در ۱۳۲۹ق غروب کرد. پس از فوت آخوند خراسانی، او به سامرا رفت تا به تکمیل دروس دینی خود بپردازد ولی چندی بعد به نجف بازگشت و به محضر آقا سیدضیاءالدین عراقی رسید و یک دوره کامل دروس خارج اصول فقه را در محضر او تلمذ کرد و سپس به محضر آیت‌ا... نائینی رسید و از محضر او به کسب فیض مشغول شد. او به تدریج به یکی از خواص آیت‌ا... نائینی تبدیل شد و در جلسات علمی او نیز حضور می‌یافت. این ارتباط به مرور مستحکم شد و به برجسته‌ترین شاگرد آیت‌ا... تبدیل شد.

او همراه با آیات آقا سیدجمال گلپایگانی، شیخ موسی‌خوانساری شیخ محمدعلی کاظمی‌خراسانی، سیدمحمد حجت کوهکمری، سیدمحسن حکیم و علا‌مه سیدمحمد حسین طباطبایی‌تبریزی از شاگردان خاص آیت‌ا...العظمی نائینی بود و به‌طور اختصاصی در درس خارج اصول فقه او شرکت می‌کرد. آنان اولین دوره درس مهمات مباحث اصول فقه را می‌آموختند که آن مباحث شامل کلیه مطالب شیخ انصاری می‌شد که اول بار توسط میرزای بزرگ شیرازی تدوین شده بود و نائینی از استاد خود آقا سیدمحمد فشارکی آن مباحث را فرا گرفته بود. آن ۷ نفر در آن جلسات آن مطالب را مورد بحث قرار می‌دادند که این جلسات در روز تا ۳ ساعت تداوم می‌یافت و مدت ۵ سال ادامه داشت این امر باعث اعتماد بیش از حد آیت‌ا... به آن شاگردان به خصوص آیت‌ا... شاهرودی شده بود. اعتماد آیت‌ا... به او به حدی بود که در دادن اجازه اجتهاد که به شدت محتاط بود - از او رای و نظر می‌خواست و حتی یک بار با استناد به نظر او از اعطای اجازه اجتهاد به یکی از روحانیون خودداری کرد که این امر نشان از عمق اعتماد او دارد. این اعتماد باعث شده بود تا دیگر مراجع نیز طالبان اجتهاد را جهت آزمون اجتهاد به محضر او بفرستند و به این خاطر به ذوالشهادتین معروف شده بود.

پس از رحلت آن مرجع دایره بحث و تدریس گستراند و از اساتید برجسته حوزه علمیه نجف اشرف شد. آیت‌ا...العظمی شاهرودی در دوره آیات عظام نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی در حالی که ۳۵ سال بیشتر نداشتند به درجه اجتهاد رسیده بود ولی علی‌رغم آن از انتشار رساله عملیه اجتناب می‌ورزید و حتی وقتی تعدادی از اهالی شاهرود و نواحی شمالی ایران و نیز نجف اشرف از او خواستار انتشار رساله شده بودند با اشاره به وجود مراجعی چون نائینی و اصفهانی تاکید می‌کرد که با وجود این دو مرجع نیازی به رساله نیست و شیعیان می‌توانند از این دو تقلید کنند. بعد از فوت آیت‌ا...العظمی نائینی باز عده‌ای خواستار انتشار رساله شدند ولی او باز به احترام سیدابوالحسن اصفهانی از این کار اجتناب ورزید. پس از فوت حضرت آیت‌ا...‌العظمی سیدابوالحسن اصفهانی در ۱۳۶۵ه‌ق درخواست‌ها از او جهت انتشار رساله زیاد شد و بسیاری از مقلدان آیت‌ا... اصفهانی به او رجوع کردند.

این امر باعث شد تا او به انتشار حواشی بر رسائل آیت‌ا... اصفهانی مبادرت ورزد. این اثر، پس از طبع بلا‌فاصله در تهران و نجف اشرف و دیگر شهرهای شیعه‌نشین توزیع شد و به زودی به اتمام رسید. با انتشار آن کتاب او رسما به عنوان یکی از مراجع صاحب رساله مطرح گردید. همزمان، چندین مرجع در عرصه فقاهت شیعه حضور داشتند که البته مطرح‌ترین آنان آیت‌ا...العظمی بروجردی بود. آیت‌ا... شاهرودی احترام زیادی بر او قائل بود ولی با این حال تعداد زیادی از شیعیان منطقه شاهرود و شمال کشور مقلد او بودند. پس از فوت آیت‌ا...العظمی بروجردی او به عنوان یکی از مطرح‌ترین مراجع در نجف اشرف معرفی شد و تعداد کثیری از شیعیان جهان به او متمایل شدند و از او تقلید می‌کردند.

پس از فوت آیت‌ا...العظمی بروجردی، رژیم سعی وافر داشت تا مرجعیت را به خارج از کشور منتقل نماید لذا پس از آیت‌ا...العظمی بروجردی، آیات عظام حکیم و عبدالهادی شیرازی را به عنوان مرجع تقلید معرفی کرد. البته در ایران هم برخی از روحانیون بزرگ به معرفی مراجع مبادرت ورزیدند که از آن جمله آیت‌ا... کاشانی بود. او در مراسم ترحیم آیت‌ا...العظمی بروجردی که توسط خودش برگزار شده بود از آیت‌ا...العظمی شاهرودی به عنوان یکی از ۳ مرجع زمان یاد کرد. در تحلیلی که در فروردین ۱۳۴۰ و پس از فوت آیت‌ا... بروجردی از طرف ساواک فارس به تهران ارسال شده بود در این باره قید شده بود که انتخاب آیت‌ا... حکیم به مرجعیت باعث بروز شایعاتی شده است که از آن جمله می‌توان به سیاسی بودن این امر به علت قصد رژیم در نزدیکی با دولت عراق و نیز عرب زبان بودن این مرجع اشاره کرد. تحلیلگر در ادامه به انعکاس این موضوع بین ایرانیان اشاره کرده می‌نویسد اکثر افراد مذهبی تمایل شدیدی به انتخاب مرجع تقلید از بین ایرانیان داشته و اشخاصی را نام می‌برند که عبارتند از :

۱) آقای سیدعبدالهادی شیرازی

۲) سیدموسی خوانساری

۳) سیدمحمود شاهرودی.

در سندی دیگر درباره مرجعیت آیت‌ا... شاهرودی قید شده بود که پس از فوت آیت‌ا... حکیم، مجتهدی که دارای شانس زیادی برای مرجعیت تقلید است آیت‌ا... شاهرودی است که او هم مقیم عراق است و با وجود او به سختی نوبت به دیگر مجتهدین می‌رسد. این تحلیل‌ها آشکارا در جهت هدف رژیم در انتقال مرجعیت از قم به عراق و خارج از کشور بود ولی با این حال در آن مقطع آیت‌ا... شاهرودی از نظر فقاهت در رتبه بالا‌یی قرار داشت و دروس خارج فقه و اصول او مخاطبان بیشتری داشت. او در آن مقطع در شاهرود، استان خراسان و نیز بین شیعیان عراق؛ کویت و پاکستان طرفداران زیادی داشت. در یکی از اسناد در زمینه او آمده است ایشان یکی از مراجع محجوب و محترم هستند و چنانچه برای احراز مقام مرجعیت اعلا‌ تلا‌ش و فعالیتی می‌نمودند هیچ بعید نبود شخصیتی مانند آیت‌ا... اصفهانی پیدا نمایند زیرا غالب صفات آن مرحوم در ایشان موجود است لذا فعالیتی در این زمینه ننموده مع‌الوصف مقام شامخ و محترمی دارند.

ایشان در بیان مسائل علمی ویژگی ممتازی داشتند و این ویژگی باعث شده بود تا برخی از رجال و معاریف و مراجع وقت نجف در درس ایشان حاضر شوند که از آن جمله می‌توان به آیات عظام میرزا حسن بجنوردی، میرزا ‌هاشم آملی و میرزا یحیی یزدی اشاره کرد. آیت‌ا... مسلم ملکوتی از شاگردان آن مرجع دراین باره می‌گوید: ‌

آیت‌ا... شاهرودی در تدریس و طرح مباحث دقت کم‌نظیر داشت و نوعا در درس ایشان آقایان، اعاظم و قدما حضور پیدا می‌کردند چنانچه از تعدادی بزرگان و سرشناسان حوزه علمیه نجف مانند آیت‌ا... سیدیحیی یزدی و آیت‌ا... میرزا‌ هاشم آملی به ایشان توجه و ارادت داشتند.

ایشان پس از فوت آیت‌ا...العظمی بروجردی به عنوان یکی از مراجع عظام تقلید مطرح و پس از فوت آیت‌ا...العظمی حکیم از برجسته‌ترین مراجع وقت شد. او تالیفاتی در زمینه فقه و اصول دارد که موارد ذیل از آن جمله‌اند:

۱) حاشیه بر وسیله النجاه که در ۱۳۸۲ در نجف منتشر شد

۲) جامع المقاصد - چاپ شده در نجف به سال ۱۳۸۰ ه ق

۳) حاشیه بر عروه‌الوثقی

چاپ شده در نجف اشرف به سال ۱۳۸۲ در نجف منتشر شد ۵- رساله توضیح‌المسائل که این اثر در تهران و در سال ۱۳۸۲ انتشار یافت علا‌وه بر آن آثار دیگری به آیت‌ا... شاهرودی منتسب شده است که بر اساس نظر سیداحمد حسینی عبارتند از :

▪ تقریرات بحث آیت‌ا... شیخ ضیاءالدین عراقی

▪ تقریرات بحث اصول آیت‌ا... میرزا حسین نائینی

▪ تقریرات بحث اصول آیت‌ا... نائینی

▪ کتاب الطهاره

▪ رساله التیممم

▪ رساله الوضوء

▪ رساله فی الوقت

▪ رساله فی اللباس المصلی

▪ رساله فی قواطع الصلا‌ه

▪ رساله فی الصلا‌ه المسافر

▪ رساله فی المواریث رساله فی الضمان

▪ رساله فی القطع۱۴

▪ رساله فی قاعده الید

▪ رساله فی القاعده لا‌ضرر

▪ کتاب الخمس

▪ کتاب الزکاه

▪ کتاب الحج

▪ کتاب القضاء

▪ کتاب الرجال

کتاب فی النحو

تعریف علم اصول الفقه در کتاب موسوعه طبقات الفقها، آثار دیگری نیز به او نسبت داده شده است که آن آثار عبارتند از:

۱) دروس الحیض و الا‌ستحاضه و النفاس

۲) رساله فتوائیه به زبان فارسی با عنوان ذخیره العباد لیوم المعاد

۳) شرح شرایع الا‌سلا‌م فی الفقه علا‌مه محقق حلی فی اربعه اجزاء

۴)حاشیه علی الرسائل فی الا‌صول الفقه لمرتضی الا‌نصاری و

۵) ذخیره المومنین.

او در کنار فعالیت‌های علمی از مسائل سیاسی نیز غافل نبود. اگرچه زعم غالب مورخان به خصوص مورخان انقلا‌ب اسلا‌می بر این است که او کمتر به سیاست تمایل داشت ولی اسناد نشان می‌دهد که او در اغلب تحولا‌ت سیاسی به خصوص در تحولا‌ت انقلا‌ب اسلا‌می حساسیت داشت و در بیشتر آن موارد با صدور اعلا‌میه و بیانیه واکنش نشان می‌داد. از نمونه این تحولا‌ت و وقایع می‌توان به واکنش به حمله رژیم پهلوی به حوزه علمیه قم اشاره کرد. برگزاری رفراندوم انقلا‌ب سفید و اصرار رژیم در اجرای اصلا‌حات مد نظر خود علی‌رغم مخالفت مردم و علما باعث شد تا روحانیت دست به واکنش بزنند. اعزام آیت‌ا... روح‌ا... کمالوند به تهران جهت دیدار و مذاکره با شاه نتیجه‌ای دربر نداشت و رژیم بر اجرای خواست‌های خود اصرار داشت.

این عوامل باعث شد تا روحانیون و در راس آنها امام(ره) در آستانه عید نوروز با صدور اعلا‌میه‌هایی اعلا‌م نمایند که مسلمین امسال عید ندارند و به این وسیله درصدد متوجه نمودن اذهان مردم به اقدامات ضددینی شاه و نیز مقابله با اقدامات فوق برآمدند. اعلا‌م این موضوع باعث حساسیت مردم به قضیه اصلا‌حات رژیم شد و این چیزی بود که رژیم نمی‌توانست آن را تحمل نماید. البته مصادف شدن عید ۱۳۴۲ با سالروز شهادت امام صادق(ع) در صدور این اعلا‌میه‌ها بی‌تاثیر نبود. متعاقب این اعلا‌میه‌ها عوامل رژیم هراسان از آن درصدد اعزام نیرو به قم بر آمدند.

در عید ۱۳۴۲ صدها مامور با پوششی عادی به قم اعزام شدند تا با مقابله با اقدامات روحانیت برآیند. در روز اول فروردین ۱۳۴۲ و عید نوروز در قم مجالس عزاداری برپا بود و رژیم از این مجالس هراسان بود. لذا تصمیم گرفت تا با ترفندهایی به مقابله با این مجالس برآید. یکی از این مجالس با زعامت آیت‌ا...العظمی گلپایگانی در مدرسه فیضیه برگزار شده بود و سخنرانان در آن مجالس ضمن روضه‌خوانی بر امام صادق (ع) به تحولا‌ت سیاسی جامعه نیز اشاره کرده سیاست‌های رژیم را مورد نقد قرار می‌دادند. ماموران رژیم که در مراکز حساس قم استقرار پیدا کرده بودند به دقت این مراسمات را زیر نظر داشتند و منتظر بهانه‌ای بودند تا این مراسم را بر هم زنند. در همان روز تعداد کثیری از آنان در مدرسه فیضیه و در بین مردم استقرار پیدا کرده بودند تا در فرصت مناسب جلسه را بر هم بزنند.

آنان در مدرسه فیضیه ابتدا خواستند تا با فرستادن صلوات‌های مکرر و نیز دیگر اقدامات ایذایی مانع از ایراد سخنرانی گردند ولی وقتی این سلا‌ح کارگر نشد با دستوری که مستقیما از مرکز می‌گرفتند به مقابله علنی دست زدند و به ضرب و شتم مردم و طلا‌ب حاضر در مجلس پرداختند. در یک آن مدرسه فیضیه از بیرون و درون مورد حمله قرار گرفت و ماموران رژیم از در و دیوار به فیضیه ریختند و همراه با ماموران حاضر در درون مدرسه به ضرب و شتم مردم پرداختند.

در این تهاجم گسترده به مدرسه فیضیه تعداد کثیری از مردم زخمی و مجروح شدند و حتی اعلا‌م شد که تعداد زیادی از طلا‌ب و مردم عادی نیز به شهادت رسیده‌اند. علا‌وه بر این در این حمله مدرسه فیضیه مورد تخریب قرار گرفت و به صورت نیمه مخروبه درآمد. بلا‌فاصله بعد از این اقدام رژیم روحانیت مبارز و مراجع عظام با صدور اعلا‌میه‌ها و بیانیه‌هایی به محکوم کردن این حادثه پرداختند و اقدام رژیم در سرکوب یک مراسم عبادی را محکوم نمودند. آیت‌ا...العظمی شاهرودی نیز بلا‌فاصله پس از اطلا‌ع از این حادثه در تلگرافی به امام خمینی تاثرات خود از این حادثه را نشان دادند.

در خرداد ۱۳۴۲ و در جریان دستگیری امام و دیگر روحانیت مبارز و نیز سرکوب تظاهرات مردم آیات عظام و مراجع تقلید در اعلا‌میه‌هایی اقدام رژیم را محکوم کردند. آنان علا‌وه بر آن با ارسال تلگرافاتی به مراجع نجف اشرف آنان را نیز در جریان این امر قرار دادند. آیت‌ا...العظمی شریعتمداری در تلگرافی به آیت‌ا...العظمی شاهرودی اینگونه معظم له را در جریان امر قرار دادند: ‌

ساحت آیت‌ا... شاهرودی. آیت‌ا... خمینی و محلا‌تی و قمی و عده‌ای دیگر گرفتار، وضع غیرعادی التماس دعا

در پی این تلگرافات آیات عظام نجف اشرف نگران از سرنوشت علما و مردم به چاره‌اندیشی پرداختند. آیت‌ا...العظمی خویی پس از اطلا‌ع از این اقدام رژیم به منزل آیت‌ا...العظمی شاهرودی رفت تا به اقدامی هماهنگ در این زمینه دست بزنند. سپس هردو در حالی که جمع کثیری از مردم و روحانیون آنان را همراهی می‌کردند به کوفه - محل اقامت آیت‌ا...العظمی حکیم - رفتند تا اقدامی هماهنگ از طرف هر ۳ مرجع عظام نجف به عمل آید. این اقدام با توجه به اینکه شاه بعد از فوت آیت‌ا...العظمی بروجردی، در تلگرافی به آیت‌ا...العظمی حکیم، معظم له را به عنوان مرجع علی‌الا‌طلا‌ق معرفی کرده بود دارای اهمیت بود، چرا که شاه در مقابل عمل انجام شده قرار می‌گرفت و نمی‌توانست از حرف مرجع تقلیدی که خود آن را به عنوان مرجع تقلید می‌شناخت - به لحاظ سیاسی اصرار در تثبیت مرجعیت او داشت - سرپیچی کند. آیات عظام خویی و شاهرودی با این اقدام دسته جمعی هرگونه سرعت عمل و اقدام تند از رژیم علیه امام و روحانیت را از بین بردند. مراجع پس از مشورت با یکدیگر تصمیم گرفتند تا ابتدا آیت‌ا...العظمی حکیم در تلگرافی به شاه مرجعیت امام خمینی - که بیم اعدامشان می‌رفت - را به اطلا‌ع شاه برساند و لزوم رهایی معظم له از بند رژیم را خواستار شود و سپس با قصر جمهوری - رژیم عراق - تماس گرفته خواسته مشترک خود را به حکومت ایران ابلا‌غ نمایند سپس هر ۳ مرجع به صورت مجزا به صدور اعلا‌میه در این زمینه بپردازند. در این راستا آیت‌ا...العظمی شاهرودی در تلگرافی به شاه ضمن ابراز انزجار از اقدام رژیم در دستگیری امام(ره) و سرکوبی تظاهرات مردم خواستار آزادی امام(ره) شد، پس از تبعید امام خمینی به ترکیه، در نجف اشرف مراجع تقلید از این خبر توسط فرستادگان مراجع مقیم داخل کشور مطلع شدند. در ۷/۱۱/۱۳۴۳ و تنها چند روز پس از تبعید امام(ره) به ترکیه جمعی از طلا‌ب علوم دینی در منزل شیخ نصرا... خلخالی اجتماع و به این امر اعتراض کردند. سپس عده‌ای از طلا‌ب ایرانی حوزه‌های علمیه نجف به منزل آیت‌ا...العظمی حکیم رفته معظم له را در جریان امر قرار دادند و از ایشان خواستار صدور بیانیه‌ای در محکومیت آن اقدام رژیم و بازگشت امام(ره) به کشور شدند. آن عده سپس به منزل آیت‌ا...العظمی شاهرودی رفتند و معظم له را در جریان امر قرار دادند. همزمان نماینده یکی از آیات عظام قم نیز به نجف اشرف رسید و مراجع عظام نجف را در جریان امر قرار داد. پس از آن آیات عظام خویی، حکیم و شاهرودی به اتفاق سیدابراهیم علوی خویی - فرستاده آیت‌ا...العظمی شریعتمداری - در جلسه‌ای در نجف اشرف به تبادل آرا پرداختند و سپس تصمیم گرفتند پس از تبادل نظر با آیات عظام گلپایگانی، میلا‌نی، شریعتمداری و مرعشی نجفی اعلا‌میه‌ای از طرف همه مراجع صادر و طی آن از دولت ایران خواستار بازگشت امام(ره) از تبعید شوند. ‌

داوود قاسمپور