در جستجوی سمور کمیاب

نخستین بار رودک عسل خوار در استان فارس مشاهده شده است

«رودک عسل‌خوار»، یکی از کمیاب‌ترین سمورسانان ایران است. این گونه در منطقه‌ای وسیع در اغلب مناطق نیمه‌بیابانی آفریقا و سراسر خاورمیانه تا مناطق دور‌دست شمال ترکمنستان، جنوب غربی قزاقستان، شرق هند و نپال پراکنده است.

گزارش‌های رسمی رودک عسل‌خوار در ایران انگشت‌شمارند. در ۱۵ بهمن ۱۳۹۰، لاشه یک رودک عسل‌خوار (Mellivora capensis) بالغ در روستای سرمشهد در بخش دادین و ۱۲۰ کیلومتری جنوب شرقی شیراز یافت شد که احتمالا توسط مردم محلی هدف گلوله قرار گرفته و کشته شده است. این نخستین گزارش تائیدشده از این گوشتخوار در استان فارس و تنها گزارش مستند سال‌های اخیر در کشور است که در مجله حفاظت گوشتخواران کوچک چاپ‌شده و توسط لیلا جولایی از اداره کل حفاظت محیط زیست استان فارس و همکارانش ارائه شده است. سرمشهد بین دو زیستگاه جدا از هم این‌گونه در جنوب‌شرقی و مرکز کشور واقع شده است.

● دادین، زیستگاه جدید

دادین منطقه‌ای کوهستانی است که کنار کازرونی و رملیک (نوعی کنار) در آن غالب است. این گیاهان برای ساخته‌شدن عسل بسیار مهم هستند به طوری که کندوهای عسل بسیاری از مردم محلی اطراف این منطقه دیده می‌شود. به دلیل این که کندوهای عسل روی زمین و در دسترس رودک عسل‌خوار قرار دارند می‌تواند باعث تعارض (ناسازگاری) بین زنبورداران و این پستاندار مخفیکار شود. تا پیش از این گزارش استان فارس یک جای خالی وسیع بین زیستگاه‌های مرکز و جنوب غربی این گونه به وجود آورده بود.

● فسیل‌های یافت شده

جنس رودک عسل‌خوار (Mellivora) احتمالا مربوط به ۱۲ میلیون سال پیش (اواخر میوسن) در آفریقا است و قدیمی‌ترین فسیل‌گونه رودک عسل خوار (Mellivora capensis) مربوط به ده میلیون سال پیش است و از کنیا به دست آمده است. اغلب فسیل‌های به دست آمده مربوط به پلیستوسن است.

● ویژگی‌های ظاهری

ارتفاع شانه رودک عسل‌خوار از زمین ۲۳ تا ۲۸، متوسط طول سر و تنه ۹۵، طول دم ۱۸ تا ۲۲ سانتی‌متر و متوسط وزن آن ۱۲ کیلوگرم است. نرها ۹ تا ۱۴ و ماده‌ها ۵/۵ تا ۱۰ کیلوگرم وزن دارند. ناخن‌های دست‌ چاقوشکل، خمیده و بیش از سه سانتی‌متر و ناخن‌های پاهای عقب صاف و یک و نیم سانتی‌متر است. پوزه پهن و کوتاه، جمجمه سنگین و عضلات آرواره قوی و چشم‌ها کوچک و تیره است. پوست بدن شل و اطراف گردن حدود ۶ میلی‌متر است. رنگ پشت بدن روشن و زیر بدن تیره و به طورکلی سیاه و سفید است.

● پراکندگی در ایران

رودک عسل‌خوار به طور پراکنده از ایران گزارش شده است. اعتقاد کارشناسان حیات‌وحش بر این است که این گونه یکی از کمیاب‌ترین پستانداران ایران است و در پناهگاه حیات‌وحش دز و رامهرمز در خوزستان، پناهگاه حیات وحش بوروئیه در استان یزد، پارک ملی خبر در استان کرمان و دو منطقه در نزدیک گرگان و رودخانه اترک در استان گلستان مشاهده شده است. در آفریقا از استان کیپ (Cape) در آفریقای جنوبی تا شمال سودان، اتیوپی، سومالی، شرق نیجر و مراکش در شمال غربی آفریقا پراکنده است.

● زیست‌شناسی

پستانداری منزوی است و گاهی در گروه‌های کوچک خانوادگی دیده می‌شود. رودک عسل‌خوار یک گونه بیابانی، شبگرد و مخفیکار و مرموز است. جفتگیری این گونه در شهریور و مهر انجام می‌شود. بعد از یک دوره بارداری ۶ ماهه (۱۸۰ روز) یک تا چهار و معمولا دو توله در فروردین یا اردیبهشت به‌دنیا می‌آورد. توله‌ها هنگام تولد کور، بی‌مو و فاقد رنگ هستند و ۲۱۰‌گرم وزن دارند. آنها در سوراخ‌ها و اتاق‌های زیرزمینی که با برگ یا علف پوشیده‌شده مخصوص زایمان به دنیا می‌آیند. تعداد غدد شیری این گونه به چهار می‌رسد و غدد مخرجی بزرگ است. جیغ، غرغر، خرناس، هیس‌هیس، واق‌واق و ناله‌ها انواع صداهایی است که این گونه ایجاد می‌کند. صدای رودک عسل‌خوار تاکنون ثبت یا آنالیز نشده است. طول عمر این گونه در طبیعت و اسارت کمی بیشتر از ۲۶ سال است.

● بوم‌شناسی

رودک عسل‌خوار در ایران در درختچه‌زارها، درختزارها، حاشیه رودخانه‌ها و مناطق خشک و نیمه خشک زیست می‌کند. این گونه در سایر مناطق، جنگل‌های انبوه، جنگل نیمه‌گرمسیری خشک همیشه سبز، درختزارهای گرمسیری مانند درختزارهای آکاسیا، مرداب‌ها، علفزارهای حاشیه رودخانه، تپه ماهورها و دشت‌های سیلابی را به عنوان زیستگاه انتخاب می‌کند. رودک عسل‌خوار از مناطقی با ۱۰۰ تا دو هزار میلی‌متر بارندگی و تا ارتفاع ۱۷۰۰ متری دیده می‌شود. رودک عسل‌خوار گونه‌ای همه‌چیزخوار است که از بی‌مهرگان، قورباغه، لاک‌پشت‌ها، مارمولک‌ها و پستانداران کوچک نظیر جربیل‌ها، سنجاب‌های زیرزمینی، برخی گیاهان و میوه‌ها تغذیه می‌کند.

غذای مورد علاقه این گونه، عسل و لارو زنبورهای عسل است و به همین دلیل رودک عسل‌خوار نامیده می‌شود. نکته مهم در بوم‌شناسی این گونه همزیستی این گونه با پرنده عسل‌یاب است. پرنده کندوی عسل را می‌یابد و مسیر رسیدن به کندو را با آواز خواندن به رودک نشان می‌دهد و رودک نیز با پنجه‌های قوی خود دسترسی به کندو را راحت می‌کند و بعد از خوردن غذای خود باقیمانده را برای پرنده می‌گذارد. رودک عسل‌خوار با آرواره‌های قوی خود براحتی می‌تواند یک لاک‌پشت را شکار و با پنجه‌های قدرتمندش لانه زیرزمینی جوندگان را حفر و آنها را طعمه خود کند. فراوانی حضور موادغذایی در هفت نمونه رودک عسل‌خوار در مناطق خشک زیمبابوه غربی و بوتسوانا شامل عقرب‌ها (۷۱ درصد)، موش‌ها (۵۷ درصد)، عنکبوت‌ها (۵۷ درصد)، مارمولک‌ها (۴۳ درصد)، حشرات (۲۹ درصد)، صدپاها (۲۹ درصد)، پرندگان کوچک، مارها، لارو زنبورها و عسل هر کدام ۱۴ درصد بوده است. مهم‌ترین عوامل تهدید این گونه، شکار و تصادفات جاده‌ای است.

علی ترک‌ قشقایی