آشفته بازار سموم كشاورزی در ایران

كنترل آفات, بیماری ها و علف های هرز به دلیل خسارتی كه به محصولات كشاورزی وارد می كنند در همه كشورها از اهمیت زیادی برخوردار است

كنترل آفات، بیماری ها و علف های هرز به دلیل خسارتی كه به محصولات كشاورزی وارد می كنند در همه كشورها از اهمیت زیادی برخوردار است. برای كنترل این عوامل خسارت زا از روش ها گوناگونی استفاده می شود كه از جمله می توان به مبارزه زراعی، مكانیكی، بیولوژیكی، شیمیایی و تلفیقی اشاره داشت.

خوشبختانه گیاه پزشكی در كشور ما از رشته های پرطرفدار دانشكده های كشاورزی است و تلاش های مؤثری برای ارتقای سطح این رشته از سوی وزارت علوم، مؤسسه تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی و سازمان حفظ نباتات كشور صورت گرفته است.كنترل شیمیایی رایج ترین و مؤثرترین شیوه كنترل آفات، بیماری های گیاهی و علف های هرز است. افزایش سریع جمعیت كره زمین و نیاز روز افزون به تولید هر چه بیشتر موادغذایی موجب گردیده تا علیرغم زیان های و خطرات استفاده از سموم و مواد شیمیایی این شیوه همچنان به عنوان قاطع ترین روش، در سراسر جهان، حتی در پیشرفته ترین كشورها در نظر گرفته شود چنانكه بزرگترین مصرف كنندگان سموم و مواد شیمیایی كشاورزی، آمریكا، ژاپن، فرانسه و ... هستند.

در ایران سالانه رقمی حدود صد میلیون دلار برای تأمین مواد مورد نیاز برای تولید و یا واردات سموم هزینه می شود كه با در نظر گرفتن وسعت اراضی و باغ ها در مقایسه با بسیاری از كشورها رقم ناچیزی است و این البته مرهون تلاش دست اندركاران علم گیاه پزشكی كشور، بویژه مؤسسه تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی و سازمان حفظ نباتات كشور است كه با توصیه ای درست از سمپاشی های بی رویه و غیرضرور جلوگیری می كنند.در كشورهای مختلف حمایت از محصولات و تولیدات كشاورزی امری مرسوم بوده و بویژه كشورهای پیشرفته بودجه های قابل توجهی برای این امر در نظر می گیرند.

دركشور ما نیز پس از انقلاب اسلامی، نهاده های كشاورزی از طریق دولت (وزارت كشاورزی) و با پرداخت یارانه تأمین می شده است. سموم مورد نیاز در طی این سال ها توسط شركت خدمات حمایتی كشاورزی و از طریق انجام مناقصه بین المللی خریداری گردیده است. اما در راستای سیاست كاهش هزینه های دولت، وزارت كشاورزی در چند سال گذشته با افزایش تدریجی قیمت ریالی سموم عملاً در جهت كاهش یارانه ها و خصوصی سازی تولید و توزیع و یا تجارت سموم گام برداشته است. چنانكه از دوسال پیش با حذف حشره كش ها از لیست مناقصه بین المللی عملاً بیش از پنجاه درصد سموم آزاد و از شمول پرداخت یارانه خارج گردید. طبق برنامه اعلام شده قرار است سایر سموم یعنی قارچ كش ها و علف كش ها نیز در یكی دو سال آینده آزاد شده و یارانه های پرداختی كاملاً حذف گردد.

هدف این نوشته آن است كه تأثیر حذف یارانه از ۵۰ درصد سموم مصرفی در كشور در طی دو سال گذشته و نیز پیامدهای احتمالی حذف یارانه از سایر سموم در آینده نزدیك را مورد بررسی قرار دهد. از نظر این قلم در كشوری كه جز نفت، اقتصاد آن اساساً بر كشاورزی استوار است و اهمیت این بخش بارها از سوی بلندپایه ترین مسؤولان نظام و نیز در برنامه های توسعه، مورد تأكید و تأیید قرار گرفته است، حمایت از كشاورزی و كشاورزان به منظور تولید هرچه بیشتر و دستیابی به خود كفایی امری ضروری است و به همین علت حذف كامل یارانه مربوط به سموم باید از اساس مورد تجدید نظر قرار گیرد نه آنچنان كه اكنون در مورد بیش از پنجاه درصد از سموم كشاورزی صورت گرفته و آشفته بازاری پدیدآورده است كه به برخی از پیامدهای آن در ذیل اشاره می شود.

كنترل آفات یك امر كاملاً تخصصی

كنترل آفات، بیماری های گیاهی و علف های هرز، یك امر كاملاً تخصصی و مشابه پزشكی انسانی است. چنانكه، پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری های انسانی كاملاً تحت نظر پزشكان انجام می شود و داروخانه ها صرفاً بر اساس نسخه پزشكان اقدام به ارائه دارو می كنند. مصرف سموم كشاورزی نیز باید كاملاً تحت نظر گیاه پزشكان اداره های حفظ نباتات و یا كلینیك های تخصصی گیاه پزشكی صورت گیرد. هیچ فروشگاه و یا فروشنده سموم كشاورزی مجاز به ارائه مستقیم سموم به كشاورزان بدون دریافت نسخه نیست. اما اكنون كه به دلیل آزاد شدن كنه كش ها و حشره كش ها این سموم مستقیماً از سوی فرمولاتورها و تولیدكنندگان، در اختیار فروشندگان سموم قرار می گیرند، وضعیتی پدید آمده كه كشاورزان برای تأمین سموم مورد نیاز خود مستقیماً به فروشگاه های سموم مراجعه و فروشندگان بر اساس سلیقه خریدار و یا صلاح دید خود برای آنان دارو تجویز می كنند. متأسفانه بسیاری از فروشندگان نه براساس دانش گیاه پزشكی و تشخیص صحیح بلكه بر اساس موجودی فروشگاه و یا میزان سودی كه عایدشان می شود، سم در اختیارمراجعه كنندگان می گذارند. در برخی مناطق سموم حتی توسط وانت بارهایی كه در سطح خیابان ها و روستاها به عنوان فروشگاه های سیار تردد می كنند فروخته می شود. در حالی كه در گذشته سموم صرفاً از طریق فروشگاه های مجاز و با دریافت نسخه به كشاورزان ارائه می گردید. در واقع با آزاد شدن كنه كش ها و حشره كش ها كنترل و نظارت بر توزیع این گروه از سموم كاهش یافته و گیاه پزشكی كشور به میزان زیادی از حالت تخصصی خارج شده است.

مسائل بهداشتی و زیست محیطی

تولید، توزیع و مصرف سموم به دلیل عوارض بهداشتی و زیست محیطی كه می تواند ایجاد كند باید كاملاً تحت نظارت و كنترل مراجع ذی صلاح انجام شود. گزارش های معتبر بسیاری از عوارض مصرف بی رویه و غیرضروری سموم در جهان و ایران موجود است. بر اساس گزارش های داخلی شیوع بیش از اندازه بیماری هایی همچون سرطان دستگاه گوارش، در برخی استان های كشور به مصرف بی رویه سموم كشاورزی نسبت داده شده است. با آزاد شدن كنه كش ها و حشره كش ها نظارت بر توزیع و مصرف آنها نیز تا اندازه زیادی نادیده گرفته شده است در حالی كه این امر از جهات مختلف باید مورد توجه قرار گیرد. از جمله اینكه آیا سموم مورد استفاده در كشور دارای شناسنامه اند یا خیر؟ كمپانی های بزرگ تولیدكننده سموم، همراه با كشف یك ملكول جدید موظف به ارائه كامل مطالعات انجام شده در زمینه های مختلف از جمله عوارض زیست محیطی بیماری زایی، تأثیر بر پستانداران،... باقیمانده در خاك، آب، سرعت، تجزیه، PHI و ... به مراجع بین المللی هستند.متأسفانه بیش از ۹۰ درصد از سموم فرموله داخلی با استفاده از مواد اولیه بدون شناسنامه و توسط كمپانی های متفرقه و از كشورهای معین وارد می شود. كشورها و كمپانی هایی كه فرمول سموم را كپی كرده و در مقابل مراجع بین المللی به هیچ وجه پاسخگو نیستند. موارد متعددی اتفاق افتاده كه مشخصات كالای ژنریك وارداتی با فرآورده ثبت شده توسط كمپانی اصلی تفاوت های اساسی دارد. متأسفانه هیچگاه میزان عوارض، خسارات و با بیماری هایی كه از ناحیه مصرف سموم نامناسب و خارج از استانداردهای بین المللی در كشور ما ایجاد می شود، به محاسبه در نیامده اما تردیدی نیست كه ضرر و زیان ناشی از مصرف این نوع سموم صدها برابر مبلغی است كه دولت به عنوان یارانه به كشاورزان پرداخت می كرد.

روشن است كه حفظ سلامت جامعه جز با رعایت استانداردهای كشاورزی پایدار ممكن نیست. از همین روست كه در چند سال گذشته عوارض زیست محیطی و ... سموم در حال ثبت به طور جدی در دستور كار مسؤولان قرار گرفته است. موارد متعددی پیش آمده كه یك سم علیرغم تأثیر مطلوب به دلیل عوارض نامطلوب از دایره ثبت خارج شده است. متأسفانه در حال حاضر به دلیل آزاد شدن بخشی از سموم، نرم های یادشده رعایت نمی شود. ذكر مثالی در این مورد خالی از فایده نیست.گیاه پزشكان، به منظور حفظ حشرات مفید و جلوگیری نسبی از تأثیرات مخرب سموم، استفاده از تركیبات گرانوله را برای كنترل كرم ساقه خوار برنج (مهمترین آفت مزارع برنج در شمال كشور) توصیه می كنند. اما اكنون با آزاد شدن كنه كش ها و حشره كش ها، انواع سموم مایع و یا امولسیون از طریق تولیدكنندگان داخلی در اختیار فروشندگان قرار گرفته و كشاورزان به دلیل ارزان تر بودن این تركیبات، خارج از نظارت مسؤولان و كارشناسان حفظ نباتات و كاملاً مغایر با دستورالعمل های گیاه پزشكی به سمپاشی مزارع روی آورده اند. برای كنترل كرم ساقه خوار برنج اكنون سمومی مانند مونركروتوفوس، فسفامیدون، اندوسولفان، كلرپریفوس و ... كه طبق تحقیقات انجام شده، عوارض خطرناك زیست محیطی و بهداشتی بر جای می گذارند، در سطح گسترده به مصرف می رسند. به راستی تكلیف مبارزه بیولوژیك در برنج شمال كشور كه در سال های اخیر در سطح بیش از صد هزار هكتار انجام می شده و هزینه گزافی برای آن پرداخت گردیده چه می شود؟

---