گزارش هم اندیشی نشانه شناسی(2) :سخنرانی دکتر فرهاد ساسانی

الهام قادی

همایش " نشانه شناسی فضا و مکان "  در تاریخ 19/8/1389 در مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی ، واقع در دارآباد برگزار شد . این برنامه دارای سه نشست بود که به ترتیب نشست اول دکتر احمد پاکتچی ، نشست دوم دکتر فرزان سجودی و رئیس نشست سوم دکتر بهمن نامور مطلق بودند.
سخنرانی دکتر فرهاد ساسانی با موضوع فرآیند معناپردازی در برج آزادی در نشست دوم برگزار شد.
فرایند معناپردازی در " برج آزادی"

چکیده:
بناها معمولا افزون بر کاربرد بناگونه شان ، گاه کارکردهای اجتماعی فرهنگی دیگری نیز دارند که لزوماً برگرفته از عنصر ساختمانی آن ها نیست. در این میان  ، برخی بناها در شرایط تاریخی و موقعیتی خاصی ،ویژگی های متمایزی پیدا می کنند و در نتیجه تداعی گر امور دیگری می شوند . به عبارت دیگر، کارکرد معمارانه ی بنا معنایی از آن است و کارکردهای دیگر، که مبتنی بر تداعی های تاریخی، سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، قومی و مانند آنهاست ، معناهای دیگر آن بنا را تشکیل می دهد . به این ترتیب ، یک بنا ممکن است در طول عمر خود شاهد دگرگونی های معنایی فراوانی شود.گاه همین تداعی ها ( البته تداعی های جمعی ) به مرور به مرز دلالت و معناهی مشخص تر و شکل یافته تر تبدیل می شوند. با این توضیح ، برج « آزادی » یا« شهیاد » و میدان پیرامون آن در چهار دهه ی عمر خود حامل و بازتابنده ی دگرگونی های اجتماعی فرهنگی و نیز گاه موقعیتی و ساختمانی متفاوتی بوده است . بنابراین بر معنای تداعی گونه ، و گاه دلالت گونه ی آن افزوده شده است.این وضعیت با توجه به تقابل ، تعامل و پیوند و قابت آن با دیگر بناهای پیرامون ، موقعیت پیرامون یا دیگر بناها و موقعیت های شهر تهران و حتی ایران و خارج از ایران وضعیت  پیچیده ی به خود گرفته است.در این میان ، به ویژه تلاش می شود افزون بر بررسی کارکردهای معنایی تداعی گونه این بنا و میدان آن ، ارتباطش با « برج میلاد» نیز بررسی شود.

سخنرانی آقای دکتر فرهاد ساسانی با عنوان : فرایند معناپردازی در برج آزادی در نشست دوم با ریاست دکتر فرزان سجودی ساعت 13:55 تا 13:30 در دایرة المعارف بزرگ اسلام در  تاریخ 19/8/1389 برگزار شد.
چکیده :
بناها معمولا افزون بر کاربرد بناگونه شان ، گاه کارکردهای اجتماعی فرهنگی دیگری نیز دارند که لزوماً برگرفته از عنصر ساختمانی آن ها نیست. در این میان  ، برخی بناها در شرایط تاریخی و موقعیتی خاصی ،ویژگی های متمایزی پیدا می کنند و در نتیجه تداعی گر امور دیگری می شوند . به عبارت دیگر، کارکرد معمارانه ی بنا معنایی از آن است و کارکردهای دیگر، که مبتنی بر تداعی های تاریخی، سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، قومی و مانند آنهاست ، معناهای دیگر آن بنا را تشکیل می دهد . به این ترتیب ، یک بنا ممکن است در طول عمر خود شاهد دگرگونی های معنایی فراوانی شود.گاه همین تداعی ها ( البته تداعی های جمعی ) به مرور به مرز دلالت و معناهی مشخص تر و شکل یافته تر تبدیل می شوند. با این توضیح ، برج « آزادی » یا« شهیاد » و میدان پیرامون آن در چهار دهه ی عمر خود حامل و بازتابنده ی دگرگونی های اجتماعی فرهنگی و نیز گاه موقعیتی و ساختمانی متفاوتی بوده است . بنابراین بر معنای تداعی گونه ، و گاه دلالت گونه ی آن افزوده شده است.این وضعیت با توجه به تقابل ، تعامل و پیوند و قابت آن با دیگر بناهای پیرامون ، موقعیت پیرامون یا دیگر بناها و موقعیت های شهر تهران و حتی ایران و خارج از ایران وضعیت  پیچیده ی به خود گرفته است.در این میان ، به ویژه تلاش می شود افزون بر بررسی کارکردهای معنایی تداعی گونه این بنا و میدان آن ، ارتباطش با « برج میلاد» نیز بررسی شود.
مقدمه :
رویکردهای مختلفی در بحث معنی در نشانه شناسی وجود دارد ، گاهی بر یک یا چند جنبه از این رویکردها  توجه می شود، همین امر موجب بروز اختلاف نظر بین افراد شده. بعضی خواننده محور کار را بررسی می کنند ، بعضی صرفاً به متن توجه می کنند و بعضی مسائل اجتماعی و فرهنگی را در نظر می گیرند گاهی نیز به نظر می رسد هر چهار بخش تأثیر گذارند.اما در متون مختلف و شرایط مختلف تأثیرشان برابر نیست و قطعاً در مورد زبان کسی که گفتگو را تولید می کند چون امکان توضیح نیز دارد مسلماً می تواند نقش مهمی را ایفا کند . اما در مورد این موضوع مولف خاصی وجود ندارد این مبحث ( معناپردازی در برج آزادی ) به یک نظام بینامتنی تبدیل شده که متن در آن خوانش می شود.
وقتی از زبان خارج می شویم این مطب برجسته می شود کسی که متن را تولید می کند حضور کمرنگ تری نسبت به محیط زبانی دارد و همین اتفاق در برج آزادی نیز رخ داده. در اینجا بیشتر تمایل متن با فرهنگ را   می بینیم. نکته دیگر اینکه وقتی از زبان خارج می شویم به نظر می رسد متن همچنان سیطره بسیار زیادی دارد ، همچنان مسلط است ، اما در نظام های نشانه ای خارج از زبان در بسیاری از اوقات این بافت فرهنگی است که خیلی اوقات تعیین کننده است . باز این مسئله را در مورد  برج آزادی می توانیم مشاهده کنیم.
طرح بحث:
 پیشنهاد  احداث برج آزادی در سال 1345 به دستور ملکه وقت آن زمان در طی یک مسابفه برای ساختن بنای یادبودی به مناسبت برگزاری جشن های 2500 ساله در تهران مطرح شد و یک دانشجوی 24 ساله به نام حسین امانت در آن مسابقه برنده شد و سال 1348 ساخت این بنا شروع شد در سال 1350 به اتمام رسید.
این برج به عنوان یک متن، ویژگی هایی دارد که در این مقاله به آن اشاره خواهد شد ، برج  در آن زمان به نام شهیاد آریامهر نامگذای شد ( شهیاد به معنی به یاد شاه ، به خصوص تداعی کننده شاهنشاهی 2500 ساله است). این بنا تلفیقی از معماری دوره های مختلف ایران است. از جمله به دوره هخامنشی و دوره باستان و ساسانی اشاره دارد . یادآور طاق کسری و گنبدهای دوره های اسلامی است. آجرهای فیروزه ای که در زیر گنبد و سقف واقع شده هرکدام به دوره های مختلفی اشاره دارد ، خود متن از طریق تداعی خوانده می شود. در عین حال نشانه هایی از مدرن شدن نیز در خود دارد  چون اساساً یک ساختمان مدرن بتنی است و برای اولین بار بتن سفید در چنین ابعادی در ایران به کار گرفته شده، تلفیقی از مدرن و سنتی است .
«آقای امانت در گزارشی در سال 1386 می گوید :
شهیاد طوری طراحی شده که معطوف به حقیقت ، جوهر و عمق فرهنگ ایران است ، یعنی با توجه به آنچه که در طول تاریخ بر سر ایران رفته و عظمت و فرهنگ و تاریخ ایران ساخته شده ، اگرچه این بنا در وضعیت متفاوت سیاسی آن زمان ساخته شده اما وقتی من آن را طراحی کردم به همه دوره های تاریخی و آینده ایران نظر داشتم نه مرز سیاسی خاص، سعی کردم تمام فرهنگ و تاریخ ایران را در ادبیات ، هنر ، معماری ، صنایع دستی و ... که در آن سرآمد بودیم را در طراحی برج جای دهدم وی اشاره می کند که قوس وسط برج به  نماد کاخ کسری و پیش از اسلام و قوس بالایی اشاره به  بعد از اسلام دارد.»
از مسجد شیخ لطف الله نیز در طراحی میدان و برج الهام گرفته  شده. نقوشی که در باغچه میدان است از طراحی باغ های ایران و طراحی داخل گنبد مجد شیخ لطف الله گرفته شده  و نیز به لگاریتم جالبی در هندسه  نیز اشاره دارد. متنی با این ویژگی ها در آن زمان شکل گرفت.
این برج و میدان علاوه بر این کارکرد دیگری نیز دارد ، در واقع میدان دروازه غربی ورود به شهر و آستانه ورود به شهر است و نیز نزدیک فرودگاه بین المللی آن زمان و آستانه ورود به کشور و محل ارتباط هوایی با خارج از کشور نیز می باشد.محل تردد زندگی روزمره است و گاهی وسط میدان می تواند محل استراحت نیز باشد یعنی میدان و برج جدای از مردم نیست. خود  برج موزه است، موزه هایی با ساختار متفاوت ، موزه سنگ در پایین برج، نمایشگاه ، اتاق نمایش و ... در آن واقع شده.در واقع این برج هم خود ار بیرون یک موزه به شمار می آید و هم از درون نیز موزه های متفاوتی را در خود جای داده.
این متن با این ویژگی ها تا سال 1356-1357 دست نخورده باقی می ماند اما از آن زمان به بعد تغییراتی در برج آزادی رخ می دهد.بافت میدان، بافت اساسی اش بدون تغییر می ماند اما تغییرات اندکی در آن رخ می دهد ، نخستین تغییر اسم برج است ، قبل انقلاب اکثر تظاهرات بزرگ به میدان آزادی ختم می شد و بعد انقلاب نیز همین کارکرد ادامه یافت و به میدان آزادی و برج آزادی تغییر نام پیداکرد.تغییرات در طول زمان در خارج از متن صورت گرفت و خود متن دست نخورده باقی ماند .  در نتیجه تغییرات اجتماعی ،  شهیاد به آزادی تغییر نام یافت و محل برگزاری تجمع های بزرگ انقلابی شد و با شروع جنگ نیز بسباری از اعزام ها در این مکان صورت می گرفت. در طول زمان یک نوع بافت زدایی و بافت سازی فرهنگی در برج آزادی رخ داد. نمونه های مشابه به موقعیت برج آزادی:
•    کعبه: قبل از اسلام و دوره عرب جاهلیت محل زیارت بسیاری از اقوام بود و در داخل کعبه بت ها قرار داشتند ، بعد از اسلام ترکیب اصلی اش حفظ شد اما محتوای داخلی اش تغییر یافت و با همان ترکیب اصلی ، محتوای فرهنگی اش تغییر پیدا کرد. در برج آزادی نیز همین مورد را می توان دید که بافت اصلی اش حفظ شده ولی بافت محتوایی اش تغییری یافت.
•    مسجد ایاصوفیه در استامبول ترکیه : یک کلیسای ارتدکس بود که  در سال 532 میلادی کنستانتین اول دستور ساختش را می دهد اما بعد از فتح قسطنطنیه به دستور سلطان محمد دوم تبدیل به مسجد می شود. البته تغییرات متنی نیز پیدا کرده نوشته هایی  به دیوارهای مسجد اضافه می شود و ... البته در برج آزادی نیز تغییرات متنی جزئی بعد از انقلاب در آن رخ داده اما بافت اصلی اش دست نخورده باقی مانده.
برج آزادی به دلیل گذراندن دوره های مختلف تاریخی ، به نوعی نماد تهران و نماد ایران محسوب می شود و همچنان کارکرد روزمره خود را دارد ، محل تردد افراد بسیاری است ، همچنان آستانه ورود به شهر و به نوعی مدخل ورودی تهران محسوب می شود . اما تحول بعدی که رخ می دهد شکل گیری برج میلاد در سال 1376 و 1384 است که وارد رقابت تازه با برج آزادی می شود ، برج میلاد در سال 1376 کلنگ زده شد  اما در واقع ساخت جدی اش در سال 1384 شروع شد و بهره برداری اش در 16 مهر 1387 می باشد.در این زمان برج آزادی یک رقیب جدی پیدا می کند( برج میلاد)  که در بسیباری از کتب و مجلات در کنار برج آزادی به عنوان نمادی جدید از هویت تهران جا باز می کند. ظاهر برج هیچ تداعی تاریخی ندارد هیچ اشاره ای به دوره های تاریخی و باستانی ندارد تنها در پایه های برج نماد 8 ضالعی  که مخصوص طراحی معماری مساجد ایرانی است در آن به کار رفته و از این نظر یک ویژگی هویتی پنهان را در خورد دارد اما از نظر ظاهری یک بتن لخت و عریان است ، مشابه آن در کانادا و مالزی و جاهای دیگر نیز دیده می شود.
تقریباً همزمان با افتتاح برج میلاد ، فرودگاه بین المللی مهرآباد به فرودگاه امام خمینی منتقل شد و در واقع جنبه بین المللی از برج آزادی گرفته شد و از آستانه مرز هوایی بین المللی خارج شد و آن کارکرد مدخل هوایی  بین المللی از آن کاسته شد.
شباهت ها و تفاوت های  برج آزادی و برج میلاد :
شباهت : جنبه موزه ای و مرکز گردشگری،  نگارگری و ....  در هر دو برج وجود دارد
تفاوت ها :
•    برج آزادی آمیخته با مردم است و مردم از درونش حرکت می کنند ، اما برج میلاد دور از مردم است و مردم از کنارش حرکت می کنند.
•    برج آزادی تماشا از نزدیک و دور است ، اما برج میلاد تماشا از دور است و از داخل آن می توان جاهای دور دیگر را دید
•    ارتفاع برج آزادی کوتاهتر است به دو دلیل: 1. نزدیکی به فرودگاه  2. عدم تفاوت با ارتفاع سایر  بافتها ، اما برج میلاد  ارتفاع بلندی دارد و در منطقه مرتفع تهران ساخته شده و دید آن از بلاست.
•    مصالح بکار رفته در برج آزادی مصالح طبیعی از قبیل سنگ است ، اما مصالح به کار رفته در برج میلاد کاملا جنبه مدرن دارد.
•    در برج آزادی می توان جنب و جوش مردم را از نزدیک دید در واقع برج در میان مردم و شهر گم می شود، اما در برج میلاد همه چیز را از دور می بینیم جدا شده از بافت شهر در نظر گرفته می شود، شهر در برج گم می شود.
•    در برج آزادی کهن و مدرن را کنار هم داریم، اما در برج میلاد جنبه ای مدرن دارد و کارکرد  مخابراتی  و تلویزیونی دارد
•    برج آزادی تحولات اجتماعی را در درون خود دارد ، تظاهرات مهم هنوز در کنار برج آزادی رخ می دهد ، تداعی معنی را در درون خود دارد، اما برج میلاد این کارکرد را ندارد