جشن وحشت بار بهاری در بلغارستان

سمیه کاظمی

عکس: پایان مناسک کوکری(جکسون، 2013)
بلغارستان، کشوری سرسبز که به داشتن طبیعتی زیبا و گلهای رز معروف است، بهار را با مناسکی خاص آغاز می ‌کند. یکی از این مناسک، کوکری است. کوکری اغلب در اوایل بهار که در بازه ی زمانی آغاز سال جدید میلادی نیز هست برگزار می شود. یکشنبه و دوشنبه ی پیش از برگزاری جشن روزه، روزهای اصلی فستیوال کوکری است.

بلغارستان، کشوری سرسبز که به داشتن طبیعتی زیبا و گلهای رز معروف است، بهار را با مناسکی خاص آغاز می ‌کند. یکی از این مناسک، کوکری¹ است. کوکری اغلب در اوایل بهار که در بازه ی زمانی آغاز سال جدید میلادی نیز هست برگزار می شود. یکشنبه و دوشنبه ی پیش از برگزاری جشن روزه، روزهای اصلی فستیوال کوکری است(کارناوال، 2014). بدین‌ترتیب می توان این مناسک را همزمان مناسکی برای گرامیداشت آغاز سال نو مسیحی و آغاز بهار دانست. علاوه بر شهرها و روستاهای بلغارستان در کشورهای رومانی، صربستان، ایتالیا و اسپانیا نیز این مناسک برگزار می شود(کراستوا، 2011).

کوکر خدای حاصلخیزی و باروری است که گاهی در بلغارستان و صربستان به عنوان خدایی جمعی تلقی می شود(ویکی پدیا، 2014). برخی پیشینه ی مناسک کوکری را به هزاران سال پیش تا زمانی که خدایان غیرمسیحی مورد پرستش بودند و ارواح شیطانی تهدید بزرگی تصور می شدند، برمی گردانند(کامارودین، 2012). از آنجا که ریشه های تمدن بلغارستان را در تمدنهای یونان و روم باستان می دانند، معتقدند به طور دقیق‌تر ریشه ی مناسک کوکری  نیز در آیین پرستش دیونیسوس، خدای شراب در یونان، است(ولچوا، 2014). در آیین پرستش دیونیسوس، پرستندگان خود را با پوست بزغاله می‌ آراستند تا چرخه‌ ی حیات را گرامی دارند. در مناسک کوکری نیز شراب مخصوص کوکری می نوشند و مردان پوست حیوانات را بر تن می ‌کنند و با مهره‌ و پر و ماسک و زنگوله ‌های بزرگ دست‌ساز خود را تزیین می ‌کنند(ولچوا، 2014). ماسکها در شکلهای مختلف ساخته می شوند ولی ترسناک بودن، وجه مشترک همه‌ی آنهاست. ماسکهای کوکری اغلب از جنس چوب و غول پیکر هستند، با رشته ها، روبانها و یراقهای رنگارنگ و آینه تزیین می‌شوند و معمولاً حیواناتی مانند بزغاله، گاو نر، گوسفند نر، یا حتی جوجه را بازنمایی می کنند. ماسکهای مختلف می توانند شکاف آرواره، شاخ، دم یا منقار داشته باشند(کراستو، 2011).

 برخی از ماسکها دو وجه دارند. بر یکی از وجوه، بینی پهن و کوتاه و در صورت دیگر، خوش تراش است. در یک صورت بینی جذاب  و در صورت دیگر بدشگون است. این ماسکها خوبی و بدی را نمادپردازی می‌کنند که به صورت همزمان در جهان وجود دارند. رنگ ماسکها نیز از نظر معنای نمادین بسیار مهم است. قرمز رایج ترین رنگ در آنهاست که باروری طبیعت در حال زنده شدن، خورشید و آتش را نشان می دهد. این رنگ در تزیینات مارته نیتزا² نیز به عنوان رنگی زنانه شناخته می شود. رنگ سیاه نشان گر مادر زمین³ و سفید نماد آب و روشنی است(بویانوا، 2011). رنگ مردانه در مارته نیتزا نیز رنگ سفید است. زنگوله های بزرگ مسی⁴  هم گرداگرد کمر افراد ماسک پوش قرار داده می‌شوند. علاوه بر زنگوله ها و ماسکها آنها ابزاری چون شمشیرهای بلند چوبی، جارو و تیر و کمان نیز دارند(چرنو،2014 و ای یو فرندز 2014). در برخی مناطق کوکری ها مشعلهایی روشن  در دست می گیرند. نکته‌‌ی بسیار مهم در این مناسک این است که ساختن فردی لباسها و تزیینات به اندازه ی اجرای مناسک اهمیت دارد(ولچوا، 2014). همه خود، ماسکهای خویش را می سازند و این محکی برای مهارت و حس زیبایی شناختی هر بازیگر بشمار می آید(کارناول، 2014).

نقش آفرینان کوکری:

دایادو⁵(پدربزرگ در بلغاری)، بابا کوکر⁶ پیر(مادربزرگ در بلغاری)، همسرش موماک⁷(مرد جوان)، ماما کوکر⁸جوان(زن جوان)، همسر آینده ی کوکری، محافظان ماما و تزار، گردآورندگان مالیاتها و هدایا، سربازان و غیره. تزار توسط کوکری، دکتر، آرایشگر، روحانی، قاضی و غیره انتخاب می شود.

نحوه‌ی برگزاری مناسک:

صحنه ی اول:

دسته ی کوکری در زمان طلوع باید دورزدن خود حول خانه های روستا را آغاز کند(کارناوال، 2014). مردان ملبس می چرخند، جست و خیز می کنند، با زنگها صدای جرنگ جرنگ در می آورند، بر زمین می غلتند تا از آن قدرت و سلامتی بگیرند و رقصهای جادویی خاصی را برای ترساندن ارواح شرور انجام می دهند( بویانوا، 2011 و ای یو فرندز، 2014). بدین نحو آنها سلامتی و محصول خوب را برای یک سال جامعه ی خود تضمین می کنند(جورجیو، 2013). دیادو و موماک لباس پوست بز یا گوسفند بر تن دارند و زنگهای بزرگی به دورتا دور کمرشان آویزان می کنند. بابا و ماما لباسهای ژنده می پوشند و عروسکی به شکل  کودک یا یک گربه ی زنده را حمل می کنند. لباس کوکری بیشتر شبیه لباس دایادو و موماک است، ولی کوکری ماسک ترسناک  بر چهره دارد و شمشیرهای بلند چوبی و تیر و کمان حمل می کند. آرایشگر برس و موی گراز در دست دارد. او در پشت سر می آید و ریش و موی همه را می تراشد. کوکری و سایرین می رقصند و وارد تمامی خانه های روستا می شوند. آنها ماما را اذیت می کنند، موماک از او دفاع می کند، مجروح یا حتی کشته می شود. ماما دکتر و قاضی را صدا می زند. آنها با یک روحانی بیگانه ازدواج می کنند. کوکری مالیاتها و هدایا- بویژه غذا-  را جمع می کند و برای محصول خوب و ازدیاد فرزندان دعا می کند. کسانی که به اندازه ی کافی نپردازند ممکن است با تیرو کمان، شمشیر یا مانند آنها هدف قرار گیرند(چرنو، 2014).گاه گروه کوکری و سایر بازیگران صحنه‌های هزلی‌ای در مورد موضوعات اجتماعی زمان مانند انتخابات ریاست جمهوری یا تورم اقتصادی را نیز  به نمایش می گذارند(باکالووا، 2009).

صحنه ی دوم:

گروههای کوکری همراه با دهقانان در میدان مرکزی روستا گرد هم می آیند. کوکری قبلاً یک تزار(شاه) انتخاب کرده است. تزار ریش پشمی سفید و مدالهای حلبی، یک خیش و یک پیمانه دارد. کوکری سه لقمه نان در دهان تزار می گذارد. همه ی گروه کوکری زیر یوغ یک تزار قرار می گیرند. آنها شخم زدن و پاشیدن تخم های مختلف گیاهان از داخل پیمانه را آغاز می کنند و دعا می کنند. وقتی که تزار سومین شخم را تمام کرد پیمانه را می بندد و با حرکت آن محصول خوب و فرزندان جدید را ابلاغ می کند. سپس تزار کشته می شود و گروه کوکری جمع می شوند تا او را زنده کنند. تزار زنده می شود و بابا (که در پرده ی اول باردار شده است) کودکی به دنیا می آورد(عروسک کودک یا گربه ی زنده). در پایان مراسم در برخی مناطق توده ای چوب را به شکل خیمه آتش می زنند و کوکری های مشعل به دست حول آن می رقصند. در نهایت مهمانی با غذاهایی که پیشکش شده برگزار می شود و مابقی غذاها را به مدرسه ی روستا یا کلیسا می دهند.

ترس طرب انگیز:

چرنو معتقد است :

تقلید از مرگ بخشی جدایی ناپذیر از مناسک کوکری است. آنها مرگ و تولد دوباره ی دیونیزوس ، اوزیریس یا اورفئوس و مسیح را نشان می‌دهند. کوکری ای که در کریسمس انجام می‌شود نیز به مثابه ی چرخه ی حیات، مرگ و زندگی مجدد تفسیر می‌شود چون کریمس هم زمان تولد مسیح و هم زمان عروج آسمانی اوست(چرنو، 2014)

و کوکری در این زمان که همزمان با بیداری و تولد دوباره ی طبیعت نیز هست برگزار می شود. اما زمانی که از گرامیداشت چرخه ی حیات سخن به میان می آید بدین معناست که زندگی و مرگ هردو تقلید و گرامی داشته می شوند. باروری و زایش نیز خود هم برای زن و هم برای زمین وجهی دوگانه دارد؛ بدین معنی که همزمان هم دردناک- درد زایمان و خیش زدن زمین-  و هم شادی بخش- تولد کودک و سرسبزی و باروری زمین- است. به نظر می رسد در کوکری نیز هم در شکل دووجهی برخی از ماسکها که همزمان جذاب و موحش هستند و هم در ماهیت دو گانه ی کوکری که هم ماما را آزار می دهد و هم شیاطین را می ترساند، دو وجه دوست داشتنی و موحش زندگی و مرگ به نمایش در می آیند.

در کوکری نحوه ی باروری انسانی و طبیعی شبیه سازی می شود  تا نیروی باروری طبیعت و انسان به هم پیوسته و بدین ترتیب چندین برابر گردد. در برابر این مضاعف سازی نیروی انسان و طبیعت، می کوشند از نیروی ارواح شروری که مانع باروری انسانی و طبیعی هستند بکاهند. بدین منظور بازیگران کوکری حس استتیک خود را برای ساخت شیئی نه زیبا بلکه ترسناک به کار می گیرند. پس از پوشیدن این لباس، آنها به موجودی دیگر تبدیل می‌شوند. موجودی که باید از شیاطین و ارواح شرور موحش تر باشد تا بتواند آنها را از روستا بیرون براند. کوکری موجودی نه کاملاً مثبت و نه کاملا ً منفی است  اما برای دور کردن بدی باید از بدی ترسناک تر و زشت تر دیده شود. بدین ترتیب ظاهر وحشتناک کوکریها برای روستاییان شادی بخش است. علاوه بر این، معتقدند ماسک از آنها در برابر تأثیر مضر نیروهای ناپاک محافظت می کند(کراستو، 2011). بنابراین، کوکری ترسناک از مردانی که در لباس او فرو رفته اند و به نقش آفرینی اجتماعی و تأثیر گذاری او کمک می کنند، محافظت می کند. به عبارت دیگر کوکریها بدون وجود مردانی که قدرت ترسانندگی او را در ساخت ماسکها ایجاد می کنند و سپس با پوشیدن ماسکها آنها را زنده می نمایانند، موجودیت مادی ندارند. در حقیقت باور اجتماع در قالبی ترسناک محافظ آنهاست.

وحشتناک بودن کوکری تنها در سیمای او نیست. مرد بلغار در لباس کوکری به ابزاری برای تولید صدای ناهنجار نیز تبدیل می شود. صدای نسبتاً موزون ولی ناهنجار زنگوله هایی که کوکریها  بر کمر آویخته اند با رقص آنها سرتاسر فضای شهر و روستا را پر می کند. این صدا را آوای سازهای بادی و کوبه ای نیز همراهی می کند. ترکیب این صداهای ناهنجار، آتش شعله ور و ماسکهای وحشتناک و حرکت چرخشی کوکریهای مشعل به دست صحنه ای بسیار موحش به ویژه در شب خلق می کند که وحشت طرب انگیز را از طریق رسانه های حسی گوناگون به مردی که هم اکنون کوکری است، سایر مناسک گزاران و سایر مخاطبان منتقل می‌کند.

نتیجه:

از دیدگاه نمایشی کوکری آمیزه ای از عناصر اجرایی ظاهراً متناقض مانند مناسک، هزل اجتماعی و حرکت دسته جمعی قرون وسطایی است. کوکری عناصر تئاتری‌ای چون بداهه گویی، لباس و صحنه را به هم ‌آمیخته است و چیزی مابین مناسک، کارناوال و اجرای آماتوری را به نمایش می‌گذارد. تکنیکهای کوکری خود ویژگیهای چندگانه را ایجاد می‌کنند و مطابق با آنها اجرا می‌شوند(باکالووا، 2009).

این مناسک می تواند به عنوان موقعیتی برای طرح ملی گرایی، نژاد و میهن‌پرستی نیز تلقی شود. گویی کاراکترهای پایه‌ای مناسک کوکری از تمامی گروه‌های نژادی اصلی ای که در حال حاضر در حوزه‌ی بلغارستان زندگی می کنند- بلغارها، ترکها و کولیها برگزیده شده اند( باکالووا، 2014). مانند اغلب مناسک، تقویت وحدت اجتماعی یکی از کارکردهای کوکری است. اما کوکری «تصور محلی از اجتماع را در وجوه بین قومی و درون قومی به شکلی بنیادین و ریشه ای نمایش می‌دهد». این تصور محلی در بسیاری از مناسک دیگر نیز وجود دارد. به عبارت دیگر وحدت اجتماعی در مقیاس ملی لزوماً به معنای همرایی و همگنی قومیتها نیست. چنین تغییراتی در تصور از اجتماع می‌تواند در توضیح تنوع تجربیات ملی که به طور فزاینده‌ای توسط مردم نگاران مستند شده است، مؤثر باشد (کرید، 2008).

پی نوشتها:

1-     Kukeri

2-      :Marte Nitsa  یکی دیگر از مناسک بلغارستان است که در ماه مارس و در استقبال بهار انجام می گیرد و در آن مردم تزییناتی که از دو رنگ سفید و قرمز تشکیل شده اند را برای سلامتی و خوشبختی و ازدیاد فرزندان و محصول به یکدیگر هدیه می دهند.

3-     Mother Earth  

4-     Chanove

5-     Dyado

6-     Baba Kuker

7-     Momak

8-     Mama Kuker

 

منابع:

1-     Bakalova, Kalina. (2009). “Kukeri: Ritual, Carnival or Theatre”. <http://a09.cgpublisher.com/proposals/34/index_html> accessed 8 April 2014[.

2-     Boyanova, M. (2011). “International Kukeri Festival in Pernik, Bulgaria”. <http://www.studyenglishtoday.net/kukeri-festival-pernik.html> ]accessed 25 March 2014[.

3-     Carnaval. “Kukeri, Myth and Mystery”. <www.carnaval.com/bulgaria/kuleri.htm> ]accessed 1 April 2014[.

4-     Chernev,  Nikolai H .(2014). “ Orphism and the Kukeri”. <http://www.carnaval.com/bulgaria/kukeri.htm>]accessed 25 March 2014[

5-     Creed, Gerald W. (2008). “Constituted through Conflict: Images of Community (and Nation) in Bulgarian Rural Ritual”. <http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1525/aa.2004.106.1.56/abstract> ]accessed 1 April 2014[.

6-     Eufriens.(2014). “ Spring Traditions in Bulgaria: Kukeri”. <http://www.eufriend.eu/KukerTradition.htm> ]accessed 1 April 2014[.

7-     Georgiev, Deyan. (2013). “And This Is How Bulgarians Scare Evil Spirits Away”. <http://www.vice.com/read/bulgarian-kukeri> ]accessed 25 March 2014[.

8-     Jakson, Jerry. (2013). “ Bolgaria”. <http://darkroom.baltimoresun.com/2013/02/2013-carnival-season-around-the-world/bulgaria>. ]accessed 7 April 2014[

9-     Kamarudin, Yohani. (2012). The Kukeri Ritual: Bulgaria’s Sinister Day of Monsters”. <http://scribol.com/anthropology-and history/the-kukeri-ritual-bulgarias-sinister-dav-of-monsters>]accessed 1 April 2014[

10- Krastev, Valeriya.(2011).  “Go Away Evil Spirits, the Kukeri Said”. <http://www.novinite.com/articles/123847/Go+Away+Evil+Spirits,+the+Kukeri+Said> ]accessed 8 April 2014[.

11- Veltcheva , Proletina. (2014). “Kukeri”. <http://www.proletinaveltcheva.com/Site/%22Kukeri%22.html>]accessed 1 April 2014[.

 

 

 

ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ» 
http://www.anthropology.ir/node/21139

ویژه نامه ی نوروز 1393 
http://www.anthropology.ir/node/22280