دیرین آسیب شناسی : بیماریها و امراض در گذشته

رباب صادقی نژاد

یکی از علوم بسیار جذاب در عرصه انسانشناسی زیستی وباستانشناسی، دیرین آسیب شناسی است که داده های بسیار ارزشمندی را در اختیار محققین قرار می دهد داده هایی که می تواند در روشن کردن گذشته پررمزوراز انسان کمک موثری باشد .ما دراین شاخه با بیماریها و آسیبهایی مواجه هستیم آدمی را در طول زندگی اش مبتلا ساخته، به ویژه انسانهای گذشته را . "معمولا ً هر بیماری بیش از یک علت دارد و علت بیشتر بیماریها ، کاملا ً پیچیده است بطورکلی برای اغلب بیماریها یک علت مستقیم و عللی مساعدکننده وجود دارد : *      Immediate cause: علتی که بیماری شروع می کند (مانند میکروب، ضربه) علت مستقیم بیماری از بیماری های مزمن نا معلوم است.       Precipitating cause: فاکتورهای مساعد کننده ای هستند که اجازه می دهند که Immediate cause بهتر عمل کند مثل فشارهای زیاد روحی و جسمی.       Predisposing cause: عبارت از شرایطی عمومی مستعد کننده اند مانند فقر غذایی و عدم توانایی در ساختن پادتن. ⁱⁱ  بیماری هایی که موجود پرسلولی مثل انسان با آنها روبرو است بسیار متعدداست : بیماریهای ارثی – بیماریهای مادرزادی: اکتسابی یا ارثی – بیماریهای سمی یا شیمیایی : مسمویتهای ناشی از مارگزیدگی ، فسفر ،سرب ،اکسیدکربن – بیماریهای عفونی – بیماریهای فیزیکی :شکستگی ،پیچ خوردگی،زخمها ،سرمازدگی – بیماریهای تغذیه ایی :در نتیجه نقص دریافت موادغذایی – بیماریهای متابولیکی :اختلال ناشی از عمل غدد مترشحه داخلی – بیماریهای تعمدی "(سلطانی نسب،رضا:9-10،1351) ، بیماری ها و آسیبهای تعمدی رامی توان در دو دسته تقسیم کرد بیماری ها و آسیبهایی که منشاء مناسکی دارند و آسیبهای ناشی جراحی های صورت گرفته، می باشد. محورهای مطالعاتی که در این حوزه می تواند مورد توجه قرارگیرد و در قالب سوال مطرح شوند به شرح ذیل است: ?         نوع و گونه فعالیتهای آسیب زا و چرایی و چگونگی آن ?         نوع بیماری و علل بیماری همچنین علائم و نشانه های آن ?          بررسی نقش عوامل محیطی و اقلیمی در بروز بیماری ها و جراحتهای احتمالی ?         بررسی میزان توانایی انسان جهت مقاومت و سازگاری در برابرمشکلات ایجاد شده ?         نوع معیشت و نحوه گذران زندگی انسانهای گذشته               تعریفی که می توان از پالئوپاتولوژی  ارائه داد : "پالئوپاتولوژی مطالعه شواهدی از آسیب، بیماری و نقایص مادرزادی در بقایای انسانی است . باستانشناسان ،متخصصان ژنتیکو انسانشناسان جسمانی ،مطالعات پاتولوژیک را به منظور ارزیابی تاثیرات بیماری بروی جمعیت های باستانی (دیرینه) انجام می دهند. در اغلب موارد بررسی هایی انجام شده اطلاعات بسیاری راجب ویژگیهای زیستی و ژنتیکی جمعیتهای پیش از تاریخ و باستانی دارند اما بعضی اوقات پالئوپاتولوژی شامل ارزیابی گزارشات ،بیماریهای همه گیر دراسناد تاریخی است. نخستین بارعلم پالئوپاتولوژی در 1600میلادی ظهور کرد. گوناگونی انواع بقایایی چون استخوان ،دندان ،نژاد،موی، اثرانگشت وضایعات انسانی اکنون به کرات در تحقیقات مورد استفاده قرار می گیرند. با پیشرفته تر شدن فنون پزشکی ،دانشمندان قادر شده اند تحلیل های پالئوپاتولوژیکال را بر روی تعدادی از مواد زیستی انجام دهند. به کمک فنونی    - CAT scans fiber optics ، دانشمندان همچنین قادرند مواد نمونه را بدون نیاز به کالبدشکافی استخراج کنند؛ بدین وسیله بقایا، نسبتاً شناخته شده و دست نخورده برای بررسی آینده باقی می ماند. پالئوپاتولوژی یکی از ابزارهای در دسترس دانشمندان است، جهت بدست آوردن سرنخهایی راجب مرگ ، سلامتی ،آسیب و علائم ژنتیکی عمومی جمعیتهای گذشته است . دانشمندان همچنین پالئوپاتولوژی به عنوان ابزارجمع آوری مواد یا اطلاعات آماری درباره سن ،جنس ،قد وعلل مرگ نمونه به کار میبرند."⁽³⁾برخی از بیماری ها و آسیبهای قابل شناخت از طریق شواهد و مدارکی که از گذشته به امروز رسیده را می توان نام برد :

1. "فرسایش دندانها و تجزیه و تحلیل پوسیدگی های دندانی . میزان بالای پوسیدگی های دندانی همواره مرتبط است با نرمی و چسبناکی غذاهای همچون رژیمهای غذایی دوران کشاورزی است.
2. کمبود آهن که دلیل کم خونی است .
3. کمبود ویتایمنD علت خمیدگی پاها [ نرمی استخوان پا:”کمبود کلسیم در کودکان باعث راشیتیسم می شود در نتیجه فرآیندهای استخوانی شدن در این سطح به تاخیر افتاده و استخوانها نه تنها رشد آهسته پیدا می کنند بلکه تغییر شکل نیز می یابند “ⁱ ].
4. سوءتغذیه که بوسیله اندازه گیری اسکلت استنباط شده .
5. عفونتهای خاص بروی اسکلت اثر ویژه ایی می گذارند.
6. بیماریهای سرطانی مختلف بروی اسکلت قابل شناسایی هستند.
7. زخمهای اسکلتها که به وضوح مشخص هستند ناشی ازشکستگی های استخوانی به خصوص زمانی که آنها با موفقیت بهبود نیافته اند.
8. حجم کار(فعالیت کاری ) افراد آثاری را در اسکلت برجا می گذارد .

9.       تنشهای ناشی از رشد منقطع و رشد با تاخیر در طول دوران کودکی، اجازه می‌دهد که خطوط منقطع  چگالی استخوانی در رادیوگرافی از استخوان‌های طولی بدن  قابل مشاهده شوند.

10. سن یک فرد درگذشته را می توان براساس تکامل و رشد دندانها(دندان های دائم و موقت ) تعیین کرد ."⁽⁴⁾

همچنین تعیین سن یک اسکلت بوسیله شکافهایی که برجمجمه و اسکلت یک فرد وجود دارد می توان تعیین کرد ."مطالعات مختلف رشد استخوانهای جمجمه نشان می دهد که رشد جمجمه به وسیله مغز ،رشد حفره های چشم به وسیله چشم ،رشد قسمتی از آرواره ها که دندانها روی آن قرار می گیرند به وسیله بیرون آمدن دندانها و ...کنترل می شوند .هر حاشیه از استخوانهای سر به وسیله یک درز به استخوان دیگر متصل می شود .گرچه استخوانهای سر رشد مستقلی دارند اما رشد حاشیه های آنها به هم وابسته هستند."(عسکری خانقاه:292،1378(درزهای یاد شده در طول فرایند رشد انسان از لحظه تولد تا بلوغ  به یکدیگر بیشتر و بیشتر نزدیک شده و به یکدیگر می چسبند هریک از این شکاف ها در سنین خاصی رشد استخوانی شان به پایان می رسد که امکان تخمین زدن سن را به دانشمندان می دهد این شکافها به ویژه در دوران کودکی و هنگام تولد حالت غضروفی دارد که به مرور زمان این مناطق غضروفی استخوانی می شوند.* در این بخش ما دونمونه از آسیبهایی که آثارشان قابل بررسی بوده و اطلاعات خوبی را عاید می سازد را نام می بریم ." دو گونه اصلی از آسیبهای مشاهده شده ناشی ازکم خونی (کمبود آهن در بدن ) جمجمه را درگیرمیکند ، که شامل:       برآمدگی گنبدی شکل جمجمه در نواحی آهیانه ، و بخش پیشانی و به ندرت بخش پس سری.       وجود سوراخهای بسیار ریزی که در بخش کف اوربیتال(حفره چشم) ظاهر می شود  "⁽¹⁾.

 

 

 

                گزارشات و داده های حاصل از مطالعات پالئوپاتولوژیک گذشته از اینکه شناختی در مورد بیماری ها و آسیبها و علل آنها در اختیار ما قرار می دهد بلکه به انسانشناسان در شناخت آداب و رسوم اجتماعی وآداب درمانگری گذشتگان ،ویژگی های جمعیتی و ژنتیکی یاری رسانده و تکمیل کننده خواهدبود. برای مثال جمجمه ای از پرو کشف شده است که در بخش جلوی سر آن سوراخی دیده می شود که نشان نوعی جراحی در گذشته بوده است لبه های این سوراخ بهبودی جراحت را نشان می دهد ویا در مواردی که قطع عضوی صورت گرفته ویا فرد دراثر اصابت تیر ،نیزه ویا در اثر برخورد چاقو صدمه دیده و یا کشته شده باشد آثاری روی استخوانها باقی است که می تواند داده های مفیدی را در اختیار محققین قرار دهد.     منابع و مآخذ اینترنتی :

1. http://plaza.ufl.edu/maurih00/paleopathology.html
2. http://www.usd.edu/~archlab/paleopics/metabol.html
3. http://science.jrank.org
4. http://uic.edu/classes/osci590/6_1 paleopathology disease in the Past.htm.

    منابع مکتوب:         i.            هوش ور، زردشت، پاتولوژی جغرافیایی ایران ، مشهد : جهاد دانشگاهی مشهد،1381       ii.            سلطانی نسب ،رضا، آسیب شناسی عمومی ،تهران :انتشارات دانشگاه تهران ،چاپ دوم 1351     iii.            عسکری خانقاه ، اصغر، انسان شناسی زیستی ،محمد شریف کمالی ،تهران :توس،1378   *.علاقه مندان به این موضوع می توانند جهت کسب اطلاعات بیشتر رجوع کنند به کتاب: Feder.Kenneth.L“Human antiquity:an introduction to physical anthropology and archaeology" , Michale .Alan park ,United states:My field , 2001