نقد دو نگاه خطا در باب قراردادهای زمانی و ارائه یک ثبات اندیشی اخلاق مدارانه

حامد ضیا الدینی

نگاه اول

دیروز خوب و خاطره انگیز
امروز حسرت بار
فردای نومیدی

نگاه دوم

دیروز تیره و مات
امروز بلاتکلیفی
فردای تشویش و نگرانی

برای نقد هر دو نگاه گزینه های مرتبط با یکدیگر را به صورت موازی در نظر گرفته و بررسی میکنیم.

دیروز هم میتواند خوب و خاطره انگیز باشد هم مات و تیره. و همینطور با توجه به نگاهی خارج از دو نگاه فوق نیز میتواند ترکیبی از هر دو حالت(یا افراطی یا متعادل) باشد. اما این نگاه ها صرفا وابسته به برداشت شخصی از تجربیات است که مبتنی بر طرز فکر، بینش و نگرش است. خود این سه شاخصه نیز میتواند برگرفته از پندار پردازشگر شخص باشد یا نشات گرفته از عامل یا عوامل بیرونی.

معمولا در وادی تجزیه و تحلیل این دیروزها نیز مباحثی چون آزادی یا اسارت(فردی یا جمعی) و جبر و اختیار مطرح میشود که در کنار سازندگی احتمالی میتواند مساله ساز هم باشد که این خود باعث پیچش رفتار به پای افکار میشود و مشکلی جدید می آفریند.

امروز مهمترین بخش در چارچوب قرارداد زمانی است(از آن جهت که برای نوع رفتار و کردارمان فرصت انتخاب و برای انجام دادن آن فرصت امتحان داریم).

در نگاه اول، امروز زمانی است سرشار از حسرت خوشی های گذشته، تخریب لحظه های حال و ناامیدی نسبت به اتفاقات آینده.

و در نگاه دوم، امروز محصولی فاسد از گذشته ای تلخ و تیره است که شفافیت روح را در لباس مات ماتم و اندوه می پوشاند، سبب میشود که عقربه ها در دایره ی بلاتکلیفی دور بزنند و انتظار فرداها با تشویش، اضطراب و نگرانی همراه شود.

فردای نومیدی در نگاه اول در پی همان نگاهی می آید که به دیروز و امروز نگریسته است و با عینک سیاه بدبینی، چشمان بیننده اش را می پوشاند تا از رسیدن نور بصیرت و امید به آنها جلوگیری کند.

و اما در نگاه دوم با بینشی که دیروز را شفاف نمی بیند و امروزش بلاتکلیف و در هاله ای از ابهام است، بیننده اش را مضطرب و نگران خواهد کرد به طوری که او همیشه در هراس و فرار از فردایی خصمانه، خشن و بی رحم است که در کمین نشسته تا او را از پای در آورده و دوباره با خود رهاوردی از تیرگی و تاری به همراه آورد.

در اینجا بهتر است نگاه سومی را آفرید که راهی برای بینش و نگرشی موثر و مفید بسازد.

پیش از شروع تشریح طرح مورد نظر باید این را در نظر داشت که در سیر طبیعی، حالت ها به عادات تبدیل میشوند و عادت ها به اخلاق. پس نگارنده در کنار تدبیر مدیریت بر زمان دکتر اسپنسر جانسون، نگاهی اخلاقی را ارائه میدهد که علاوه بر تکامل یکدیگر میتوانند انسان را در وادی پیشرفتی پویا و مداوم قرار دهند.

نگاه دکتر اسپنسر جانسون که در کتاب «هدیه»اش آن را مطرح نموده است:

از گذشته بیاموز (گذشته ی آموزگار)
در حال زندگی کن (امروز به عنوان نعمتی برای زندگی کردن)
برای آینده برنامه ریزی کن (آینده ای که بر اساس آموزه های گذشته برنامه ریزی میشود و تدبر امروز را برای پایه ریزی فردا می طلبد.)

حال نگارنده این دیدگاه را در بوته ی نقد اخلاقی قرار میدهد و با رویکردی فلسفی آن را تحلیل و بررسی مینماید.

در ابتدا به جای متکی بودن به زمان، مکان و اتفاقاتی که حادث میشوند باید به ثبات خود متکی شد، ثباتی افول ناپذیر و پایدار که البته کاملا منفک از یکنواختی است(چرا که خود یکنواختی در مواقع بحران مسبب ناکوک شدن هارمونی زندگی و تزلزل و تشویش فکری و شخصیتی میشود).

حال این که اخلاق و پایبندی به یک اصول ارزشی ثابت که گاهی برای حفظ اصالتش نیز میتوان آن را با عنصر شک صیقل داد قادر است این ثبات را به وجود آورده و از آن نگهداری کند.

اما این که چه نوع اخلاقی میتواند چنین ثباتی را تضمین نماید بنا بر نظریه های مختلف اخلاقی میتواند متفاوت باشد.

برخی میتوانند وظیفه گرا باشند و برخی غایت نگر. برخی هم میتوانند قائل بر ترکیبی از هر دو باشند اما نگارنده جدا از این نظریات با دیدگاهی فرااخلاقی که حقیقتی بلاتغییر برای اخلاق قائل است، آن ثبات مطلوب را توجیه میکند.

بنا بر عقیده کسانی که به حقیقت اخلاقی باور دارند، کشف اخلاقی را موجه میدانند و جعل اخلاقی را ناموجه، یک قاعده ی کلی با این مضمون وجود دارد:

«اشتباه، اشتباه است حتی اگر همه کس آن را انجام دهند. و درست، درست است حتی اگر هیچکس آن را انجام ندهد.»

طبعا کسی که اینگونه مینگرد و خاستگاه پندار خویش را چنین حقیقت ثابتی قرار میدهد به راحتی میتواند از اشتباهات خود و دیگران بیاموزد. چرا که معیار و میزان سنجشش پایدار و با دوام است و او را از گرویدن به راه خطا باز میدارد و آنچه را که درست است به او می آموزاند. اما اگر قصد آن کند که آزمودن گذشته را بر اساس متغیرهای نظریه های اخلاقی مقتضی بر شرایط بسنجد ممکن است یک خطا را در چند موقعیت مختلف تکرار کند. چرا که انتخاب یک روش در موقعیت های گوناگون با در نظر گرفتن طرز تلقی به جای باوری ثابت و پایدار میتواند احتمال خطا را افزایش داده و بعضا منجر به اشتباهاتی جبران ناپذیر شود.

پس اگر با همین دیدگاه گذشته را بیازماییم و راه و روشی درست(با محوریت حق) برای زندگی کردن در امروز انتخاب کنیم میتوانیم برنامه ریزی درست تر و با احتمال خطای کمتری را هم پایه ریزی کنیم و با ادامه ی این روند نیز به تکامل تدریجی انسانی در بعد اخلاق فردی و جمعی دست یابیم.

این تکامل تدریجی موفقیت را با دید سیره ای باز می شناساند و آن را نه تنها یک مقصد صرف نمیبیند بلکه به صورت ممتد و پایدار میتواند تولید انگیزش و هدف کند.

به عبارت کلی در انتها یک دیدگاه ترکیبی مدیریتی از دکتر اسپنسر جانسون و اخلاقی از نگارنده در زیر ارائه میشود:

با ثباتی مبتنی بر باور اخلاقی خود که حقیقتی محض برای آن قائل است میتوان مدیریتی بهینه بر قراردادهای زمانی داشت و

با محور ثابت و پایدار باور اخلاقی(حق طلب و حق جو) میتوان از گذشته آموخت.
با تداوم همان نگاه امروز را زندگی و شکرگزاری کرد.
و با معیار مبتنی بر ارزشهای حقیقی که برگرفته از موضع اخلاقی مذکور است برای آینده برنامه ریزی نمود.

حامد ضیاالدینی h.zia@chmail.ir