سمنو پزان در قم

بامداد لاجوردی

از جمله رسوم مذهبی ای (در قم) که حواشی و اعتقادات قابل توجهی همراه خود دارد؛ سمنو پزان است. سمنو اشاره به خوراکی دارد که ماده اصلی آن گندم است و گندم محصولی است که در گذشته و امروز دارای ارزش غذایی فراوان بوده و قوت غالب مردم نواحی بیابانی و نیمه بیابانی مانند قم ، اصفهان و... را تشکیل می دهد.(بار ها در بحران های غذایی گذشته این مناطق ،گندم به عنوان یک ماده نجات دهنده شناخته می شده است.) برای پخت سمنو به حجم زیادی گندم نیاز است در واقع در فرایند تولید سمنو، عصاره دانه های گندم را پس از جوانه زدن،می گیرند(تصویر 1) و به عصاره بدست آمده (شیره)مقداری آرد و آب اضاف می کنند و بعضا بادام و دیگر مغز ها را نیز می افزایند و درنهایت ماده مذکور را طی18 ساعت پخت از ماده ای شیری رنگ(تصویر 4) به ماده ای قهوه ای رنگ تبدیل می کنند؛ تقریبا در تمامی مدت پخت باید به هم زده شود تا به اصطلاح<ته نگیرد>و طعم شیرین و رنگ مطلوب را بدست آورد. در پایان نیز برای مدتی حدود 4 ساعت با گذاشتن دم کنی سمنو منتظر کامل شدن سمنو و آماده توزیع شدن می شوند.در تمامی مدت برگزاری این مراسم دعا و زیارت های مختلفی خوانده می شود.پخت سمنو،می تواند در هر شرایطی صورت بگیرد مثلا می تواند روز عید ملی باشد و یا روز عید مذهبی و حتی در عزاداری ها مذهبی صورت گیرد و الزامی و یا محدودیتی در اجرای آن دیده نمی شود.
مدت طولانی پخت و حجم زیاد کار، موجب گردهم‎آیی نیروی انسانی زیادی هنگام تهیه سمنو می شود؛ از آنجا که اعتقاد بر این است که کمک کردن در این مراسم موجب برآورده شدن نیّات می شود؛ زن و مردِ آشنا و غریبه و حتی رهگذران که عموما حضوری کوتاه مدت را تشکیل می دهند، هنگام تهیه سمنو حضور می یابند. به نظر می رسد این شرایط موجب برقراری ارتباط‎های کلامی متعدد، شکل گیری و انتقال اطلاعات و باورها به یکدیگر می تواند موثر باشند. از طرف دیگر شرایط فوق می تواند محلی مناسب به منظور ایجاد و تحکیم پیوندهای خویشاوندی باشد به گونه ای که گفته می شود در گذشته پایه ریزی ازدواج های زیادی در این مراسم ها ریخته می‎شده است. هر چند که در مورد مشاهده شده، این عبارات در قالب‎های غیر‎رسمی و مزاح بیان می شد. اما تکرار این عبارات حتی در شکل مزاح آن می‎تواند خبر از نوعی واقعیت به ذهن دهد.

عمده باورهای <سمنو پزان> با هدف رسیدن به نقطه کمال- طعم شیرین و رنگ قهوه ای- شکل می گیرد؛ که در ذیل به برخی از آنها اشاره شده است:
1-بر حذر کردن افرادی که مومن نیستند و واجبات دینی خود را بجا نمی آورند از حضور در اطراف دیگ سمنو. زیرا اعتقاد بر این است که حضور این افراد موجب دور شدن سمنو از وضع مطلوب می شود. این امر به حدی بود که اگر موسیقی ای پخش می شد با واکنش بعضی از حاضرین مواجه می شد. دست یابی به نقطه مطلوب به حدی با اهمیت جلوه داده می شود که سعی می شود احساس گناه را در افرادی که به نظر خود ِفرد صلاحیت حضور در مراسم را ندارند، بر می انگیزد و مانع از تباه شدن این حجم زیاد گندم (برکت) شود؛یعنی به نوعی وجدان فرد را مورد سوال قرار می دهند.
2-همچنین معتقدند حضور افرادی که پاک نیستند باعث شور شدن آن می شود.
3- در مراحل پایانی پخت نیز اعتقاد بر این است که<جای دست> بر روی سمنو می ماند که آن را به یکی از زنان بزرگ مذهب تشییع (حضرت فاطمه) منتسب می کنند. در برخی موارد نیز آثار باقی مانده بر روی سمنو را به تسبیح فاطمه زهرا منتسب می‏کنند. تفسیر اینکه آیا اساسا چنین شکلی پیش می آید یا خیر،در این مقاله نمی گنجد اما می توان گفت این باورها می تواند بازنمایی ذهنی حالتی باشد که بر اثر چکیدن قطرات آب از در دیگ به داخل آن باشد.
4- بر روی دیگ نیز چیزهایی نصب می کنند تا به تعبیری نظر افرادی که وارد محیط می شوند را به خود جلب کند و مانع از <چشم زدن >صاحبان نذر و نذورات شود. در نمونه مشاهده شده، بر روی دیگ پارچه قرمز رنگی با چند سوراخ و گلی که به آن چسبانیده شده بود سعی بر تهیه چیزی جذاب شده بود تا جلب توجه نماید. لازم به ذکر است نکته مهم در این جا تهیه چیزی است که جلب توجه نماید؛ این مهم می تواند پارچه قرمز و یا هر چیز دیگری باشد.(تصویر 3)
5-از دیگر مواردی که روی دیگ دیده می شود اسکناس‎هایی است که به نیت صدقه و با شیره گندم چسبانیده می شود.و صدقات نیز در پایان به مستحقان داده می شود.(تصویر 2)
6-در پایان نیز بر روی دم کنی،قرآنی می گذارند و به انتظار کامل شدن آن می نشینند.(تصویر 5)
7-در پایان پخت نیز اقدام به توزیع سمنو در منطقه و بین دوستان،آشنایان و خانه های اطراف می کنند.(تصویر 6)

اما با مشاهده این رسم مذهبی و مشاهده شرایط خاص نذورات سوالاتی چند به ذهن متبادر می شود که در ذیل سعی بر آن شده است؛پاسخ هایی برای آنها یافت شود:

1-    در حالی که بانیان(عاملان نذر) فرصت های متعددی برای ادایِ نذر خود دارند،شیوه ادای نذر چگونه انتخاب می شود،و آنان در پی چه اهدافی به صورت مستقیم و غیر مستقیم هستند؟
2-    ارتباط خیرات و نذورات و به رسمیت بخشیده شدن چند باره فرد در محیط اجتماعی چگونه تشریح می شود؟
3-    تفاوت هایی که بین (نذر) و (خیرات) به عنوان دو عمل مذهبی که افراد در آن اقدام به توزیع چیزی می کنند چیست؟

همانگونه که در ابتدا گفته شد، اهمیت گندم در سبد غذایی مردمِ گذشته و امروز، امری انکار نشدنی است؛ همین امر گندم را به ماده غذایی ارزشمند و مهم تبدیل کرده است. حجم گندمِ مورد نیاز تهیه سمنو به حدی زیاد است که مثلا در نمونه مورد مشاهده،حجم استفاده شده با سهمیه آرد نانوایی همان منطقه اختلاف بسیار ناچیزی داشت. این بدین معنی است که متولیان این مراسم می توانستند به جای توزیع سمنویی که تنها می توانست به عنوان یک شیرینی میان وعده‎ای حداکثر 70 خانوار باشد، نسبت به توزیع رایگانِ نانِ یک روز کاریِ نانوایی ای اقدام نمایند و یا در نگاهی کلی‎تر ارزش مادی مواد اولیه را مستقیما به عنوان کمک مالی به افراد مد نظر خود پرداخت می کردند؛ اما اینکه، مردم در این مواقع با چه اهدافی نوع و شکل نذورات خود را تعیین می کنند موضوعی به نظر قابل توجه به نظر می رسد؛ تاکید افراد از ایجاد شرایطی که فرد در تهیه نذر دیده شود و حتی معلوم باشد که فلان خانواده یا فلان فرد متصدی این نذر است می توانند این را نشان دهد که افراد می خواهند به طرق مختلف نسبت به سختی نذر و یا میزان ارزش ریالی آن،هویت و منش مذهبی- اعتقادی خود را روشن کنند و شاهد این مدعی می تواند سعی بر شناخته شدنِ بانیان، توسط دیگران در اکثر نذرها باشد.
از دیگر بخش های این رسم (و البته این قبیل رسوم) که با تاکید چند باره متولیان نسبت به اجرای دقیق آن مواجه می شود ؛هنگام توزیع مواد است؛ بخش اعظمی از ماده نذری از قبل تعیین شده است که به دست چه کسانی برسد و عموما بایستی به دست خویشان،دوستان،بزرگان و همسایگان برسد. حداقل در نمونه های متعدد مشاهده شده کسانی که این ماده را دریافت می کردند نیاز غذایی و یا پولی به غذای داده شده نداشته اند و یا مقدار ماده داده شده در اندازه ای نبود که بتواند انسان گرسنه ای را سیر کند؛ به عبارت دیگر اینگونه به نظر می رسد که افراد به وسیله اعطای نذورات می خواهند  حضور خود را در روابط اجتماعی شان تثبیت کنند و به این شیوه هویت مادی و معنوی خود را در اذهان بازیابند. اعتبار این فرضیه ها زمانی قوت می گیرد که افراد هنگام دریافت نذر با جمله: (قبول باشد و تشکر از اینکه به یاد ما بودید.و یا پرسش هایی با این مضامین که نذر متعلق به چه کسی است؟) مواجه می شوندبه عنوان نکته قابل ذکر پایانی باید گفت که در نذورات رابطه نذر دهنده با خداوند، رابطه ای قرار دادی است(البته در یک تفسیر مادی)؛ یعنی بانی نذر تنها در صورت تحقق شرایطی خاص،نسبت به ادای دین خود اقدام می‎کند و این شرایط ،همان خواسته هایی است که نذر کننده از خداوند طلب کرده است و به نوعی با خداوند وارد قرار داد شده است این در حالی است که در خیرات فرد صرفا با نیت رضای خدا و یا طلب عفو متوفیان خود اقدام به توزیع ماده و خیر می کند و الزامی در تحقق شرایط عنوان نمی شود.

[e-mail]