آکروپولیس

دایره المعارف انکارتا ترجمه زهره دودانگه

تصویر: نقشه پلان آکروپولیس، منبع: دایره المعارف بریتانیکا
1- معرفی
در زبان یونانی واژه آکروپلیس (Acropolis) از ترکیب دو واژه akros به مفهوم مرتفع ترین و polis به مفهوم شهر ساخته شده و به معنای مرتفع ترین بخش شهر است. در یونان باستان به دژ طبیعی مستحکم یا ارگ آکروپولیس می گفتند. یونانیان شهرهای خود را در دشت های مجاور یک تپۀ صخره ای یا گرداگرد آن می ساختند که می توانست به آسانی دارای استحکامات و ]در نتیجه[ مصون گردد. واژه آکروپولیس هم به تپه و هم به آنچه بر روی آن ساخته می شد اشاره داشت. تقریبا همه شهرهای یونانی دارای آکروپولیس خود بودند، که مکانی را برای پناه گرفتن مردم شهر در زمان جنگ فراهم می نمود. برخی اوقات حاکم شهر درون دیوارهای این دژ زندگی می کرد. در موارد بسیاری آکروپولیس مکان معابد و بناهای عمومی بود و در نتیجه به عنوان مرکز مذهبی شهر، کانون زندگی اجتماعی و مکانی برای پناه بردن مورد استفاده قرار می گرفت.
مشهورترین آکروپولیس دنیای باستان، آکروپولیس آتن است. ویرانه های معابد و مجسمه های آن ها به طور گسترده ای به عنوان بهترین نمونه های هنر و معماری یونان باستان مورد توجه هستند. آکروپولیس که بر روی تپه ای از سنگ آهک به ارتفاع 150 متر(در حدود 500 فوت) از سطح دریا ساخته شده، بر شهر آتن مسلط است. آکروپولیس بقایای پارتنون (the Parthenon) (معبد باشکوه اهدا شده به الهه آتنا)، پروپولایا (the Propylaea) (دروازه ای یادمانی از سنگ مرمر و ورودی اصلی به آکروپولیس)، ارختئوم (the Erechtheum) (معبدی که به خاطر کمال جزییات خود مشهور است) و معبد آتنا نایک (Temple of Athena Nike) را در خود جای می دهد.

2- بناهای واقع در آکروپلیس آتن
محل آکروپولیس آتن از دوره نئولتیک تحت تصرف بوده است، اما باستان شناسان از اولین ساکنان آن بقایای اندکی یافته اند. در اواخر دوره برنز (1450 تا 1200 پ.م) یک کاخ-دژ بسیار مستحکم بر روی تپه ساخته شده و یک دیوار سنگی بزرگ به دور آن کشیده شد. دانشمندان درباره آکروپولیس آتن، از اواخر عصر برنز تا دوران کهن، آگاهی اندکی دارند (750 تا 480 پ.م)؛ چرا که فعالیت های ساختمانیِ پس از این دوره، نشانه ها و آثار را پنهان کرده است. شاید آکروپولیس به عنوان یک دژ مستحکم باقی ماند و به یک جایگاه مذهبی مقدس نیز تبدیل شد. اولین معبد سنگی آتنا (Athena)، الهه حامی و محافظت کننده شهر، در آغاز قرن ششم در آکروپولیس ساخته شد. احتمالا این معبد به طور تقریبی در جایی که اکنون پارتنون جای دارد، قرار داشته است. شاید پیش از این معبد، معابد ساده تری وجود داشته اند.  
پیروزی یونان در جنگ ماراتن (در سال 490 پ.م) در نزدیکی آتن، آتنی ها را تشویق کرد که به مناسبت شکست ایرانیان، جهت ساخت معابد جدید برنامه ای بلند پروازانه را به انجام برسانند. ساخت اولین معبد در خلال زمانی بود که ایرانیان به آتن در سال 480 پ.م حمله کرده و معابد و بناهای یادمانی آکروپولیس را غارت نموده و سوزاندند. در نهایت یونانیان ایرانی ها را در سال 479 پ.م شکست دادند؛ اما قریب به 30 سال در آکروپلیس هیچ ساخت و سازی صورت نپذیرفت. پروژه ای عظیم برای بازسازی آکروپولیس در  حدود سال 450 پ.م تحت نظر پریکلس (Pericles) (1) - چهره سیاسی برجسته آتن در قرن پنجم پیش از میلاد- انجام گرفت. شاهکارهایی که خلق شدند نشان دهنده آتنی است که در دوران باستان در اوج قدرت خود می باشد.

الف- پروپولایا (the Propylaea)
ورودی اصلی آکروپولیس یک دروازه یادمانی از جنس مرمر است که پروپولایا نام دارد. این دروازه در انتهای غربی یک محوطه محصور، واقع در بالای آکروپولیس در ابتدای یک راه شیبدار و پیچ در پیچ، قرار دارد. ساخت آن در سال 437 پ.م آغاز شد؛ اما کار بر روی آن، احتمالا به دلیل تهدید جنگ، 5 سال بعد متوقف شد. جنگ پلوپونزی میان آتن و اتحادیۀ تحت رهبری اسپارت (Sparta) نهایتا در سال 431 پ.م آغاز شد. اتحادیه اسپارت آتن را شکست داد و ساخت پروپولایا هیچ گاه تکمیل نشد.
پروپولایا توسط منسیکلس (Mnesicles) معمار یونانی، با یک بخش مرکزی و دو دهانه عریض و دو بال –یکی به سوی شمال و دیگری به سوی جنوب- طراحی شد. نمای بخش مرکزی  شامل شش ستون با فاصله زیاد از هم و در سبک ساده دوریک بود. در داخل دو ردیف ستون در نظم ظریف تر ایونی قرار داشت که بخش مرکزی را به سه قسمت تقسیم می کرد و بازدیدکنندگان درون آنها حرکت می نمودند. بال شمالی محل یک گالری نقاشی بوده و بال جنوبی مسیری را به معبد آتنا نایک فراهم می کرد. بال ها هیچ گاه تکمیل نشدند.

ب- معبد آتنا نایک (Temple of Athena Nike)
معبد مرمرین کوچک آتنا نایک درست بیرون از پروپولایا، بر روی مرزی به جانب جنوب و غرب (گوشه جنوب غربی) واقع شده است. این معبد اولین بنایی است که بازدید کنندگان در طی مسیر خود به سوی آکروپلیس مشاهده می کنند. این بنا توسط کالیکراتس (Callicrates) معمار -کسی که بر روی پارتنون نیز کار می کرد- طراحی و در دهه 420 پ.م به سبک ایونی  ساخته شده است. چهار ستون ایونی در یک ردیف در جلو و پشت این معبد، که تنها دارای ابعاد 8.2 در 5.4 متر است، قرار گرفته اند (27 در 18 فوت). یک کتیبه حکاکی شده (نوار افقی پیوسته) دور تا دور معبد زیر بام قرار دارد. جبهه شرقی گفتگویی از خدایان و جبهه های دیگر صحنه های جنگی از اسطوره های یونانی را نشان می دهد. الهه آتنا (The goddess Athena) (2) نگهدار و محافظ شهر آتن بود؛ نایک (nike که در زبان یونانی nee-kay تلفظ می شود) واژۀ یونانی برای مفهوم پیروزی است. بنابراین معبد به آتنا، به عنوان آورندۀ پیروزی، تقدیم شده است.

ج – پارتنون (the Parthenon)
پس از اینکه بازدیده کننده از طریق پروپولایا وارد آکروپولیس می شود، پارتنون بلافاصله در معرض دید او قرار می گیرد. این معبد بزرگ-که آن نیز به آتنا (Athena) تقدیم شده است- به تمامی از مرمر ساخته شده و به دلیل تناسب های هماهنگ، تهذیب های معماری و مجسمه های ظریفی که معبد را تزیین کرده، به عنوان بزرگترین شاهکار معماری یونانی شناخته می شود. معبد یاد شده توسط معماران یونانی ایکتینوس (Ictinus) و کالیکراتس (Callicrates) طراحی و از سال 447 تا 438 پ.م ساخته شده است. ابعاد آن 31 در 70 متر است (102 در 230 فوت).
پارتنون در نظم ساده و قدرتمندِ دوریک با 8 ستون در هر انتها و 17 ستون در هر جانب ساخته شده است. معماران توسط اصلاحاتی در طراحی و موقعیت ستون ها و سکوی کف پارتنون خطای بصری را که می توانست ظاهر بنا را از فاصله دور تحریف نماید، خنثی کردند. بدون چنین اصلاحاتی، برای مثال به نظرمی رسید که سکو از وسط خم شده و ستون ها دارای انحنای جزیی در مقطع خود هستند. ساختمان مرکزی دارای دو تالار است که زمانی مجسمه آتنا- ساخته شده از عاج و طلا که احتمالا 10 متر ارتفاع داشت- را در خود جای می داد.
فیدیاس (Phidias) (3) که به باور بسیاری بهترین مجسمه ساز یونانی به شمار می رود، طراحی و اجرای مجسمه های پارتنون را، که ساخت آن در سال 432 پ.م به اتمام می رسید، زیر نظر داشت. مجسمه ها، سنتوری های (4) (المان های مثلث شکل) واقع در زیر سقف در هر انتهای بنا، چهارگوش های افریز (قطعات مستطیل شکل) (5) در زیر سنتوری و واقع در هر چهار ضلع پارتنون و کتیبه های نواری دورتادورِ تالارهای درونی را آرایش می دادند. مجسمه های واقع در سنتوریِ ضلع غربی، ستیز الهه آتنا با پوسیدون (the god Poseidon) (6) بر سر حکمروایی بر آتن را نشان می داد. مجسمه هایی که تولد آتنا را -که خدایان و الهه ها را در دوسوی خود داشت- نشان می داد، سنتوری شرقی را می آراست. مجسمه هایی که بر روی چهارگوش های افریز حک شده بود، جنگ افسانه ای یونانیان را به تصویر می کشید. مراتبی از ستایش آتنا در طول کتیبه نواری نشان داده شده است. تنها تعداد اندکی از مجسمه های اصل پارتنون در محل باقیمانده است. بسیاری از مجسمه های باقی مانده در موزه بریتانیا در لندن (British Museum in London) (7) دیده می شوند. موزه آکروپولیس در آتن (An Acropolis Museum in Athen) (8) نیز مجسمه ها و اشیای این مکان را درخود جای داده است.

د- ارختئوم (the Erechtheum)
آن سوی پارتنون و نزدیک دیوار شمالی آکروپولیس ارختئوم قرار دارد که نام خود را از ارختئوس(Erechtheus) می گیرد؛ وی یک قهرمان و بر طبق شجره نامه های اساطیری، پادشاهی از آتن است. این معبد به خدایان متعددی از جمله آتنا و پوسیدون اهدا شده و مقدس ترین مجسمه آتنی ها- تصویر چوبی آتنای شهر (Athena Polias) (آتنا، الهه شهر) - را در خود جای داده است. ارختئوم مانند پروپولایا احتمالا توسط منسیکلس (Mnesicles) طراحی شده است. ساخت آن در دهه 430 یا 420 پ.م آغاز و در سال 405 پ.م به اتمام رسیده است.
ارختئوم یکی از آن دست ساختمان های آکروپولیس است که به استادانه ترین شیوه ساخته شده اند. نقشه آن قاعده مند نیست، احتمالا دلیل آن مکان شیب دار و نیاز به محافظت مکان های قبلی عبادت در محل و یا مجاور آن است. رواق ها از سه سوی ارختئوم پیش آمده اند، اما دارای ارتفاع های متفاوتی بوده و در مرکز این اضلاع واقع نشده اند. ستون های ایونی دلپذیری رواق های واقع در اضلاع شمالی و شرقی را حفاظت می کنند. ستون های زن-پیکر زیبا (caryatid- ستون هایی که به شکل پیکر زن مزین به پارچه حکاکی شده بودند) رواق دوشیزگان (Porch of the Maidens) در ضلع شمالی را نگاه می دارند.

3- تاریخ آکروپولیس آتن
سرنوشت بناهای واقع در آکروپولیس، تاریخ آتن را بازتاب می دهند. همچنان که مسیحیت در دنیای باستان گسترش می یافت، برخی از بناهای آکروپولیس به کلیسا تبدیل شد. برای مثال پارتنون در سال 426 میلادی به کلیسا تبدیل و به مریم مقدس تقدیم شد و در سال 622 «بانوی ما، آتن» (Our Lady of Athens) نام گرفت. پس از اینکه آتن در سال 1458 تحت کنترل امپراطوری عثمانی در آمد، پارتنون به یک مسجد و بعدها آکروپولیس به یک پادگان تبدیل شد. در سال 1678 ژنرال فرانچسکو موروسینی (Francesco Morosini) از ونیز، آکروپولیس را محاصره و بمباران نمود و زمانی که یک توپ باروت ذخیره شده در پارتنون را به آتش کشید، ویرانی های عظیمی پدید آورد.
در اوایل دهه 1800 سفیر بریتانیا در امپراطوری عثمانی، لرد الگین (Lord Elgin)، اجازه یافت تکه های سنگی را که دارای نوشته یا نقش بودند به همراه خود ببرد. از آن پس او بیشترِ تزیینات پارتنون را برداشت و این قطعات را به بریتانیا انتقال داد و بعدها به موزه بریتانیا فروخت؛ یعنی جایی که این قطعات تحت عنوان مرمرین های الگین (the Elgin Marbles) در معرض نمایش هستند. حکومت های یونانی متوالی در بازگرداندن مجسمه های پارتنون ناموفق عمل کردند.
زمانی که در سال 1829 یونان استقلال خود را از عثمانی به دست آورد، آکروپولیس به تدریج تعمیر شد. تلاش های مرمتی اولیه بر زدودن همه اضافاتی که پس از دوره کلاسیک (پایان سال 323 پ.م) ساخته شده بود، تمرکز کرد. در قرن بیستم آلودگی هوا و وجود هزاران بازدیدکنندۀ سالانه از آکروپولیس نیز خرابی های جدی به وجود آورد و تدابیر اندیشیده شده از دهۀ 1970، بر حمایت و محافظت از بناهای آکروپولیس تمرکز کرده اند. برای مثال ستون های زن-پیکر اروختئوم برداشته شده و با قالب های مرمرینی از نمونه های اصلی جایگزین شد. بازدید کنندگان می توان ستون های زن-پیکر اصلی را در موزه آکروپلیس و موزه بریتانیا مشاهده کنند. در سال 1981پس از آنکه بناها دچار زلزله شدند، یک پروژه بازسازی بزرگ آغاز شد. کار بر روی پروپولایا در بازی های المپیک 2004 که در آتن برگزار می شد به اتمام رسید، اما پارتنون تا حدی توسط داربست ها پنهان مانده است.  

پانوشت:
1- پریکلس (Pericles) سیاستمدار برجسته و با نفوذ یونانی، خطیب و ژنرال آتن در عصر طلایی یونان است. به ویژه دوره بین جنگ های ایران و جنگ های پلوپونزی.
http://en.wikipedia.org/wiki/Pericles
2- آتنا (Athena)  الههٔ نگهبان آتن و ایزدبانوی خرد، فرزانگی و جنگ است. http://fa.wikipedia.org/wiki/آتنا
3- فیدیاس (Phidias) (480 تا 430 پ.م) مجسمه ساز، نقاش و معمار یونانی بود که  در قرن پنجم می زیست و معمولا با عنوان یکی از بهترین مجسمه سازان عهد کلاسیک یاد می شود. مجسمه زئوس در المپیا اثر فیدیاس یکی از عحایب هفت گانه جهان است.  http://en.wikipedia.org/wiki/Phidias
4-  pediments   
http://en.wikipedia.org/wiki/Pediment
5- metopes
http://en.wikipedia.org/wiki/Metope_(architecture)
6- پوسیدون (the god Poseidon) به خدای دریاها شهرت دارد. او فرزند کرونوس و رئا، و یکی از شش فرزندی بود که بالاخره توانست قدرت‌های دنیا را تقسیم کند. برادران و خواهران او عبارتند از: هستیا، دیمیتر، هرا، هادس و زئوس. تقسیم بندی جهان بین او و برادرانش زئوس و هادس رخ داد. پوزئیدون فرمانروای دریاها شد، زئوس فرمانروای آسمان و دنیای زیرین هم نصیب هادس شد. نام‌های الوهیت دیگری که به پوزئیدون نسبت داده شده عبارتند از خدای زمین لرزه‌ها و اسب‌ها. http://fa.wikipedia.org/wiki/پوزئیدون
7- موزه بریتانیا در لندن (British Museum in London) http://www.britishmuseum.org/
8- موزه آکروپولیس در آتن (An Acropolis Museum in Athen) http://www.theacropolismuseum.gr/?la=2

منبع:
"Acropolis." Microsoft® Encarta® 2009 [DVD]. Redmond, WA: Microsoft Corporation, 2008.

زهره دودانگه
ایمیل:[e-mail]

تاریخ حفاظت در معماری: عصر روشنگری
http://anthropology.ir/node/12695
آتن، یونان، محله آکروپولیس (ناصر فکوهی، مرداد 1390)
http://anthropology.ir/node/10578
 

 

 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294