ملاحظات و نظراتی در نظام های ملی اطلاع رسانی در کشورهای در حال توسعه

براین افزایش ظرفیت شبكه به منظور خدمت به بهره گیران اطلاعات در یك كشور در حال توسعه و به منظور گسترش همانگ اجزای بازار اطلاعات ، به یك “نظام ملی اطلاع رسانی “(نظمای ) كاملا" سازمان بافته نیازمندیم . گسترهٔ چنین “نظما”یی باید چنان وسعتی داشته باشد كه حوزه های روستایی را نیز در بربگیرد . در سناریوی جدید ، كافی نیست كه “نظما “ فقط به ترویج بهره گیری بهینه ار اطلاعات ، كه بخش اعظم آن وادراتی است بپردازد ؛ بلكه باید تسهیلاتی ایجاد كند تا كشور بتواند در عرضهٔ كالاهای اطلاعاتی همچون مواد اولیهٔ مسفی ، داده پایگاه ها و پروژه های اداری ارزش افزوده ، به بازار جهانی اثر گذار باشد . با این حال ، صنعت اطلاعات تغییر شكل یافته قادر به تداوم حیات خود نخواهد بود مگر این كه “نظما “ در تمام فعالیتهای مرتبط با تولید ، توزیع ، قیمتگذاری و ترویج كالا رویكرد بازیابی را در پیش گیرد. بسته به شرایط، می توان این خدمات را به شیوه یك مركز اطلاع رسانی سازمان داد تا یك نظام استراك در خواست ها راه اندازی شود . “نظما” همچنین باید زمینه ساز فرصت های مناسب برای كارگزاری اطلاعات به منظور تقویت ظرفیت مربوط به تحول اطلاعات باشد. عمومیت دانش دلالت بر این دارد كه پشتیابی اطلاعاتی مورد نیاز در امر دانش ، در كشور های توسعه یافته و در حال توسعه همسان است . متأسفانه دست اندركاران دانش در كشورهای در حال توسعه از این پشتیبانی برخوردار نیستند و این امر بر نتیجه كار آنان بسیار اثر می گذارد .
_ لازم است كه یك نظام ملی اطلاع رسانی (نظما) طراحی شود تا شكاف های موجود در خدمات پشتیبانی را بتوان تا حد قابل قبولی ترمیم كرد . این امر به نوبهٔ خود دست اندكاران دانش رادر كشور های در حال رشد قادر خواهد ساخت به نتایجی دست یابند كه با حاصل كار همقطارانشان در كشور های توسعه یافته قابل قیاس باشد .در كشورهای در حال توسعه ،حتی امروز ، شبكه گسترده ای از دانشگاه ها و مؤسسات هستند كه مشاركت گسترده ای در تكوین شالودهٔ دانش دارند . از این میان ، آنچه تأیثر بیش تری دارد در كتاب ها و مجلاتی منتشر می شود كه خاستگاه خارجی دارند در چنین وضعیتی ، كار “نظما” عبارت است از :
_ تسهیل در بهره گیری از شالودهٔ جهانی دانش از سوی دست اندركاران دانش ؛
_ گرد آوری و تنظیم دانشی كه -بویژه- در داخل كشور تولید ، و در متون داخل كشور منتشد شده اند و اشاعهٔ آن در میان جامعهٔ بهره گیران(۱) ملی و بین المللی ؛
_ تأمین دسترسی به سهم كشوری در دانش جهانی ، كه در انتشارات خارجی ثبت شده است .
در وظایفی كه فوقا" بر شمردیم ، نمی توان طرحی ریخت كه تمام طیف دانش را در بر بگیرد ؛ و با هیچ تصور ذهنی نیز این امر امكانپذیر نیست . در كشورهایی كه از نظر اقتصادی عقب مانده اند ، حتی شازد لازم باشد كه تأمین دسترسی را بر یك مبانی عمومی [و اشتراكی ] سازمان داد .ملل توسعه یافته معمولا" فاقد یك “ نظام ملی اطلاع رسانی “اند و اقدامات اطلاع رسانی از سوی مؤسسان منفرد وابسته به بخش خصوصی و دولتی ،و بر یك مبنای رقابتی به انجام می رسد . این رویكرد در مورد كشورهای در حال توسعه معقول نیست ؛چرا كه این كشورها توانمندی های تجاری و ظرفیت های سرمایه گذاری لازم را نداردند. بعلاوه از آنجا كه بازار موجود اطلاعات _ با ویژگی نامرئی و شبكه كالا/ خدمت بودن اطلاعات ) كوچك و ناپایدار است ، بازرگانان معمولا" از قبول خطر سرباز می زنند .ازاین بو ، دولت باید بار تأمین منابع مالی مورد نیاز تخش اطلاع رسانی را به دوش بكشد . با اندك بودن مقدار درونداد،لازم است كه میزان بهره برداری به حداكثر رسانده شود و این وضعیت ، تلاش فراوان درامر هماهنگی را لازم می آورد . باید اقدامات بین سازمانی نوین و بسیاری را ترویج و تشویق كرد و به اتخاذ تصمیمات ریشه ای پرداخت ، اقدامات و تصمیماتی كه هم برای جامعهٔ بهره گیران اطلاعات در كلیت ظان بیش ترین سود مندی را داشته باشد ، و هم با منافع دست اندركاران بازار اطلاعات سازگار باشد . رهبری تمامی این اقدامات ، تنها از یك “نظما”ی كاملا"سازمان یافته بر می آید . این مقاله به چند نمونه از اصول بنیادینی كه می توان “نظما “ را بر پایهٔ آن و در شرایط موجود د ركشور های در حال توسعه استوار ساخت ، می پردازد .
تغییر فن آوری
توصیه به توسعهٔ متمركز بنیان منابع اطلاعاتی و تولید متمركز خدمات معمولا" از همان مرحلهٔ “شروع” طراحی یك “نظام ملی اطلاع رسانی “، مورد تأیید و تبلیغ است . رویكرد متمركز به مدیریت اطلاعات در سال های پیش كه بهره گیران تنها چند ماشین پردازش اشتراكی داشتند مناسب شمرده می شد . چنین رویكردی شاید در حال حاضر بسیار اقتصادی تر باشد ، چرا كه باعث اشتراك در هزینه های ثابت می شود؛ با این حال ، اگر از محدوده ای فراتر برود ، باعث زیر پا گذاشته شدن شاخثه ها می گردد. رایانه های شخصی با قدرت هر دم فزاینده ، به حوزهٔ تمركززدایی وارد شدند . اگرچه كاربردهای ایجاد شده [برای این رایانه ها ] اندك بوده ،مدیریت صحیح این كاربردها مفید تر است ؛ زیرا دراین صورت ، مالكیت اطلاعات كاملا" قابل تشخیص است و به همین دلیل ،مالكان به نوبهٔ خود مجبور به كنترل دقیق كیفیت محصولات و خدمات خود می باشند ؛ مدیران اطلاعات نیز می توانند كنترل بیش تری بر كیفیت داشته باشند ، زیرا :
الف) تابع قواعد تعیین شده از سوی میزبان متمركز نیسنتد ؛
ب) می توانند مستقیما"به تعامل با بهره گیران تپردازند .
در واقع بیش تر میزبان های تجاری هویت بهره گیران نهایی را محرمانه نگه می دارند . بعلاوه ، حضور طرف سوم (میزبان )(۲)و كاهی طرف چهارم (دروازه)(۳) در بازاریابی و توزیع محصولات ، هزینه ها و به تبع آن قیمت پرداختی از سوی بهره گیر نهایی را افزایش می دهد. از سوی دیگر ، برخی از عملیات نامتمركز به قدری خرد و كوچك اندكه نمی توان به آنها پرداخت . از نظر بازاریابی ، اشتراك درخواست ها ( [با به عبارت دیگر ] ،بهره گیران ) د راطراف و اكناف بازار به امكانپذیر شدن عملیات منجر می شود. به جای ترویج یك نظام كاملا" متمركز با كاملا" نامتمركز د ریك نظام ملی اطلاع رسانی ، طرحی كه اندیشیده می شود باید چندین نظام متمركز را بایك تمركز زدایی “ برنامه ریزی شده “ در هم ادغام كند . بنابراین ، طرح نظام ملی اطلاع رسانی باید از هر دو وجه [متمركز و نامتمركز ] به صورت موازی استفاده كند. حتی در صورت ایجاد یك نظام متمركز ،می توان به مجموعهٔ “نامتمركز “_”پردازش نامتمركز “،_ و اشاعهٔ” نامتمركز “ در سطح ملی متوسل شد كه در نظام های جهانی همچون INIS/IAEA, ARGRIS/FAO یاINFOTERRA/ UNEP كه از سوی سازمان ملل متحد ترویج می شود ، بدان عمل می شود . در چنین طرحی ، خروجی اشاعه به مشتریان نزدیك تراست و ازاین رو ، نظارت بر الگوی هر دم متغیر در خواست ، امكانپذیر است . بعلاوه ، از آنجا كه طرف ها یا كارمند های درگیر در فرایند اشاعه از یك جهت با آنهایی كه مسئول گردآوری اطلاعات هستند اتصال دارند ، شكاف احتمالی میان در خواست و تأمین در خواست را می توان كاهش داد . فن آوری مدیریت اطلاعات پیش تر رفته است . از اوایل دههٔ ۹۰ ، جهان شاهد انقلاب دیگری بوده كه حاصل همزیستی فن آوری رایانه ای ارتباطی است . قبلا" ، نظام های نامتمركز كم و بیش بر بنیایی مستقل كار می كردند و شخص می توانست در حالت ورود از راه دور (۴) به منابع اطلاعاتی دسترسی یابد . این وضعیت برقراری یك مدار نقطه (۵) را لازم می آورد . دسترسی به اطلاعات از یك منشا" نامتمركز غالبا" یك تجربه نا امید كننده بوده است . شبكه ها از مشكلات موجود تا حد بسیاری كاسته اند ؛ با این حال اگر بهره گیر ، بخشی از شبكه ای كه منبع اطلاعاتی در آن مقیم است نباشد ، بار دیگر به وضعیتی مشابه رانده می شود. خوشبختانه ، فن آوری لازم برای به هم پیوستن شبكه ها بسیار زود حاصل شد و بخش اعظم مشكلات كار در محیط نامتمركز را حل كرد. بنابراین اگر بهره گیر و منبع اطلاعاتی بخشی از شبكه باشند ، آن شبكه دیگر همانشبكه قبلی نیست و مشروط بر اینكه دروازه ای بین آنان باشد – دسترسی به اطلاعات ، دیگر مشكل نخواهد بود. صنعت نرم افزار نیز به نیازهای بازار پاسخ داد و لزوم كار در كار پایهٔ (۶) متجانس نرم افراری – سخت افزاری – را ازمیان برداشت . همگی این ها در سطح كلان بین المللی و ملی ، و نیز در سطح سازمانی امكانپذیر است و در شرایط كنونی ، فن آوری موجود برای ساختن یك “نظما” از همیشه مناسب تر است . ولی آیا كلام آخر همین است ؟با آن كه تمامی این پیشرفت های فن آوردی جهان را دگرگون كرده ، اثرات آن در كشورها هنوز با سیستمهای مخابراتی ابتدایی ، نامطمئن ،و پر سر و صدا كار می كنند. مشكلات همچنان باقی است و شاید با افزایش بهره گیران و تعدادآنها در اشتراك یك خط فیزیكی [ ارتباطی ] ، این مشكلات تشدید شود . مهم تر این كه ، بسیاری از مراكز اطلاعات در كشورهای در حال توسعه حتی خط ارتباطی مستقیم ندارند . بر همین اساس ، بسیاری از این كشورها از اتوبوس انقلاب اطلاعاتی جا می مانند . برای پرهیز از چنین وضعیت اسفباری به دقت و توجه بسیاری نیاز است . یقینا" نمی توان مشكلات را برای فقط یك مركز اطلاعاتی منفرد یا به وسیلهٔ چنین مركزی حل كرد.تلاش كاملا" سازمان یافته برای ایجاد یك “زیر ساختار ملی اطلاعاتی “ به منظور پذیرش “نظام ملی اطلاع رسانی “ نیاز امروز مااست .تقسیم شهری – روستایی
گسترهٔ پوشش خدمات متعارف كتابداری و اطلاع رسانی معمولا" از مرزهای محدودهٔ شهری فراتر نمی رود كه دو علت عمده را می توان برای آن برشمرد:جمعیت روستایی و فعالیت های اقتصادی آنان ، استفادهٔ چندانی برای پشتیبانی متعارف اطلاعاتی كه در شكل كتاب و مجله بروز می یابد ، ندارد ؛سیستم مخابراتی روستایی ، بویژه در كشورهای در حال توسعه از نظر تعداد خطوط و سیستم های خط گردانی (۷) توسعهٔ مناسبی نیافته اند. هر “نظما”یی ، توجیه خود ، باید به نواحی روستایی كه بیش از سه چهارم جمعیت در آن ساكن اند خدمات بدهد . با این حال ، حرف از عمل آسان تر است . فعالیت های اقتصادی روستاییان به كشاورزی و صنایع روستایی محدود می شود . اما كشاورزی و صنایع روستایی معمولا" از نظر اطلاعاتی، بخش های كم تراكمی هستند ؛ روستاییان حتی اگر بخواهند ، به دلیل گستردگی بیسوادی در میان خود نمی توانند از محثولات و خدمان متعارف اطلاعاتی بهره گیرند ؛ سواد رایانه ای آن ها هم كه نزدیك به صفر است . پس از تشخیص واقعیت های زمینه ای ، ساختن یك “نظما”ی سودمند برای جمعیت روستایی نیازمند نوآوری های بسیار خواهد بود . نخستین كار ، درك نیازهای اطلاعاتی بهره گیران است . باید بسته های اطلاعاتی با عكس ، صدا، و تصویر بیش تر طراحی شود تا این جمعیت بسیار بیسواد بتواند از آنها استفاده كند . این كار ، آنچنان كه می نماید دشوار نیست . انتظار می رود كه بخش عمده ای از نیازهای بهره گیران با هم مشترك باشد . كار بالا شاید مستلزم تهیهٔ چند بستهٔ عمومی اندك باشد و نیازی به راه حل های سفارشی و خاص نیست . به منظور افزایش گسترهٔ دسترسی ، تسهیلات پیام پراكنی تلویزیون و رادیو باید مورد استفاده قرار گیرد و وابستگی به كاركنان داخلی در اشاعهٔ اطلاعات ادامه یابد .با این حال ، بخش عمده ای از خدمات اطلاعاتی را باید دسته بندی كرد و به خدمت علائق یك “جامعه”- به جای علاقه مندی های تك تك اعضا- گماشت. در عین حال نظام اطلاعاتی باید آمادگی بر آوردن در خواست های نامنتظره ، مانند تحویل اطلاعات بهداشتی در صورت بروز یك بیماری همه گیر را داشته باشد . درجه ای از تقویت و تحویل متمركز اطلاعات از طریق سیم[های ارتباطی] نیز گریزناپذیر است.
برهم گذاری منابع و خدمات اطلاعاتی
كتابداران غالبا" اتخاذ یك دیدگاه واقع بینانه دربارهٔ در خواست ها را دشوار می یابند . از آنجا كه حساسیت بالا و ناشكیبایی ، مشخصهٔ جامعهٔ بهره گیران است ،بخش عمده ای از فراهم آوری ها با پیش بینی ضرورت توجه به فوریت ها انجام می گیرد . در سطح سازمانی ، كه مدیر اطلاعات می كوشد با بودجه ای كه همداره كاهش می یابد ، رضایت ارباب رجوع را جلب كند ، مشكلات عمیق اند . وی ممكن است گسترهٔ حشور و زوائد را كاهش دهد ، مشروط بر آن كه اطمینان یابد كه در هنگام نیاز ، خواسته هایش تأمین می شود . دنبال كردن هدف “خوداتكایی منفرد “(در وجه سازمانی )، هرگز راه به جایی نمی برد ؛ خوداتكایی باید یك آرمان گروهی باشد. در این صورت ، چگونه باید در این راه گام برداشت ؟مراكز اطلاعاتی منفرد باید در همان مطح پایه ای بتوانند نیازهای محوری رابیان كنندو میان علائق پیرامونی تمیز دهند. اگر بتوان مجموعه ای هسته را در چندین سازمان به شكل مناسبی با هم شبكه كرد ، بسیاری از علائق پیرامونی نیز خود به خود برآورده می شود ، چرا كه نیاز “محوری “ یك سازمان ، چه بسا جزو علائق “پیرامونی “ سازمان دیگری باشد.اما یك پرسش همچنان باقی است : چگونه می توان از تكرار در این مجوعه ها ی “هسته” پرهیز كرد ؟ پیش از هر چیز ، مدیران مراكز اطلاعاتی باید یك مكانیسم مشاوره ای برای ایجاد هماهنگی برنامه های فراهم آوری (در میان سازمان ها ) راه اندازی كنند. این مكانیسم اگر با اشتراك منابع تقویت وبه پیش رانده نشود ،ثمری به بار نخواهد آورد. به علاوه ،شاید متمركز كردن تعدادی از اقلام گرانقیمت و مشترك ، كار مفیدی باشد. مثلا" ، می توان برای داده پایگاه هایی همچون “چكیده نامه شیمی” ، و”BIOSIS”، یا سیستم های تحویل متن كامل مانند ADONISوIEEE+ IEE امتیاز شبكه گرفت و یك سرویس عمومی برای همهٔ سازمان ها به راه انداخت . حتی این امكان هست كه با در پیش گرفتن یك راه حل باز هم ارزان تر، داده پایگاه هایی مثل Current Contents و Inside Information را همراه با یك مكانیسم مستحكم تحویل متن كامل مدرك مورد استفاده و پشتیبانی قرار داد . در این صورت ، نیازی نیست كه بهره گیر بهای كامل مجلات را بر مبنای حق اشتراك سالانهٔ آنها بپردازد ؛ بلكه تنها ب هنگام ضرورت ،قیمت اقلام مورد نیازش را می پردازد .یك راه دیگر ، شاید بر هم گذاری (۸) بخشی از منابع مالی از طریق یك ائتلاف كوتاه مدت(۹) و اشتراك گروهی برای اقلام [و عناوین مجلات ]گرانقیمت است . راه دیگر ،به وجود آوردن مكانیسمی است كه به موجب آن , بهره گیر بتواند بودن تحمل جروبحث های معمول آیین نامه ای ، از كتابخانه هایی غیر از كتابخانه ای كه در سازمان متبوعش واقع شده ، استفاده كند. اقدام به فراهم آوری خروجی چاپی [رایانه ای ] نیز از لحاظ تاریخی و روانی ، بیش از اندازه قدیمی شده . ضروری است كه سرویس ها و مراكز اطلاعاتی در هنگام پرداختن به دیگر شكل های تحویل اطلاعات همچون شیوهٔ درونخطی و محصولات مستقل بر روی دیسك فشرده ، اقدامات خود را هماهنگ كنند . باید از واردات متعدد ، تا حد معقول جلوگیری شود . بعلاوه در هر تصمیم ، دادو ستد بین فراهم آوری محصولات اطلاعاتی در شكل خروجی چاپی را در برابر هزینهٔ دسترسی به همان مواد از طریق ابزارها و رسانه های جایگزین ، می توان بررسی و تحلیل كرد . مثلا" به داده پایگاه های كم خواستار می توان دسترسی یافت و پایگاه های پر استفاده را به شكل مستقل یا برای تصب بر روی یك میزبان ، یه منظور ارائهٔ خدمات درونخطی محلی ، فراهم آورد . بر همین قیاس ،اگر تعداد پروفایل های SDI اندك باشد ، به جای مشترك شدن كل داده پایگاه ،می توان از تسهیلات SDIكه در خدمات درونخطی موجود است استفاده كرد.
سازماند هی خدمات در قالب مركز اطلاع رسانی
در كشور های در حال توسعه ، زیر ساختار آنقدر توسعه نیافته است كه دسترسی بهره گیر نهایی به تمامی منابع اطلاعات را تسهیل كند و بهره گیران معمولا" آگاهی كافی از منابع مورد نظر خود ندارند .آنان نیازمند واسطه های ماهری هستند كه در جستجوی اطلاعات ، به آنان كمك كنند . آن گاه كه قیمت اطلاعات با توجه به زمان صرف شده در فراسند كاوش ، و حجم برونداد (یافته ها )(۱۰) تعیین می شود ، بهینه سازی [كاوش ] از طریق همكاری واسطه های كاردان نقش اساسی می یابد . بعلاوه ، وضعیت زیر ساختار در یك كشور در حال توسعه چنان نابسامان است كه حتی تأمین مجموعه ای از فقط یك رایانهٔ شخصی و یك مودم و یك خط تلفن (به شرطی كه كار كند ) نیز برای همهٔ سازمان ها ممكن نیست . در حالی كه در جهان توسعه یافته ، وجود چنین تركیبی حتی در تك تك خانه ها ، یك امر عادی است . به سخن دیگر ، این .ضعیت دلالت بر آن دارد كه باید برخی از خدمات كاوش اطلاعات را در قالب مراكز اطلاع رسانی سازمان داد . بهره گیران می توانند از تسهیلات این مراكز بهره بگیرندو به “میزان استفاده “ ، بهای آن را بپردازند . این مراكز خدمات مشتمل بر واسطه های آموزش دیده برای كمك به بهره گیران را نیز می توانند ارائه كنند. كاوش درونخطی نیز عرصه ای است كه این تسهیلات را می توان در آن سازمان داد. از این نظر مؤسسات بزرگ تر می توانند روال خاص خودرا داشته باشند؛ اما بهره گیران كم كارتر مثل صنایع ، مشاغل ، و مؤسسات كوچك می توانند از تسهیلات این مراكز ، درست به همان شكبی كه مردم از تسهیلاتی همچون فكس . پست تصویری استفاده می كنند بهره گیرند . در كشورهای در حال رشد ، ممكن است “ موج سواری “های رایانه ای (۱۱) را نیز در قالب این مراكز اطلاع رسانی سازمان داد ؛ چرا كه تنها تعداد اندكی امكان تأمین تسهیلات دسترسی به اینترنت در خانه را دارند . نقاط دسترسی ، حتی در شركت ها ، آموزشگاه ها ، دانشسراها و دانشگاه ها معمولا" بسیار محدودند . اگر در این مراكز اطلاع رسانی ، تسهیلات اینترنت به شكل مناسبی سازماندهی و قیمتگذاری شوند، انتظار می رود كه با استقبال علاقه مندان روبرو گردند .ترویج كارگزاری اطلاعات
بهره گیران نهایی كه كمك مناسبی از سوی واسطه های حرفه ای در یافت نمی كنند، سازمان های كوچك و متئسط كه كاركنانی در كار پشتیبانی اطلاعاتی ندادند ، متخصصان منفرد همچون پزشكان و روزنامه نگاران آزاد، و بخش بزرگی از دفاتر شركتی كه فاقد تشكیلات پشتیبانی اطلاعاتی مناسب هستند ، هیچ راهی مگر بهره گیری از خدمات كارگزاران اطلاعاتی ندادند.این كارگزاران اطلاعاتی ممكن است بازرگانان یا شركت های منفردی باشند كه به تجهیزات و مهارت های لازم در كار اطلاعات مجهز شده اند . در طرح كلی “ نظما “ كارگزاران اطلاعاتی می توانند در خواستهای كوچك و پراكنده را از طریق مهارت های بازرگانی به انجام برسانند ، و كارهای بزرگ مقاطعه ای را نیز به منظور ادامهٔ حیات خویش بر عهده گیرند .ویژگی “ ناملموس بودن” اطلاعات ، بازاریابی اطلاعات را به كاری دشوار بدل میكند . از سوی دیگر ،سرمایهٔ كلان و فشردگی هزینهٔ عملیات ، غالبا" از تخستین اموری هستند كه در كار راه انداز ی یك كتابخانه، اسباب دلسردی می شوند . حتی اگر مؤسسه ای برای اینگونه سرمایه گذاری آماده باشد، مجموعهٔ كاركنان “ثابت “ كتابخانه ممكن است چنان كه باید “پاسخگو” نباشند . بعلاوه ، جیتجوی اطلاعات در حالی در كتابخانه های سازمانی آغاز می شود و پایان می یابد كه مقهور تغییرات موجود و پشنیبانی ارتباطی [مورد نیاز ] می باشد . و نیز روشن است كه صنایع هیچ رغبتی به اطلاعات خام در شكل كتابنگاشت (۱۲) ها ، سیاههٔ گزارش ها ، یا بروندادها ی متن كامل ندارند . آنان نیزمند اطلاعات كاملا" خلاصه ، یك كاسه و منسجم ، با تحلیل شده هستند ، یعنی نوعی از خدمت كه كمی به مشاوره نزدیك تر است . در تحلیل نهایی ، كارگزاران اطلاعات – اگر تبلیغات مناسبی دربارهٔ آن ها بشود – می توانند با داشتن یك خط تداركاتی از منابع خنثی برای تدارك [ نیازهای ] مشتریانی كه به طور بالقوه گرسنهٔ اطلاعاتی اند به موقعیت دلخواه دست یابند و بدین تربیت ، نقش مسلم در “ نظما” بازی كنند.
تقویت نیروی درونی بازار اطلاعات
خوب است در آغاز ، این را بدانیم كه بازار اطلاعات در كشور های در حال توسعه فاقد نیروی درونی است . دلایل این امر روشن است . ولی ذكر خلاصه وار آن ها خالی از فایده نخواهد بود . این دلایل بدین قرارند:
با ظهور تلویزیون و ویدیو ، عادات خواندن كاستی گرفته است .
بهره گیری از كتابخانه ها ، كه قبلا" نیز اندك بود، باز هم كاهش یافته است .
امور فراهم آوری در كتابخانه ها بر اثر انواع فشارهای گوناگون كم شده است .
به جریان پشنیبانی مالی دولت دیگر نمی توان تكیه كرد .
بخش خصوصی در امر سرمایه گذاری در اقدامات اطلاعاتی- به دلیل سود آوری بامطمئن - تردید میكند
از طریق یك برنامهٔ كاملا" هماهنگ آموزش بهره گیران می توان با دو مشكل اول – گرچه به صورت كامل ، مدارا كرد . به علاوه ، كتابخانه های سنتی اكنون دیگر از نقش سودمندی كه ظاهرا" در توسعهٔ دانش بازی می كنند احساس رضایت نمی كنند. بنابراین ، بهتر است كه وضعیت شبكه رایانه ای را در محیط كتابخانه ای مورد توجه قرار دهیم و در این محیط از آن به شكل مناسب بهره گیریم ، همان كاری كه در نظام كتابخانه های عمومی سنگاپور شده است . از تغییر دیگری هم در روند مورد نظر باید آگاه شد. بهره گیران نهایی به گونه ای فزاینده ، با نادیده گرفتن واسطه هایی همچون كتابداران، خود به گرد آوری اطلاعات روی می آورند. در چنین حالتی ، شك نیست كه این گرایش باعث به خطر افتادن حرفهٔ كتابداری می شود . با توجه به این اصل كه “ دردی راكه درمان ندارد باید تحمل كرد” ، كتابداران باید گامی به پیش بردارند و بهره گیران نهایی را در استفاده از اینترنت آموزش دهند و از این راه جای پای تازه و محكمی برای خود ایجاد كنند. از نظر بین المللی ، اطلاعات كتابشناختی علمی و فن آوردی (STI) تنها بخش كوچكی از كل بازار اطلاعات الكتریكی را تشكیل می دهد . این بازار ، قمرو اطلاعات مسافرتی ، حقوقی ، بازاریابی ، مالی ، اعتباری ،و.... است كه به كارگیری آنها به محصول منافع مستقیم و ملموس می انجامد . مصرف اطلاعات كتابشناختی ، عواید فوری و ملموسی را نشان نمی دهد و از این رو ، اقدامات مربوطه معمولا" در صورت وجود یك بودجهٔ انقباضی ، اهداف ساده ای هستند . فعالان بازار كتابشناختی برای حفظ موقعیت خود به عنوان ناظران منفعل در گرایش جهانی بازار ، از توانایی ناقصی برخوردارند . ایجاد وقفه و مانع در رشد بخش كاری و مالی اطلاعات ، منافع درازمدت بازاری راكه اطلاعات كتابشناختی نیز بخشی از شان است ، تأمین نخواهد كرد . با توجه به گرایشهای بین المللی ، متصدیان اطلاعات كتابشناختی باید مهارت خود را در خدمت توسعهٔ دیگر اجزای بازار و نیز ترویج تولید مجموعهٔ كامل و جدیدی از داده پایگاه ها و خدمات ، كه اهل كار و پیشه (۱۳) بدان نیازمندند ، قرار دهند . هدف نهایی باید ابداع مكانیسمی باشد كه مازاد در آمدهای بخش كار و پیشه و بخش مالی برای پشتیبانی محدود از اقدامات اطلاعاتی كتابشناختی مورد استفاده قرار گیرد . همچنین ، برای بخش اطلاعات كتابشناختی مفید خواهد بود كه به شكلی فعال به سمت تولید ، سازماندهی ، و اشاعهٔ اطلاعات مورد علاقهٔ عموم مردم- همچون اطلاعات دربارهٔ فرصت های شغلی و تحصیلی ، زندگی هدفمند شهر وندان ارشد ، تشخیص زودهنگام معلولیت ، مدیریت بحران ، تحصیل و توانبخشی ،و ... – جهت گیری كند . این كار به نزدیك تر شدن این بخش به عامهٔ مردم كمك میكند .اقدامات دولتی
سرمایه گذاری خصوصی ، اشاره به یك خواست واقعی دارد ؛ در حالی كه هدف هزینه های عمومی رفاه اجتماعی است . با وجود جاذبه های پایداری همچون سود آوری ، گسترش و تنوع ، سرمایه گذاری های خصوصی كارایی هر چه بیش تری خواهند یافت . با تغییر اهداف اجتماعی ، علاقه مندی عمومی ممكن است به بی ثباتی موفقیت ها منجر شود . با آن كه تلاش های دولتی یا سرمایه گذاری عمومی در توسعهٔ بازار با استقبال روبه رو می شود ، باید توجه داشت كه میزان این موفقیت ، محدود است . شاید سرمایه گذاری های دولتی در امر اطلاعات ( با قیمت های متناسب ) هرگز از میزانی كه در گذشته داشته ، بالاتر نرود . [ در این راستا،] اقدامات زیر ممكن است ضرورت یابد : همهٔ محصولات و خدمات اطلاعاتی را ، چه با سرمایه گذاری عمومی تولید شده باشد و چه از طریق دیگر ،می توان قیمتگذاری كرد تا تمام یا بخشی از هزینه ها را جبران كند . همهٔ مراكز اطلاعاتی می توانند ، چه به صورت انفرادی یا گروهی ، منابع اطلاعاتی یا تداركات زیر ساختاری خود را بهینه كنند . می توان اقداماتی در پیش گرفت كه سرمایه گذاری های خصوصی را به صنعت اطلاعات جلب كند. اگر انتشار كتاب را استثنا كنیم ، چنین سرمایه گذاری هایی تا كنون اندك بوده است .
اساسی ترین موازین در این راستا از جمله عبارت اند از :
پدیرفتن اطلاعات به عنوان یك صنعت ؛پیش بینی اقدامات اعتباری همراه با تیهیلات ، یا تأمین سرمایهٔ بازرگانان همراه با پذیرش زیان احتمالی از سوی مؤسسات مالی؛اعطای معافیت مالیاتی به در آمدهای حاصل از عملیات صنعت اطلاعات در سال های نخستین آن ؛اجازه به شركت های خصوصی كه در دوره های معقول از زیر ساختار و منابع اطلاعاتی دولت و مؤسسات زیر حمایت دولت استفاده كنند ؛ دادن مسئولیت بسته بندی دوباره و اشاعهٔ اطلاعات دولتی به شركت های خصوصی ( در این بستر می توان به اقدامات “ وزارت تجارت و صنایع “ انگلستان در امر اطلاعات قابل خرید و فروش اشاره كرد .)
مشاركت در شالودهٔ دانش
امروزه كشورهای در حال توسعه عمدتأ به اطلاعات وادراتی – كتاب ، مجله ،داده پایگاه ،و مانند آنها – وابسته اند ؛ در حالی كه اساس یك محیط سالم بازاری را وجود جریان دوسویه می دانند. این جنبه در طرح “نظما “ بسیار مهم است . به نظر می رسد كه كشورهای در حال توسعه دچار نشانگان (۱۴) خود كوچك بینی هستند و احساس می كنند همهٔ انواع اطلاعات درخواستی را فقط در كشورهای توسعه یافته می توان پیدا كرد و كشورهای در حال توسعه چیز دیگری ندارند تا به این مجموعه بیفزایند . در حالی كه در ایجاد پایگاه ها ، چه بسا موضوعات بسیاری باشد كه از مشاركت این كشورها در آن عرصه ها استقبال می شود . در كنار تمامی اقدامات ، اقدام در سه مسیر سودمند خواهد بود :
الف) بهبود انتشارات ردیف اول : امروزه نویسندگان كشورهای در حال توسعه ترجیح می دهند یافه های پژوهشی خود را از طریق ناشران خارجی منتشر كنند یا مقالات خود رادر اختیار مجلات خارجی بگذارند ،چرا كه این روش به آنان و اثرشان در صحنهٔ جهانی و وضوح بیش تری می دهد . دلیل موجه دیگر ،این است كه ناشران محلی از نظم زمانی و استاندارد پایینی برخوردارند . به هر حال ، بهبود انتشارات ردیف اول به تنهایی می تواند موجب تأثیر فزاینده و طولانی گردد:
با افزایش تعداد نویسندگانی كه تمایل به نشر آثار خود در داخل كشور دارند ،مطالب و مواد محلی را می توان ازمنابع داخل كشور بازیابی كرد .این كار ممكن است باعث جذب نویسندگان خارجی نیز بشود. در نتیجه ، مطالب محلی از نظر كمی به مقدار چشمگیری می رسد .
انتشارات محلی بیش تری وارد داده پایگاه های جهانی می شوند ، و این امر به جلب تعداد بیش تری از نویسندگان و استفاده كنندگان خارجی و محلی خواهد انجامید .انتشارات محلی به ابزار مناسبی در مبادله با انتشارات خارجی بدل خواهد شد.
ب) تولید داده پایگاه ها : منظور از این عبارت ، تبلیغ برای ایجاد مواردی مشابه با داده پایگاه های حجیم – مثل “ چكیده نامهٔ شیمی “ و BIOSIS- نیست ؛ چنین كارهای بزرگی را باید نهایتا" در بلوغ داده پایگاهی بر عهده گرفت . در شروع كار ، اقدام به تولیدات زیر سودمند خواهد بود :
داده پایگاه هایی در حوزه های موضوعی مربوط به توانمندی های یك سازمان ، مشكلات رایج ،یا حوزه های اقتصادی ؛
داده پایگاه هایی در موضوعاتی كه در داده پایگاه های جهانی عمیقا" به آن پرداخته نشده ؛
داده پایگاه های دارای ارزش افزوده در حوزه های چند رشته ای ؛
محصولات دارای ارزش افزوده كه افزودن دروندادهای ملی به آن ممكن است بسیار ارزشمند باشد ؛
داده پایگاه هایی در موضوع اطلاعات ملی ، یا اطلاعات مربوط به مصالح ملی ، ( این كار ضروری است ).
پ) تولید و تحویل محصول : محصولات اطلاعاتی كشورهای در حال توسعه در بازاریابی در خارج و نیز در داخل كشور با مشكلات جدی مواجه اند . اگر بهره گیران كشوری در مكانیابی اطلاعات خود با دشواری روبه رو شوند . بهره گیر خارجی نیز چه بسا داده پایگاه های تولید شده در كشور های در حال توسعه را در مجموعهٔ دانش بشری چنان خرد و اندك ببیند كه آنهارا شایستهٔ توجه ویژه نیابد . هر دو گروه جویندگان اطلاعات میل دارند كه از اطلاعات محلی – در صورتی كه از طریق فقط یك كاوش ، دسترس پذیر باشد – استفاده كنند . چنین امكانی نیازمند آن است كه احزای داده پایگاه ملی به شكل مناسبی با داده پایگاه های جهانی ادغام شوند . در این راستا ، جای آن دارد كه به تلاش های موفقیت آمیزی اشاره كنیم كه كشورهای در حال توسعه را در گیر داده پایگاه هایی كرده است كه ای سوی سازمان های تابع سازمان ملل متحد همچون INFOTERRA AGRIS تبلیغ می شوند .این برنامه ها برای تولیدكنندگان داده پایگاه های ملی و بین المللی –هر دو – مفید است . نیز این احتمال هست كه در آینده بسیاری از تولیدكنندگان –تجاری و غیر تجاری – داده پایگاه ها ، برنامه های درونداد نامتمركز را ترجیح دهند ، كه می تواند بر پرداخت های اعتباری استوار باشد یا حتی مستلزم پرداخت نقدی از نظر تجاری باشد .
راه اندازی “نظما”
راهبردهایی كه پیش تر در این مقاله پیشنهاد شد نیازمند مرحلهٔ گذار از اقدامات دردست انجام كنونی است .روند كار در كشورهای در حال توسعه حالتی ویژه دارد . شاید تسهیلات گوناگونی وجود داشته باشد ، اما استفادهٔ چندانی از آنها نمی شود . تسهیلات ارتباطات رایانه ای به دلیل نیاز به نرم افزار ،بیكار افتاده اند و در صورت موجود بودن نرم افزار ، داده پایگاه [مناسبی ] نمی یابند تا بر روی آن كاركنند . بهره گیران بالقوه ظاهرا" به آنچه به آنان داده می شود راضی اند . آنان یا از آنچه ندارند بی خبرند یا به خاطر آن نگران نیستند . اصل مشكل این است كه مفهوم “ بازاریابی “ كه طیف گسترده ای از اقدامات – همچون درك نیازهای بهره گیران ، طراحی محصولات و خدمات ، طراحی [شیوهٔ] قیمتگذاری ، سیستم های توزیع و ترویج ، كه همگی در نهایت رو به سوی بر آوردن نیازهای بهره گیران دارد – را شامل می شود ، با روحیهٔ مناسبی به عمل در نمی آید . این وضعیت ، نیازمند یك بازنگری اساسی و تغییر در رویكرد به موضوع [بازاریابی ] است .بازار سزاوار یك تكان است تا:
همهٔ بازیگران عرصهٔ بازار – تولیدگنندگان ، توزیع كنندگان ، رابطان ، و مصرف كنندگان – را به صحنه بخواند و آنان را به كار با همدیگر برانگیزد ؛
بهره گیران را حساس كند و آموزش دهد ودر همان حال انگیزهٔ پرداخت بهای واقعی محصولات و خدماتی رامه مورد استفاده قرار می دهند در آنان ایجاد كند؛
به گونه ای منتقدانه به بررسی اقدامات كنونی برای ساختن منابع اطلاعاتی ، تماما" بر مبنای پیش بینی در خواست ها بپردازد و سیستم كاری را ارائه كند كه بر ارزیابی و نظارت مستمر بر الگوی هر دم متغیر درخواست ، استوار باشد ؛
در حوزه های اطلاعاتی مالی و كاری كه تا كنون از آن غفلت شده ،اقدامات را شتاب بخشد و باعث توسعهٔ همگانی بازار اطلاعات ، همگام با گرایش های بین المللی گردد؛
فن آوری نوین و مفهوم جدید تولید و ایجاد خدمات داده پایگاهی را ارائه كند؛
از گرایش رایج در نگرش به اطلاعات دوری گزیند – نگرشی كه اطلاعات را یك اقدام رفاهی اجتماعی می داند كه باید برای تولید و مصرف آن از سوی دولت تأمین هزینه شود یا یارانه عمده تخصص یابد.
باعث جلب مجموعهٔ جدیدی از سرمایه گذاران به منظور مشاركت در توسعه بازار گردد.نیاز به خدمات تك پنجره ای
در حال حاضر بهره گیران مجبورند به دنبال تكه ای مختلف اطلاعات همه جا را بكاوند ؛ و بسیاری حتی نمی دانند كه به كجا باید بروند . آنان در این روند ، به علاوه بر تحمل در دسرهای سخت ، وقت و پول بسیاری صرف می كنند . در شرایطی كه آگاهی بنیادین از ارزش استفاده از اطلاعات بسیار اندك است ، سرخوردگی ها [و ناامیدی هایی كه رخ می دهد ] در خواست [ اطلاعات ] را باز هم كم تر می كند . این وضعیت یك سرویس تك پنجرهای را لازم می آورد كه این بلاتكلیفی ها را تا حد معقولی كاهش دهد. با قبول این اصل كلی ، توجه دقیق به تمام تراكنش (۱۵) های بازار و استفاده از بازخوردها برای تنظیم اقدامات اهمیت اساسی دارد . برای این كه چنین مكانیسم های كنترلی به خوبی عمل كند ، نقاط ارتباطی میان تأمین كنندگان و مصرف كنندگان اطلاعات كه خرده فروشی اطلاعات در آن ها جریان دارد ، نباید پراكنده باشند . با آن كه تمركزگرایی به هماهنگی اقدامات ارتباطی بازار كمك می كند ، در پیش گرفتن این نوع خط مشی قطعا" مباحثات مخالف ، بویژه در امر پشتیبانی و ساماندهی را بر خاهد انگیخت . توصیه می شود كه ضرورتا" تنها تراكنش های میان تأمین كنندگان و مصرف كنندگان اطلاعات متمركز شود . در اینجا نیز به جابجایی فیزیكی مشتریان نیازی نیست و تنها با اقدام از طریق خطوط مخابراتی می توانند به هدف خود برسند . بدین شیوه درخواست ها بر هم افزوده می شود تا به اندازهٔ مناسبی برسد كه بتوان دربارهٔ آنها اقدام كرد .دامنهٔ اصل تمركزگرایی را تا كجا می توان كشید ؟ آیا باید تولید داده پایگاه و تسهیلات كاركردن با آنها را نیز متمركز كرد؟ پاسخ صریحی به این پرسش نمی توان داد. در طرحی كه در اینجا توصیه می شود دو راه در پیش پای بهره گیران هست :
مستقیما" به سراغ داده میزبان (۱۶) بروند ؛
به سراغ خدمتگر دروازه ای (۱۷) بروند كه آنان را به داده میزبان مناسب وصل میكند .
امروزه فن آوری های لازم برای این كه هر دو راه در كنار هم موجود باشند در دسترس است . روی هم رفته شاید چشم پوشیدن از مكانیسم های تولید برای داده پایگاه های موجود در جایی كه منابع اطلاعاتی ردیف اول وجود دارند ، معقول و منطقی باشد. همچنین ، به ثمر رساندن یك كار حول محور موجود ، در جایی انجام گیرد كه مبنای اطلاعاتی، تسهیلات مورد نیاز ، و مهم تر از آنها احساس علاقه و نیاز ، موجود باشد . متقابلا" ، یك رویكرد توزیع شده و [نامتمركز ] به برنامه های تولید داده پایگاه مورد نیاز است . از دو راه می توان به تركیبات مربوط به میزبانی داده پایگاه های بومی و بین المللی دست یافت :
- تأسیس مجموعه ای از میزبان های كشوری ؛
بار زدن (۱۸) داده پایگاه های بومی در سطح تولیدكنندگان مربوطه ؛
می توان از تركیب مناسبی از این دو شیوه نیز استفاده كرد.اگر تولیدكنندگان ، میزبان داده پایگاه های بومی مربوطه باشند روزآمدسازی و نگهداری داده پایگاه آسان است ؛ تولیدكننده – میزبان ها (۱۹) نیز مسؤلیت پاسخگویی می یابند . از سوی دیگر ، گسترش برنامه های میزبانی در مزاكز بسیار متعدد ممكن است منجر به مشكلات مدیریتی و معمول مخابراتی گردد. باید راهی برای جمع شدن داده پایگاه ها در میزبان های محدودتر بر مبنای موضوعی یا منافع جغرافیایی یافته شود.
نتیجه
“ نظما”ی موجود نیازمند تغییر نظام های ارزشی متعارف و اقدامات سنتی است . در نقش عمده ای كه تا كنون كتابداران داشته اند ، حال باید به فعالیت هایی میدان بدهند كه ستمگیری بیش تری به سوی خدمات ، با به كارگیری ابزارهای درون خطی و دیسك فشرده دارد . باید به این واقعیت پی ببریم كه سهم بازار در اطلاعات كتابشناختی یا كتابخانه مدار رو به كاستی است . بخش كاری و مالی اطلاعات در حال افزایش راه های ورود خویش به بازار است و دانشمندان اطلاع رسانی كتابخانه ای باید در راستای منافع خویش ، به گسترش مهارتهایی بپردازند كه به عنوان پیشگامان نخستین در راه ایجاد بخش های غیر كتابخانه ای به دست آورده اند .پیش بینی می شود كه نقش برجستهٔ دولت به عنوان مشوق و سرمایه گذار اقدامات اطلاع رسانی بیش از پیش كاهش یابد . چه بسا “نظما” به دیدگاه منسجمی دست یابد و از همین رو به دنبال مشاركت فعال همهٔ بازیگران بالقوهٔ بازار اطلاعات ، و جلب توجه شركت های بازرگانی خصوصی و عمومی و سازمان های غیر انتفاعی به قبول مسئولیت های بیش تر است . طرح “نظما” ممكن است بر مفهوم “تمركزگرایی محدود” همراه با تمركززدایی برنامه ریزی شده ،و بسته به شرایط ، بر سازماندهی الحاق “سرویس تك پنجره ای “ استوار باشد ؛ نیز ممكن است فن آوری “اینترنت” را برای تحقق مفاهیم گوناگون بیان شده در این مقاله در پیش بگیرد.
پی نوشت ها
۱-users
۲-host
۳-gateway
۴-temote log – on
۵-point – to – point circuit
۶-platform
۷-switching
۸-to pool
۹-consortium
۱۰-hits
۱۱-cybersutfing
۱۲-bibliography
۱۳-business
۱۴-syndrom
۱۵-transaction
۱۶-gateway server
۱۷-datahost
۱۸-loading
۱۹-producer- host
[*] * _ Abhijit Lahiri. “Design of National Information Systems in Developing Countries – Concepts and Considerations,” ۱۱ th ASTINFO Consultalive Meeting and Regional seminary Workshop ۳-۸ may ۱۹۹۷ , Tehran , IRAN
نوشته : دكتر ا.لاهیری
ترجمه : علی حسین قاسمی
كارشناس ارشد علوم كتابداری و اطلاع رسانی
مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی