تمدن اسلامی

تمدن اسلامی در نتیجه‌ی سفارش‌های اسلام به دانش‌اندوزی و بهره‌گیری از دانش تمدن‌های پیشین پدید آمد. اسلام در كمتر از یك سده به سراسر خاورمیانه، شمال آفریقا و اسپانیا گسترش یافت و میانه‌ی زمین، قلمرو جهان اسلام شد. در این منطقه‌ی پهناور، كه زادگاه چند تمدن درخشان بود، مسلمانان دستاوردهای تمدن‌های پیشین را پذیرفتند و با توسعه‌ی آن‌ها، تمدن شكوهمندی را به وجود آوردند. ایرانیان در پدید آوردن تمدن اسلامی سهم زیادی داشتند و این تمدن زمینه‌ساز نوزایی در اروپا شد.
● سفارش‌های ماندگار
معجزه‌ی پیامبر اسلام(ص) كتاب قرآن است، كتابی كه مسلمانان را به تفكر دعوت كرده، به شگفتی‌های طبیعت قسم یاد كرده و ایمان دانایان را محكم‌ترین ایمان دانسته است. پیامبر اسلام(ص) نیز پیوسته مسلمانان را به دانش‌اندوزی سفارش می‌كردند. به فرموده‌ی آن حضرت، دانش‌اندوزی بر هر زن و مردی واجب است و دانش را باید از هر سرچشمه‌ای گرفت حتی اگر در چین باشد و حتی اگر آموزگار آن فردی غیر مسلمان یا كافر باشد. از این رو، مسمانان از همان سده‌های نخستین به فراگیری دانش و توسعه و گسترش آن روی آوردند و با بهره‌گیری از اندوخته‌های پیشین بشری و توسعه‌ی آن، توانستند یكی از باشكوه‌ترین تمدن‌های بشری را به ارمغان بیاورند.
● گسترش اسلام
مسلمانان در سال ۲۱ تا ۲۲ هجری قمری سپاه ساسانیان را در نبرد قادسیه و نبرد نهاوند شكست دادند. مردم ایران كه از ستم و فساد سال‌های پایانی حكومت ساسانی رنج می‌بردند از خود مقاومت چندانی نشان ندادند. آنان پیام برابری و عدالت اسلام را به گوش جان شنیدند و به پیروی از این دین توحیدی روی آوردند. مسلمانان در نبرد یرموك(در سوریه) ارتش امپراتوری روم غربی(بیزانس) را در حالی شكست دادند كه از نظر تعداد، دو برابر مسلمانان بودند. آنان سوریه و فلسطین و درواقع بخش زیادی از بیزانس را فتح كردند. به زودی ندای اذان در مصر و لیبی نیز طنین انداز شد و چندی بعد مسلمانان اسپانیا را نیز فتح كردند.
● زبان بین‌المللی
اسلام به سرزمین‌هایی با زبان و فرهنگ متفاوت پا گذاشت. مردمان این سرزمین‌ها كه ندای برابری و بالندگی اسلام آنان را به این دین جذب كرده بود، به این دین روی آوردند و برای فهم بیش‌تر كلام خدا به فراگیری زبان عربی پرداختند. به این ترتیب، برای نخستین‌بار یك زبان بین‌المللی در گستره‌ی وسیعی از جهان رایج شد كه به گسترش دانش و فرهنگ كمك زیادی كرد. زبان مشترك باعث شد كه هیچ دانشمندی در سرزمین‌های اسلامی، از هندوستان و آسیای میانه تا مصر و سوریه و اسپانیا، احساس غربت نكند و برای دانش‌اندوزی به شهرهای مختلف سفر كند. نگارش كتاب به زبان عربی نیز باعث شد هر دانشمندی از دستاوردهای علمی دانشمندان دیگر آگاه شود و ارتباط علمی، كه برای پیشرفت دانش اهمیت زیادی دارد، به آسانی امكان پذیر شود.
● نهضت ترجمه
در زمان هارون الرشید، خلیفه‌ی عباسی، به سفارش یحی بن خالد برمكی، وزیر ایرانی، كتاب‌خانه‌ی بزرگی به نام خزانه‌ی حكمت(گنجینه‌ی دانش) در بغداد ساخته شد و كتاب‌های گوناگون از جای جای جهان، به‌ویژه ایران و سوریه، گردآوری شد. مامون عباسی، پسر هارون، كارهای پدر را پی گرفت و به سفارش ابوسهل فضل بن نوبخت اهوازی، بنیادی به نام بیت الحكمه(خانه‌ی دانش) به تقلید از گندی‌شاپور اهواز ساخت. او گروهی از مترجمان را به ریاست یوحنا بن ماسویه، دانشمند ایرانی مسیحی، در آن‌جا گرد آورد و همچنین گروهی را به هند، ایران و قسطنطنیه فرستاد تا كتاب‌های مفید را گردآوری كنند. به این ترتیب، ترجمه‌ی آثار علمی، فلسفی و ادبی از زبان‌های سُریانی، پهلوی، هندی و یونانی به زبان عربی، كه از همان سده‌ی نخست هجری آغاز شده بود، شتاب گرفت.
● شكوفایی تمدن اسلامی
ترجمه‌ی آثار علمی تمدن‌های پیشین به عربی باعث شد كه برای نخستین بار بخش عمده‌ا‌ی از دستاوردهای علمی و فرهنگی بشر تا آن زمان، كنار هم قرار گیرد. مسلمانان به طبقه‌بندی این دستاوردها و بررسی آن‌ها پرداختند و به این ترتیب راه را برای پیشرفت‌های بعدی هموار كردند. به‌زود تولیدی علمی نیز رشد پیدا كرد و ترجمه‌ی دانش دیگران جای خود را به تالیف و نوآوری‌ داد. كوشش دانشمندان ایرانی این تمدن را به چنان شكوفایی رساند كه تا آن روزگار سابقه نداشت و تا صد‌ها سال پیشاهنگ دنیای متمدن بود. فرهنگ و تمدن اسلامی چنان شكوه و جاذبه‌ای داشت كه تا سال‌های زیادی اروپایی‌ها به جهان اسلام سفر می‌كردند تا در دانشگاه‌های شناخته شده‌ی آن روزگار به فراگیری دانش و فن بپردازند.
● زمینه‌های نوزایی در اروپا
مسلمانان در سال ۷۱۱ میلادی توانستند بخش جنوبی اسپانیا(اندلس) را از فرمان ویزیگوت‌ها، گروهی از بربرهای اروپا، بیرون كنند. حكومت اسلامی اندلس با پشتیبانی از دانشمندان باعث شكوفایی تمدن اسلامی در این ناحیه شد، به طوری كه برخی از روحانیون مسیحی، از جمله پاپ سیلوِستِر دوم، برای فراگیری دانش به آن‌جا سفر ‌كردند و زبان عربی ‌آموختند. شهر سیسیل(صقلیه) در ایتالیا نیز باعث راه یافتن فرهنگ و تمدن اسلامی به اروپا شد. جنگ‌های صلیبی نیز بر ارتباط اروپاییان با مسلمانان بیش‌تر افزود. در دوران نوزایی اروپا، نخستین دانشگاه‌های اروپایی به سبك دانشگاه‌های اسلامی كه جامعیه، كلیّه و نظامیه نامیده می‌شدند، ساخته شد. واژه‌ی یونیوِرسیته كه در زبان انگلیسی برای دانشگاه به كار می‌رود، ترجمه‌ی لاتین جامعیه است.
● رو به نشیب
در سده‌ی پنجم و ششم هجری پاره‌ای از تعصب‌های فرقه‌ای روند رشد تمدن اسلامی را آهسته كرد. یورش مغول‌ها با آتش زدن كتاب‌خانه‌ها و كشته شدن یا كوچ بسیاری از دانشمندان، همراه بود. این آسیب‌ها باعث ركود تمدن اسلامی شد. در همین دوران بود كه اروپاییان دوران نوزایی را پشت سر گذاشتند و انقلاب صنعتی را تجربه كردند. اروپاییان قدرتمند به استعمار كشورهای اسلامی روی آوردند و باعث ویرانی بیش از پیش این سرزمین‌ها شدند. به زودی، سرزمین‌های اسلامی چنان از دانش و آگاهی دور شدند كه حتی پیشینه‌ی تمدنی خود را نیز از یاد بردند.
● حیات دوباره
از حدود یك قرن و نیم پیش، برخی از اندیشمندان مسلمان، از جمله سید جمال الدین اسدآبادی و اقبال لاهوری، به احیای تفكر اسلامی در سرزمین‌های اسلامی پرداختند. كارهای آنان آرام آرام به بیداری مسلمانان و بیرون كردن استعمارگران از كشورهای اسلامی منجر شد. این حركت‌ها باعث امیدواری بیش‌تر مسلمانان به بازسازی تمدن اسلامی شد. شاهد این واقعیت نیز پیروزی انقلاب اسلامی مردم ایران است كه بدون وابستگی به بیگانگان و با تكیه بر فرهنگ اسلامی به ثمر نشست و روز به روز بر شكوفایی آن افزوده می‌شود و برای مسلمانان كشورهای دیگر، از جمله لبنان، فلسطین، افغانستان، الجزایر و عراق، الهام بخش شده است. بسیاری از اندیشمندان جهان با اشاره به این جنبش‌ها از آغاز دوره‌ی دوم شكوفایی تمدن اسلامی سخن می‌گویند.
● نمونه‌هایی از دستاوردهای علمی تمدن اسلامی
۱) پزشكی
▪ زكریای رازی(۳۱۳-۲۵۱ هجری قمری)،
بیش از ۵۶ اثر در زمینه‌ی پزشكی نوشت كه مشهورترین آن‌ها الحاوی است. كتاب طب المنصوری رازی(در ۱۰ جلد) نخستین كتاب پزشكی است كه در غرب چاپ شده است. او نخستین پزشكی است كه از نخ‌هایی از جنس مو در جراحی استفاده كرده است. همچنین او نخستین پزشكی است كه آبله را از سرخك و نقرس را از روماتیسم، مجزا دانسته و توصیف دقیقی از این بیماری‌ها نوشته است.
▪ ابوعلی سینا(۴۲۸-۳۷۰ هجری قمری)،
كتاب قانون را نوشت كه تا سال ۱۶۵۰ میلادی در دانشگاه‌های معتبر جهان تدریس می‌شد. این كتاب، كه فرهنگ‌نامه‌ی پزشكی است، دست كم ۸۶ بار ترجمه شده است. ابن سینا نخستین پزشكی است كه از بیمار‌‌شدن استخوان‌ها‌ سخن گفته است.
ابولقاسم زهراوی،
▪ كتاب التصریف را در مبانی جراحی نوشت كه به لاتین ترجمه شده است. او سه روش بخیه زدن را، كه بیش‌تر در جراحی شكم به كار می‌رود، ابداع كرده است. همچنین راهكارهایی برای تسهیل زایمان‌های غیرطبیعی پیشنهاد كرده است كه امروزه نیز استفاده می‌شود. خرد كردن سنگ مثانه در مثانه از نوآوری‌های دیگر اوست.
▪ ابن زهر اندلس
كتاب مهمی در زمینه پادزهر نوشت. به علاوه، سیر بیماری سرطان معده را بسیار خوب شرح داده است.
▪ حنین بن اسحاق،
نخستین كتاب را در چشم‌پزشكی نوشت كتاب او همراه كتاب علی بن عیسی و عمار موصلی، منبع اصلی چشم پزشكی اروپا شد.
۲) داروشناسی
▪ ابن بیطار(وفات ۶۴۶ هجری قمری)،
در كتاب الجامع المفردات الادویه و الاغذیه كه به صورت الفبایی تنظیم شده است، هزار و چهارصد داروی حیوانی، گیاهی و معدنی، روش استفاده از آن‌ها و این كه كدام یك را می‌توان به جای دیگری استفاده كرد، شرح داده است. او در نوشتن این اثر بزرگ از مشاهده‌های خود در سفرهای علمی متعدد به سرزمین‌های مشهور آن زمان و كتاب‌های ۱۵۰ صاحب نظر از جمله ابن جلجل، رازی و ابن سینا بهره گرفته است. او در این كتاب نام داروهای مختلف را به زبان‌های مختلف آورده است.
۳) بیمارستان
تاریخ‌نگاران بیش از ۸۰ بیمارستان پیشرفته را در سرزمین‌های اسلامی توصیف كرده‌اند. بیمارستان بغداد كه در زمان هارون‌ الرشید ساخته شد، مهم‌ترین و پیشرفته ترین آن‌ها بوده است. محل این بیمارستان با دقت و بر اساس خوبی آب و هوا انتخاب شد و آب دجله با لوله‌های سفالی به داخل همه‌ی اتاق‌های آن جریان داشت. رازی هنگام انتخاب محل بیمارستان عضدی بغداد، تكه‌های گوشت گوسفند را در مكان‌های مختلف شهر آویزان كرد و آن‌ها را پس از ۲۴ ساعت باهم مقایسه كرد. هر كدام تمییزتر و سالم‌تر بودند، در محل آویزان شدن آن، بیمارستان عضدی را ساختند. در این بیمارستان‌ها بیماران را رایگان درمان می‌كردند. به علاوه، پس از این كه بیماران بهبود می‌یافتند، مبلغی به آنان پرداخت می‌شد تا به كار كردن در چند روز نخست پس از بهبودی نیاز پیدا نكنند تا مبادا بیماری آنان بازگردد.
۴) جامعه شناسی
▪ ابن خلدون(۸۰۸-۷۳۲ هجری قمری)،
كتاب تاریخ جهان خود را به نام العِبَر نوشت و در مقدمه‌ی آن به تجزیه و تحلیل رابطه‌های حاكم بر سازمان‌های سیاسی و اجتماعی بشر بر پایه‌ی عامل‌های محیطی و روانی پرداخت. او در این مقدمه در واقع به علل جامعه شناختی پیشرفت و پسرفت تمدن‌ها می‌پردازد. این مقدمه از خود كتاب مشهور تر شد و هنوز هم مورد استفاده‌ی پژوهشگران شرقی و غربی است.
۵) فیزیك
▪ ابن هیثم(۴۳۰-۳۵۴ هجری قمری)،
قانون‌های شكست نور را كشف كرد. به روش علمی ثابت كرد كه بازتاب پرتوهای نور از روی چیزها به چشم، باعث تشكیل تصویر معكوس روی شبكیه‌ی چشم می‌شود. او نخستین دانشمندی است كه از نقش مغز در تفسیر تصویر سخن گفته است. ارتفاع جو زمین را با بررسی شكست نور محاسبه كرد. قانون اول ترمودینامیك را شرح داد. اتاق تاریك درست كرد و با آن آزمایش انجام داد. او چرخ تراشی داشت كه با ان عدسی‌ها و آیینه‌های خمیده را برای تجربه‌های خود می‌ساخت.
كمال‌الدین فارسی تفسیری بر شاهكار ابن هیثم، كتاب المناظر، نوشت. او علت به وجود آمدن رنگین كمان در آسمان را به درستی شرح داده و برای اثبات نظر خود، آزمایش‌ انجام داده است
▪ عبالرحمن خازنی(تولد ۵۵۰ هجری قمری)
كتاب میزان الحكمه را نوشت كه آن را مهم‌ترین اثر دانشمندان مسلمان در مكانیك دانسته‌اند. او در زمینه‌ی گرانش، مقاومت سیالات در برابر حركت، وزن مخصوص سیالات و اندازه‌گیری وزن مخصوص مواد سخت پژوهش‌های دقیقی انجام داده است.
۶) شیمی
▪ جابر بن حیان،
به جای روش ساده‌ی ذوب فلز، روش حل كردن فلز را به كمك اسید نیتریك، اسید سولفوریك، جوهر نمك و تیزاب سلطانی(كه خود اختراع كرده بود) ابداع كرد. او را پایه‌گذار دانش شیمی می‌دانند.
▪ زكریای رازی
الكل را به صورت خالص تهیه كرد، واژه‌ی الكحول كه به زبان انگلیسی نیز راه یافته است، به معنای خالص‌ترین است. از آن‌جا كه از این ماده برای شست و شوی چشم استفاده می‌كردند، چشم‌پزشكان مسلمان به الكحال مشهور شدند. رازی نخستین دانشمندی است كه شیمی آزمایشگاهی را به خدمت پزشكی گرفت.
بسیاری از نام‌های شیمیایی كه امروزه در همه‌ی زبان‌های دنیا به كار می‌روند، از یادگارهای شیمی‌دانان مسلمان است: شیمی(كیمیا)، نیل(آنیلین)، تالكوم(طلق)، زرنیق(آرسنیك)، بوره(براق)، قلیا، آلدئید، زاج سفید، آلیزارین، پتاسیم، سولفور، و ....
۷) كتابخانه
در بغداد بیش از صد كتاب‌خانه وجود داشته است. هر مسجدی كتاب‌خانه‌ای داشت. تالار اصلی هر بیمارستان كه محل مراجعه‌ی تازه‌واردها بود، قفسه هایی پر از كتاب داشت.
در زمان حَكَم دوم، خلیفه‌ی اموی آندولس، كتابخانه‌ی قرطبه بیش از ۴۰۰ هزار جلد كتاب داشت و فقط فهرست كتاب‌های آن بیش از ۴۴ جلد بود.
كتاب‌خانه‌ی سلطان مراكش، كه هنگام بازگشت از آندلس، به دست دزدان دریایی افتاد، بیش از ۳۵۰ هزار جلد كتاب بود كه به دست فیلیپ سوم، پادشاه اسپانیا رسید و هسته‌ی اصلی كتاب‌خانه‌ی معروف اسكوریال اسپانیا شد.
۸) فلسفه
▪ الكندی(۲۶۰-۱۸۵ هجری قمری)،
نخستین فیلسوف جهان اسلام، ۲۷۰ رساله در منطق و فلسفه و دیگر شاخه‌های علم نوشت. وی بنیان‌گذار شاخه‌ای از فلسفه اسلامی، به نام فلسفه‌ی مشایی، است.
▪ ابن سینا،
نخستین فیلسوف جهان اسلام است كه كتاب‌های منظم و كاملی در فلسفه نوشته است.
▪ سهروردی
فلسفه و عرفان را در هم آمیخت و شاخه‌ی جدیدی را در فلسفه به عنوان فلسفه‌ی اشراقی بنیان گذاری كرد.▪ ابن رشد(۵۹۵-۵۲۰ هجری قمری)،
شرح‌های كاملی بر فلسفه‌ی ارسطو نوشته و از این رو در اروپا به شارح ارسطو مشهور شد. او در كتاب‌های خود سخن ارسطو را از سخن خود جدا كرده و همین امر باعث توجه اروپایی‌ها به او شده است. دانته از او با عنوان" آن‌كه تفسیر بزرگ را نوشت" یاد كرده است.
▪ ابن طفیل،
داستان فلسفی حی بن یقظان را نوشت كه به ۱۵ زبان ترجمه شده است. داستان‌های رابینسون كروزوئه، كتاب جنگل و داستان‌های تارزان برداشت ضعیفی از این داستان باشكوه‌اند.
▪ ملاصدرا،
نظام فلسفی مبتنی بر شناخت وجود را پایه‌ریزی كرد. وی را محل به هم رسیدن چهار جریان فلسفه، عرفان، كلام و تفسیر می‌دانند.
۹) ریاضی
▪ محمد بن موسی خوارزمی(وفات ۲۴۹ هجری قمری)،
كتابی با عنوان جبر و مقابله( جبر و كاربرد آن در زندگی) نوشت و در آن روش محاسبه با عددهای هندی را شرح داد. این كتاب به لاتین ترجمه شد و عددهای هندی از طریق آن به اروپا راه یافت. به علاوه،كتاب مهمی در روش حل معادله‌های درجه دوم نوشت كه به عنوان الگوریتمی در اروپا منتشر شد. او در این كتاب واژه‌ی شیئ(چیز) را برای مقدار ناشناخته به كار برده است. وقتی كتاب او به اسپانیایی ترجمه شد، واژه‌ی شیء به صورت xay رونویسی شد، چون در اسپانیایی x به صورت ش تلفظ می‌شود. طی زمان این واژه به صورت x خلاصه شد و اكنون نشانه‌ی جبری جهانی است.
▪ ابولوفای بوزجانی(نیشابوری)
ریاضی‌دان و اخترشناس ایرانی، كتاب هندسه را نوشت و در آن كتاب، روش رسم‌كردن شكل‌های گوناگون هندسی با خط‌كش و پرگار و ساختن چندوجهی‌های منظم را نوشته است .
▪ خواجه نصیر طوسی،
مثلثات را در قالب مستقلی از علم نجوم ریخت و با این ابتكار گام مؤثری در پیشرفت و توسعه‌ی این علم برداشت . یكی از آثار نفیس او كه به همین موضوع اختصاص دارد ، كتاب «كشف‌القناع عن اسرار شكل‌القطاع» است. وی در این كتاب دربار ه‌ی شكل قطاع، محاسب ه‌های سینوس و كسینوس، نظری ه‌ی چهارضلعی ‌ ها، حل مثلث ‌ های مسطح و كروی و مباحث دیگر با استفاده از تجارب ه‌های علمای گذشته داد سخن داده است. لانكوچری هندسه‌ی فضایی را برپایه‌ی اصل پنجم از اصول هندسه‌ی مسطحه‌ی خواجه نصیر طوسی بنیان‌گذاری كرد.
▪ غیاث‌ الدین كاشانی،
كاشف حقیقی كسر اعشاری است و اندازه‌ی دقیقی از عدد پی به دست آورده است. كتاب مفتاح الحساب او را یكی از برجسته‌ترین كتاب‌ها درباره‌ی محاسبه و نظریه‌ی اعداد می‌دانند.
▪ عمر خیام(۵۱۷-۴۲۹ هجری قمری)
جبر خیام از برجسته‌ترین كتاب‌های ریاضی است. وی معادله‌ها را تا درجه‌ی سوم به روش هندسی حل كرده است. تقویم جلالی، كه هنوز در ایران رایج است و از تقویم میلادی بسیار دقیق‌تر است، از شاهكارهای اوست.
۱۰) زمین‌شناسی
▪ ابوریحان بیرونی(۴۴۲-۳۶۲ هجری قمری)،
ریاضی‌دان، اخترشناس، پژوهشگر تاریخ و جغرافیا، نخستین دانشمندی است كه علت پدید آمدن چاه‌ها و چشمه‌هایی را كه آب از آن‌ها فوران می‌كند(چاه‌های آرتِزین) به صورت علمی توضیح داده است. او از حركت زمین به دور خورشید سخن گفته و شب و روز را بر اساس این حركت توضیح داده است. به علاوه، برای به دست آوردن وزن مخصوص فلزها و سنگ‌های بارازش، ترازوی ویژه‌ای درست كرد. وی از دگرگونی‌های زمین‌شناختی به خوبی آگاه بوده است.
۱۱) اخترشناسی
▪ خواجه نصیرالدین طوسی(۶۷۲-۵۹۷ هجری قمری)،
منظومه‌ی سیاره‌ای جدیدی طرح ریزی كرد كه شاگردش قطب الدین شیرازی آن را كامل كرد. در این منظومه، برخلاف منظومه‌ی بطلمیوس، زمین درست در مركز عالم قرار دارد. هولاكوخان مغول را به ساختن رصدخانه‌ی مراغه تشویق كرد.
▪ ابن شاطر،
برجسته‌ترین اخترشناس قرن هشتم هجری، مدیر سازمان تعیین وقت نماز از طریق دانش اخترشناسی بود. وی در الگوی سیاره‌ای خود تغییرات نوی در الگوی بطلمیوس به وجود آورد و از آن‌جا كه الگوی وی از نظر ریاضی همان الگوی كوپرنیك است، این پرسش مطرح است كه آیا الگوی او به اروپا رفته است یا نه.
▪ البتانی،
كه برخی او را بزرگ‌ترین اخترشناس اسلامی می‌دانند، روش تازه‌ای برای تعیین زمان مشاهده‌ی هلال ما كشف كرد و پژوهش گسترده‌ای درباره‌ی خورشدگرفتگی و ماه‌گرفتگی انجام داد. ترجمه‌ی كتاب معروف او، الزیج،تا زمان نوزایی یكی از كتاب‌های اصلی اخترشناسی در غرب بود.
۱۲) جغرافیا
▪ ابن حوقل،
جغرافی‌دان قرن چهارم، حدود ۳۰ سال به سرزمین‌های مهم آن زمان، از جمله اسپانیا، مصر، ایران، جزیره‌ی سیسیل در ایتالیا و شمال آفریقا سفر كرد و مشاهده‌های خود را در كتابی با نام المسالك و الممالك گردآورد. او در این كتاب اطلاعات بارزشی درباره‌ی زندگی مردم و فراورده‌های كشاورزی و صنعتی شهرهای مختلف فراهم كرده‌است و در نقشه‌های دقیقی كه در این كتاب آورده‌، راه‌ها و فاصله‌ی شهرها را نیز مشخص كرده است.
▪ ابن خردادبه،
جغرافی‌دان و تاریخ‌نگار ایرانی، مدیر سازمان خبررسانی معتمد عباسی بود. او براساس مطالعه‌ی نوشته‌های پیشینیان و گزارش‌هایی كه از خبررسانان و بازرگانان به دست می‌آورد، كتاب المسالك و الممالك خود را نوشت كه به جغرافیایی طبیعی، سیاسی و انسانی سرزمین‌های اسلامی و برخی سرزمین‌های دیگر پرداخته است
▪ ابوریحان بیرونی
عرض و طول جغرافیایی شهرهای مهم آن زمان را تعیین كرده است. كتاب تحقیق ماللهند، نمونه‌ی كاملی از پژوهش‌های مسلمانان در زمینه‌ی جغرافیایی انسانی و فرهنگ فولكلور است.
۱۳) دریانوردی
▪ ابن ماجد،
مهم‌ترین دریانورد قرن نهم هجری بود كه تجربه‌های شخصی او از دریای سرخ و اقیانوس هند، دقیق‌ترین توصیف این مكان‌ها در قرون وسطی است. او بیش‌تر راه‌های دریایی آن زمان را از دریای سرخ به شرق افریقا و از شرق افریقا تا چین را پیموده بود و به شیر دریای خروشان مشهور شده بود. او ۳۸ اثر در زمینه‌ی اخترشناسی و دریانوردی نوشته است. او كتابی به نام الفوائد نوشته است كه راهنمای دریانوردان بوده و بدون آن پیمودن اقیانوس هند بسیار مشكل بوده است.
۱۴) مكانیك
▪ احمدبن موسی بن شاكر خراسانی،
چرخ‌های آبی، پمپ‌ها و ماشین‌هایی ساخت كه برای بالا كشیدن آب به كار می‌رفتند. وی كتابی به نام الحِیَل نوشت كه مرجع شناختن و ساختن دستگاه‌های مكانیكی است.
ساعت‌هایی كه با فشار آب، فشار جیوه، اثر حرارت شمع یا وزنه به حركت در می‌آمدند و نوعی ساعت خورشیدی زنگ‌دار از نوآوری‌های مسلمانان است. هارون الرشید در سال ۸۰۷ میلادی، سفیری را به دربار كارل كبیر قیصر فرانك‌ها فرستاد و نمونه‌ای از ساعت‌های آبی زنگ‌دار را به او هدیه كرد.
۱۵) زیست‌شناسی
▪ علی بن عباس آندُلُسی
نخستین دانشمندی است كه حركت‌های رحم و نقش آن‌ها را در زایمان كشف كرده است. او هزاران سال پیش‌تر از داروین از اصل انواع و پیدایش آن‌ها بر اثر تغییرات ضروری در پاسخ به شرایط محیط زیست، سخن گفته است.
▪ ابن نفیس،
چكیده‌ی كتاب قانون ابن سینا را نوشت و در آن از گردش خون ششی(گردش خون كوچك) سخن گفته است. اثر جالب دیگر او، كتاب الارجوزه فی الطب است كه چكیده‌ی كتاب قانون به شعر است.
۱۶) طبقه‌بندی علوم
▪ ابونصر محمد فارابی(۳۳۹-۲۵۸ هجری قمری)،
كتاب احصاءالعلوم را در رده‌بندی علوم نوشت كه كتاب تقسیم فلسفه‌ی گوندیسالینوس از آن اقتباس شده است. وی نوشته‌های مهمی در زمینه‌ی شناخت موسیقی نوشته است.
۱۷) تاریخ
▪ محمدبن جریر طبری
تاریخ نوع بشر را از ابتدای آفرینش جهان تا زمان حیات خود نوشت.
▪ ابوالحسن مسعودی(وفات ۳۴۵ هجری قمری)
اثر معرف تاریه مسعودی را در ۳۰ جلد نوشت. وی آثاری در زمینه‌ی جغرافیا و زمین‌شناسی نیز دارد.
▪ ابن خلدون(۸۰۸-۷۳۲ هجری قمری)،
كه به فیلسوف تارخ مشهور است، كتاب العبر را نوشت كه تاریخ معتبری درباره‌ی شمال آفریقا است. مقدمه‌ی این كتاب از خود كتاب مشهورتر شده است. وی در این مقدمه پیرامون فراز و فرود تمدن‌ها و فرهنگ‌ها بحث كرده است.
● فهرست نام‌آوران تمدن اسلامی
۱) جابر بن حیان ازدی طوسی(۱۰۳ تا ۲۰۰ قمری/۷۲۱ تا ۸۱۵ میلادی)؛ شیمیدان
۲) محمد بن موسی خوارزمی(درگذشته ۲۴۹ قمری/۸۶۳ میلادی)؛ ریاضیدان و اخترشناس
۳) ابن مقفع(‌ ۱۰۶ تا ۱۴۲قمری‌/ ۷۲۴ تا ۷۵۹میلادی؛ مترجم متن‌های ایرانی به عربی‌
۴) ابویوسف یعقوب بن اسحاق كندی(۱۸۵ تا ۲۶۰ قمری/۸۰۱ تا ۸۳۷ میلادی)؛ فیلسوف و دانشمند
۵) ابومشعر بلخی(۱۷۱ تا ۲۷۲ قمری)؛ اخترشناس
۶) حنین بن اسحاق(۱۹۴ تا ۲۶۳ قمری/۸۱۰ تا ۸۷۷ میلادی) پزشك و مترجم متن‌های یونانی به عربی
۷) ابن رسته(درگذشته ۲۹۰ قمری)؛ جغرافیدان و جهانگرد
۸) ابن خردادبه(۲۱۱ تا ۳۰۰ هجری/ ۸۱۵ تا ۹۱۲ میلادی)؛ جغرافیدان
۹) ثابت بن قره(۲۱۱ تا ۲۸۸ قمری/۶۲۸ تا ۹۰۱ میلادی)؛ ریاضیدان و اخترشناس
۱۰) محمد زكریای رازی(۲۵۱ تا ۳۱۳ قمری/۸۶۵ تا ۹۲۵ میلادی)؛ پزشك، داروساز و دانشمند
۱۱) محمد جریر طبری(۲۲۴ تا ۳۱۰ قمری)؛ تاریخ‌نگار و تفسیركننده‌ی قرآن
۱۲) ابن یونس(۳۹۹ قمری/ ۱۰۰۹ میلادی)؛ ریاضیدان
۱۳) ابونصر فارابی(۲۵۸ تا ۳۳۹ قمری/۸۷۰ تا ۹۵۰ میلادی)؛ فیلسوف و موسیقیدان
۱۴) عبدالرحمن صوفی(۹۰۳ تا ۹۸۶ میلادی)؛ اخترشناس
۱۵) علی بن عباس اهوازی(درگذشته ۳۸۴ قمری/ ۹۹۴ میلادی)، پزشك
۱۶) ابوالقاسم بن عباس زهراوی(۳۲۴ تا ۴۰۴ قمری/ ۹۳۶ تا ۱۰۱۳ میلادی)، پزشك جراح
۱۷) ابوالوفای بوزجانی(۳۲۸ تا ۳۸۸ قمری)؛ ریاضیدان و اخترشناس
۱۸) ابن ندیم(سده‌ی چهارم قمری/ دهم میلادی)؛ كتاب‌شناس
۱۹) ابن وحشیه(سده‌ی ۳ و ۴ قمری/ ۹ و ۱۰ میلادی)؛ مترجم و گیاه‌شناس
۲۰) ابوالجود خراسانی(سده‌ی ۴ قمری/ ۱۰ میلادی)؛ ریاضیدان
۲۱) ابوالحسن شمسی هروی(سده‌ی ۴ قمری/ ۱۰ میلادی)؛ ریاضیدان
۲۲) ابوالحسن طبری(سده‌ی ۴ قمری/ ۱۰ میلادی)؛ پزشك
۲۳) اخوان الصفا(سده‌ی ۴ قمری/ ۱۰ میلادی)؛ دانشمندان و فیلسوفان
۲۴) ابن حوقل(درگذشته ۳۶۷ قمری/۹۷۸میلادی)؛ جهانگرد و جغرافیدان‌
۲۵) ابوالحسن مسعودی(وفات ۳۴۵ قمری/ ۹۵۶ میلادی)؛ تاریخ‌نگار و جهانگرد
۲۶) ابوسهل مسیحی جرجانی(درگذشته ۴۰۰ قمری/ ۱۰۱۰ میلادی)؛ پزشك، اخترشناس و ریاضیدان
۲۷) ابو علی مسكویه(درگذشته ۴۲۱ قمری/ ۱۰۳۰ میلادی)؛ پزشك و تاریخ شناس
۲۸) ابن سینا(۳۷۰ تا ۴۲۸ قمری/۹۸۰ تا ۱۰۳۷ میلادی)؛ پزشك و فیلسوف
۲۹) ابن هیثم(۳۵۴ تا ۴۳۰ قمری/ ۹۶۵ تا ۱۰۳۹ میلادی)؛ فیزیكدان
۳۰) ابوریحان بیرونی(۳۶۲ تا ۴۴۲ قمری/ ۹۷۳ تا ۱۰۵۱ میلادی)؛ زمین‌شناس، ریاضیدان، مردم‌شناس و اخترشناس
۳۱) ابوالقاسم مسلمه المجریطی(درگذشته ۳۹۸ قمری/ ۱۰۰۷ میلادی)
۳۲) عمر خیام نیشابوری(۴۲۹ تا ۵۲۶ قمری/ ۱۰۳۸ تا ۱۱۳۲ میلادی): ریاضیدان و اخترشناس
۳۳) ابن تلمیذ(۴۶۵ تا ۵۶۰ قمری/ ۱۰۷۳ تا ۱۱۶۵)؛ پزشك و داروشناس
۳۴) ابن باجه(درگذشته ۵۳۳ قمری/ ۱۱۳۹ میلادی)؛ فیلسوف
۳۵) عبدالرحمن خازنی(درگذشته ۵۵۰ قمری/ ۱۱۵۵ میلادی)؛ فیزیكدان
۳۶) ابن طفیل(درگذشته ۵۸۱ قمری/۱۱۸۵ میلادی)؛ فیلسوف
۳۷) ابن رشد(۵۲۰ تا ۵۹۵ قمری/ ۱۱۲۶ تا ۱۱۹۸ میلادی)؛ فیلسوف و پزشك
۳۸) فخر الدین رازی(۵۴۴ تا ۶۰۶ قمری/ ۱۱۵۰ تا ۱۲۱۰ میلادی)؛ فیلسوف و تفسیر كننده‌ی قرآن
۳۹) ابن صلاح همدانی(درگذشته ۵۴۸ قمری/ ۱۱۵۳ میلادی)؛ ریاضیدان
۴۰) بهاءالدین ساعاتی خراسانی(۵۵۳ تا ۶۰۴ قمری/ ۱۱۵۸ تا ۱۲۰۸ میلادی)؛ ساعت‌ساز و مكانیكدان
۴۱) ابن بیطار اندلسی(۵۸۶ تا ۶۴۶ قمری ۱۱۷۹ تا ۱۲۴۸ میلادی)؛ گیاه‌شناس و داروشناس
۴۲) نصیر الدین طوسی(۵۹۷ تا ۶۷۲ قمری/ ۱۲۰۱ تا ۱۲۷۴ میلادی)؛ ریاضیدان و اخترشناس
۴۳) ابن نفیس(درگذشته ۶۸۷ قمری/ ۱۲۸۸میلادی)، پزشك و زیست‌شناس
۴۴) قطب الدین شیرازی(۶۳۴ تا ۷۱۰ قمری/ ۱۲۳۶ تا ۱۳۱۱ میلادی)؛ فیزیكدان و ریاضیدان
۴۵) كمال الدین فارسی(درگذشته ۷۲۰ قمری/ ۱۳۲۰ میلادی)؛ فیزیكدان و ریاضیدان
۴۶) ابن بطوطه(۷۰۳ تا ۷۷۹ قمری ۱۳۰۴ تا ۱۳۷۷ میلادی)؛ جهانگرد
۴۷) ابن شاطر(۷۰۴ تا ۷۷۷ قمری/ ۱۳۰۴ تا ۱۳۷۵ میلادی)؛ اخترشناس و ریاضیدان
۴۸) ابن خلدون(۷۳۲ تا ۸۰۸ قمری ۱۳۳۲ تا ۱۴۰۶ میلادی)؛ تاریخ‌شناس و جامعه‌شناس
۴۹) ابو اسحاق كوبنانی(۸۸۶ قمری/ ۱۴۸۱ میلادی)؛ ریاضیدان و اخترشناس
۵۰) ملاصدرای شیرازی(۹۷۹ تا ۱۰۵۰ قمری/ ۱۵۷۱ تا ۱۶۴۰ میلادی)؛ فیلسوف

منبع:
۱. نصر، سید حسن. علم و تمدن در اسلام، انتشارات خوارزمی، چاپ دوم ترجمه‌ی فارسی ۱۳۵۹۲. هونكه، زیگرید. فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه‌ی مرتضی رهبانی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم ۱۳۷۳
۳. زرین‌كوب، عبدالحسین. كارنامه‌ی اسلام. انتشارات امیركبیر، چاپ دوم ۲۵۳۵ شاهنشاهی
۴. یوسف حسن، احمد. هیل، دونالد. تاریخ مصور تكنولوژی اسلامی. ترجمه‌ی ناصر موفقیان انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول ۱۳۷۵

منبع : جزیره دانش