جانشین جدید الفهرست

فرهنگ اعلام تاریخ اسلام، مولف؛ سید غلامرضا تهامی، ناشر؛ شرکت سهامی انتشار، شمارگان؛ ۲۰۰۰ نسخه. دایره المعارف ها کتاب های مرجعی هستند که می توان یک راست به سراغ شان رفت تا اطلاعاتی کم و بیش اجمالی درباره موضوعی معین از آنها به دست آورد. «فرهنگ اعلام تاریخ اسلام» در زمره اینگونه کتاب ها است.دایره المعارف ها مشتمل بر مجموعه ای از معارف بشری، فرهنگ و علوم اند.
به عبارت دیگر، خلاصه ای قابل فهم از رشته های مختلف دانش. دایره المعارف برگزیده از اطلاعات و آگاهی های دقیق، موثق و روزآمد در همه رشته های معارف بشری یا رشته ای خاص است که برپایه دانش و رشته های مختلف گردآوری شده و سپس بر حسب نظامی خاص (بیشتر الفبایی یا موضوعی) مرتب شده است.در «دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی» دایره المعارف چنین تعریف شده است؛ «اثری که حاوی اطلاعات به صورت مقاله درباره تمام معارف بشری باشد.
مطالب و موضوع ها در دایره المعارف معمولاً برحسب حروف الفبا تنظیم می شود.» دایره المعارف نویسی در جهان اسلام از قرن سوم هجری شروع شد. در جهان اسلام همچون یونان فلاسفه بر همه علوم احاطه داشتند و از این رو آثار بسیاری از آنها، مجموعه و دایره ای از دانش های عصر خود بود. اگر دایره المعارف را با تعریف دقیق و مصطلح امروزی آن در نظر نگیریم، این آثار را می توانیم در زمره نخستین دایره المعارف ها به حساب آوریم، خواه آنها که شامل همه علوم اند و خواه آنها که فقط چند شاخه از علوم را دربر می گیرند.
دایره المعارف های متقدم اسلامی، بیشتر موضوعی و غیرالفبایی بوده و طبیعی است که به مهم ترین زبان علمی حوزه تمدن اسلامی در آن ایام، یعنی به عربی نوشته شده اند. البته قابل توجه است که مهم ترین دایره المعارف های اسلامی فارسی، یعنی «دره التاج» قطب الدین شیرازی و «نفائس الفنون» محمدبن محمودآملی نیز در اواخر قرن هفتم هجری و اوایل قرن هشتم هجری قمری تدوین شده اند.
بعضی از دایره المعارف های اسلامی که در اوایل نوشته شده اند، ساختار الفبایی نداشته و در عنوان آنها کلمه «دایره المعارف» وجود ندارد.تعبیر «دایره المعارف» و بعد از آن «موسوعه» نخست در نیمه سده نوزدهم میلادی در جهان اسلام متداول شد.
سیدغلامرضا تهامی مولف فرهنگ اعلام تاریخ اسلام در ۲۸۵۰۰ عنوان (آن گونه که در مقدمه آمده) بزرگ ترین فرهنگ زندگینامه ای شخصیت های جهان اسلام را که تاکنون به فارسی تدوین و تنظیم شده ارائه کرده است.
به گفته مولف در مقدمه اهمیت این عدد در مقایسه با دیگر فرهنگ های زندگینامه ای، اعم از فارسی و عربی زمانی معلوم می شود که بدانیم شمار عناوین و مدخل های بزرگ ترین آنها از حدود نصف این عدد تجاوز نمی کند.
غلامرضا تهامی تاکنون هفت اثر ترجمه ای در موضوعات تاریخ، فرهنگ، اندیشه و هنر اسلامی چاپ و منتشر کرده است.تهامی در این فرهنگ که از جهت کثرت عناوین و مدخل ها و ضبط دقیق اسامی و القاب و انساب، در میان آثار مشابه، اعم از عربی و فارسی کم مانند است، علاوه بر شخصیت های مشهور مسلمان در سراسر جهان اسلام، از آغاز عصر رسالت تا پایان سال ۱۴۰۰ هجری قمری (نام بزرگانی که پس از این تاریخ درگذشته اند جز امام خمینی در این فرهنگ نیامده است)، به مناسبت های مختلف، از پیامبران الهی و از سخنوران و شاعران عرب عصر جاهلی که به سخنان و اشعار آنان در متون دینی و تاریخ اسلام استشهاد شده و از نامدارانی از همان عصر که شناخت آنها به آگاهی از محیط نشأت اسلام کمک می کند و معدودی از علمای غیرمسلمان که آثار آنها با مراحل تکامل فرهنگ عمومی اسلامی پیوستگی داشته و سرانجام از برخی فرمانروایان بیگانه که در دگرگونی های سیاسی و اجتماعی بر بخش هایی از دنیای اسلام تاثیر عمیقی داشته اند نیز یاد کرده است.
با این اوصاف جای چنین اثری در میان کتاب ها و دایره المعارف های فارسی خالی بوده است و اکنون شرکت سهامی انتشار این اثر را با حمایت مالی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دو جلد و ۲۱۶۷ صفحه و با طرح جلدی زیبا و جذاب (اثر پرویز بیانی) در ۲۰۰۰ نسخه منتشر کرده است.

وحید صالحی

منبع : روزنامه شرق