امنیت سازی در عراق; بازیگران و رویکردها

روندهای سیاسی و امنیتی در سطح جهانی رابطه تنگاتنگی با امنیت در خاورمیانه دارند. به اعتقاد بسیاری از تحلیل گران، بدون موفقیت در ایجاد امنیت در منطقه خاورمیانه تحقق امنیت بین المللی، امری ناممکن به نظر می رسد. در سطح منطقه خاورمیانه نیز عراق در سال های اخیر به عرصه و کانون اصلی تحولات امنیتی تبدیل شده است; به گونه ای که ایجاد امنیتی پایدار در خاورمیانه در وهله اول مستلزم پیشرفت ثبات و امنیت در عراق است. این موضوع به ویژه برای جمهوری اسلامی ایران به عنوان مهمترین همسایه عراق از اهمیت مضاعفی برخوردار است.
● ضرورت امنیت سازی در عراق
اهمیت ثبات و امنیت سازی در عراق پس از صدام و میزان تاثیرگذاری آن بر امنیت منطقه و جهان از چندین منظر قابل توجه و بررسی است:
اول اینکه عراق از منظر جامعه شناختی با بافت اجتماعی موزاییکی و شکاف های متعدد قومی و فرقه ای از قابلیت های بالایی برای انتقال تنش های اجتماعی و ناامنی ها و بی ثباتی ها به سراسر منطقه برخوردار است;
دوم اینکه تحولات درونی عراق با منافع و برداشت های طیف وسیعی از بازیگران منطقه ای از جمله ایران، کشورهای عربی و ترکیه پیوند خورده است و مناقشات و درگیری های داخلی این کشور می تواند موجب تشدید اختلافات در سطح منطقه ای شود;
سوم اینکه امنیت سازی در عراق و موفقیت یا عدم موفقیت آن با منافع و اعتبار جهانی یکی از قدرت های جهانی یعنی ایالات متحده در ارتباط است و از این منظر امنیت عراق پیامدهای عمده ای برای سیاست و امنیت بین المللی در پی خواهد داشت.
براین اساس، تحولات عراق به دلیل پیامدهای منطقه ای و جهانی آن، شرایطی را ایجاب می کند که در آن ایجاد ثبات و امنیت در این کشور ضرورتی اساسی می نماید. ضرورتی که با فوریت و حساسیت هایی عمده همراه است و هرگونه تاخیر در آن نتایج ناگواری را به دنبال خواهد داشت. ایجاد ثبات و امنیت در عراق مستلزم همکاری و مشارکت بازیگران متعدد موثر در این خصوص در سطوح مختلف داخلی، منطقه ای و فرامنطقه ای است.
● عوامل تاثیرگذار داخلی بر امنیت
در میان متغیرهای تاثیرگذار بر شرایط امنیتی عراق، مولفه های داخلی این کشور از جمله ساختار اجتماعی، فرهنگی، سوابق و ذهنیت های تاریخی، عوامل سیاسی و اقتصادی و نیز ساختار و توانایی نظامی و امنیتی دولت عراق تاثیرگذاری عمده ای دارند.
ساختار اجتماعی در عراق از زمان شکل گیری این کشور، مبتنی بر شکاف های متعدد قومی فرقه ای بوده است که به رغم تلاش های رژیم بعثی برای تعریف یک هویت واحد عراقی، در زمان های مختلف مجددا بروز کرده است. پیدایش سیاست مبتنی بر هویت های قومی و فرقه ای به عنوان اصلی ترین شیوه های تعریف خود اجتماعی و سیاسی و در نتیجه تضعیف انسجام اجتماعی از ویژگی های عمده عراق جدید است که بر عرصه امنیت در این کشور تاثیری بنیادین دارد. سیاست جدید مبتنی بر هویت قومی فرقه ای مشکلاتی برای مدیریت جامعه عراق و امنیت سازی به وجود آورده است. اگرچه هویت های قومی و فرقه ای مشخصه مهم سیاست عراق در گذشته بوده اند، روندها و تحولات سیاسی جدید به تشدید آنها و در نتیجه به تشدید ناامنی در این کشور منجر شده است.
فرقه گرایی و قوم گرایی به عنوان اصلی ترین موانع امنیت سازی در عراق جدید به این دوره محدود نمی شوند و در ساختار اجتماعی واگرا در عراق از یک سو و سیاست های فرقه ای- قومی رژیم صدام از سوی دیگر ریشه دارند. کشتار و اعمال تبعیض علیه شیعیان و کردها در دوره بعث و محرومیت آنها از قدرت سیاسی و استفاده اقلیت سنی، به ویژه بعثی ها از ساختار و ابزارهای سیاسی و نظامی رسمی برای تعقیب منافع و امنیت خود و سرکوب سایر گروه ها از عوامل موثر عرصه سیاسی عراق بودند که شکاف های قومی و فرقه ای را تشدید می کردند.
در دوره جدید، فقدان توافق و مصالحه سیاسی بین گروه های اجتماعی، به ویژه مقاومت اعراب سنی در برابر روند سیاسی جدید در تشدید مشکلات امنیتی عراق بسیار تاثیرگذار بوده است. اهداف و منافع متفاوت و حتی متناقض گروه های شیعی، سنی و کرد در ساختار سیاسی عراق مانعی عمده برای ایجاد نهادهای سیاسی مشروع و مصالحه سیاسی است.
علاوه بر اختلافات و تنش بین گروه های داخلی عراق، مخالفت و اقدامات خشونت آمیز گروه های افراطی سنی مرتبط با القاعده علیه دولت عراق، نیروهای آمریکایی و شهروندان عراقی، اصلی ترین نقش را در آغاز و تداوم خشونت ها داشته است. هر چند اقدامات و سازماندهی شورشیان متشکل از بعثیون و گروه القاعده در ابتدا پراکنده و نسبتا ضعیف بود، به تدریج بر دامنه فعالیت های شورشیان افزوده شد و در سال ۲۰۰۶ به اوج خود رسید. گسترش اقدامات خشونت آمیز شورشیان، به ویژه علیه غیرنظامیان شیعی باعث رادیکال شدن فضای داخلی عراق و افزایش خشونت های فرقه ای به خصوص بعد از انفجار سامرا» در فوریه ۲۰۰۶ شد.
در سال ۲۰۰۷، مواردی چون قانون توزیع درآمدهای نفتی و تعدیل قانون بعثی زدایی منابع اختلاف در میان گروه های عراقی را تا حدودی کمتر ساختند، اما همچنان برخی از اختلافات اساسی چون فدرالیسم به قوت خود باقی است و در آینده نیز به عنوان منبع تنش باقی خواهند ماند. ظهور "شوراهای بیداری" و مبارزه آنها با القاعده در تغییر شرایط امنیتی و نیز تغییر رویکرد سنی های عراق موثر بوده است، اما این شوراها خود می توانند به منبع جدید تنش و عاملی برای تشدید مشکلات امنیتی تبدیل شوند.
در سطح داخلی، امنیت سازی در عراق نیازمند مشارکت، همراهی و تصمیم جدی گروه های قومی - فرقه ای مختلف داخلی عراق از جمله گروه های شیعی، سنی و کرد است.
نادیده انگاشتن هر یک از این گروه ها و عدم توجه به منافع و دیدگاه های هر یک از آنها در روند تحولات عراق نمی تواند باعث امنیتی پایدار و کامل در عراق شود و در میان مدت و بلند مدت امنیت سازی را با موانع و چالش هایی روبه رو خواهد کرد. به رغم تلاش های مختلف برای وارد ساختن گروه های مختلف به عرصه سیاسی و انتقال رقابت ها و مناقشات بین گرو هی از عرصه نظامی امنیتی به عرصه سیاسی، تداوم ناامنی ها در عراق حاکی از عدم موفقیت کامل این تلاش ها و دشواری و پیچیدگی تعامل سیاسی و حل معضلات امنیتی در این کشور می باشد.
هرچند در سال های گذشته، برخورد امنیتی با گروه های سنی و شورشیان در دستور کار قرار داشت و گروه های شیعی عمدتا با روند سیاسی همسو بودند، اما تحولات اخیر در عراق و درگیری دولت با نیروهای جیش المهدی نشان داد که شرایط می توانند دچار تغییر شوند. این وضعیت همچنین نشان داد که لازم است به گروه های شیعی نیز توجهی بیشتر صورت گیرد و منافع و دیدگاه های سیاسی آنها بیشتر مدنظر قرار گیرد. بی توجهی به این گروه ها می تواند در بلند مدت روند امنیت سازی در عراق را با چالشی جدی مواجه سازد.
در این شرایط، با وجود برخی موفقیت های دولت مرکزی عراق و همکاری بخش قابل توجهی از گروه های عراقی در روند جدید، امنیت سازی موفقیت آمیز در عراق نیازمند تلاش های گسترده تر سطح داخلی و همکاری و مشارکت بازیگران موثر منطقه ای و بین المللی است.
‌● اهمیت امنیت عراق برای ایران
در سطح منطقه ای، کشورهای مختلفی در عراق دارای منافع و نقش هستند، اما در این میان ایران موثرترین بازیگر منطقه ای در این کشور محسوب می شود. در طول دهه های گذشته، عراق برای ایران همواره یک تهدید امنیتی به شمار می رفته است. از دیدگاه ایران، بخش عمده ای از تهدیدات معطوف به امنیت ملی آن کشور از ناحیه عراق و رژیم بعث حاکم بر آن، ناشی می شده است، اما فروپاشی رژیم صدام و شکل گیری نظام سیاسی دموکراتیک و مبتنی بر مشارکت تمامی گروه های عراق در ساختار قدرت و به ویژه راهیابی گروه های شیعی در ساختار قدرت، شرایط جدیدی را ایجاد کرده که می تواند به پایان یافتن تهدیدات امنیتی ناشی از عراق برای ایران و حتی تبدیل این کشور به شریک اقتصادی و سیاسی ایران منجر شود. این فرصت تاریخی ایران را به سوی حمایت همه جانبه از دولت جدید عراق از سال ۲۰۰۳ رهنمون ساخته است و به رغم عدم حمایت اغلب کشورهای منطقه از دولت عراق و فقدان مشارکت آنها در روند امنیت سازی در این کشور، ایران سطح بالایی از توان و همکاری خود را برای حمایت از دولت عراق و ایجاد ثبات وامنیت در این کشور بسیج کرده است. این نوع نگاه و عملکرد ایران در قبال عراق پس از صدام باعث شکل گیری الگوهای تعاملاتی دوستانه بین ایران و عراق و دیدگاه همکاری جویانه متقابل در عراقی ها شده است. این الگوی تعاملاتی در طول سال های گذشته به دلیل سیاست غیردوستانه سایر بازیگران منطقه ای در قبال عراق تقویت شده است.
براین اساس، نهادینه سازی ساختار سیاسی کنونی در عراق و ایجاد ثبات و امنیت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از اولویت و اهمیت بالایی برخوردار است. در این راستا، ایران همواره کمک های اقتصادی و حمایت های سیاسی متعددی از عراق به عمل می آورد و از سوی دیگر با توجه به علائق عمیقی که در طی سه دهه گذشته با جناح های مختلف عراق اعم از شیعه، سنی و کرد داشته، از این علائق در جهت ثبات سازی در این کشور استفاده می کند. تلاش برای رفع اختلافات گروه های عراقی از جمله راهبردهای ایران برای کمک به ایجاد ثبات و امنیت در عراق محسوب می شود.
از آنجا که وخامت شرایط امنیتی در عراق و افزایش احتمال شکست روند سیاسی امنیتی دوره پس از صدام می توانست بار دیگر تهدیدات امنیتی به مراتب گسترده تری برای ایران به همراه داشته باشد، جمهوری اسلامی ایران علی رغم داشتن روابط مخاصمه آمیز با آمریکا و با توجه به دعوت دولت عراق، مذاکره با آمریکا را برای کمک به برقراری ثبات در عراق پذیرفت. با توجه به این مهم ایران تعامل با آمریکا در عراق را به عنوان فرصتی مهم برای بهبود شرایط امنیتی در عراق و حل و فصل معضلات و چالش های امنیتی این کشور تلقی می کند. این احتمال وجود دارد که در صورت حسن نیت آمریکا این مذاکرات بتواند به تعامل بیشتر بین دو کشور منجر شود.
● تاثیر راهبردهای آمریکا بر ناامنی در عراق
آمریکا در ابتدای اشغال عراق در سال ۲۰۰۳ رویکرد یک جانبه گرایانه ای را در این کشور در پیش گرفت و سعی کرد بدون توجه به نگرانی ها و منافع سایر بازیگران از مشارکت طرف های دیگر در روند تحولات عراق جلوگیری نماید. استراتژی اولیه آمریکا در عراق ایجاد «دولت سرمشق» به منظور ایجاد تغییراتی وسیع تر در سراسر خاورمیانه بود، اما به تدریج و با افزایش ناامنی ها و بی ثباتی ها در عراق آشکار شد که آمریکا به تنهایی و بدون کسب حمایت از سایر بازیگران منطقه ای قادر نیست تا در این کشور ثبات و امنیت ایجاد کند.
آمریکا در طول پنج سال گذشته راهبردهای مختلفی را در عراق در پیش گرفته است. این راهبردها که براساس شناخت ناکافی و تصورات نادرست آمریکا از محیط سیاسی و اجتماعی عراق و منطقه قرار داشته، عمدتا اشتباه و دارای پیامدهای خطرناک برای امنیت عراق و خاورمیانه بوده است.
از جمله پیامدهای اصلی این راهبردها وخامت شرایط امنیت انسانی در عراق است که آوارگی، مهاجرت و مرگ و میر سطح بالایی از جمعیت عراق در نتیجه ناامنی ها از ابعاد قابل توجه آن می باشد. پیامد دیگر راهبردهای آمریکا گسترش تروریسم و تبدیل عراق به پایگاهی برای شکل گیری و پرورش گروه های تروریستی است. این پدیده قبل از اشغال عراق وجود نداشت و حضور و عملکرد نیروهای آمریکا در عراق در این خصوص تاثیری مستقیم داشته است.
گسترش بی ثباتی در سطح خاورمیانه و کاهش اعتماد و تعامل مردم و دولت های منطقه از پیامدهای دیگر این استراتژی ها محسوب می شود. نارضایتی ها درونی ناشی از طولانی شدن جنگ عراق و هزینه های انسانی و اقتصادی آن در درون آمریکا که در پیروزی دموکرات ها در انتخابات کنگره و توصیه های کمیته دو حزبی بیکر همیلتون نمودار شد و همچنین ضرورت حل و فصل فوری تر مسائل عراق در چارچوب ساختار سیاست خارجی آمریکا در سطح بین المللی باعث شد که آمریکا رویکرد یکجانبه گرایانه خود در عراق را به ظاهر تغییر دهد. در رویکرد جدید غیر از اقدامات آمریکا در درون عراق، جلب همکاری و مشارکت بیشتر بازیگران منطقه ای و به ویژه ایران در ایجاد ثبات و امنیت در عراق نیز مورد توجه آمریکا قرار گرفت.
از سوی دیگر، الزامات ساختار بین المللی و منطقه ای و روند تحولات عراق این تعامل و همکاری را ناگزیر ساخته است. ضرورت و فوریت موفقیت در پیشبرد روند سیاسی امنیتی عراق از سوی آمریکا در چارچوب رقابت آن با سایر قدرت های بزرگ و تاثیرگذاری این مساله بر اعتبار جهانی آمریکا، جست وجوی راه های مختلف و به ویژه تعامل با بازیگران موثر و به ویژه ایران را برای واشنگتن ضروری می سازد.
نکته مهم تر اینکه طرح های آمریکا تاکنون نتوانسته شرایطی ایجاد کند که بتوان بر مبنای آن آینده ای روشن و با ثبات برای عراق متصور شد و هنوز معضلات و چالش های سیاسی امنیتی عمده ای در این کشور وجود دارد.
در شرایط کنونی، هر چند بحران و درگیری در عراق نسبت به گذشته تا حدی تخفیف یافته است، اما پیامدها و آثار راهبردهای اشتباه آمریکا همچنان باقی است. مهم تر اینکه هیچ طرح مشخص و قابل قبولی برای برون رفت از چالش های کنونی ارائه نشده است و رویکرد سابق آمریکا کمابیش با ویژگی های عمده و پیامدهای ناگوار آن برای مردم عراق و منطقه همچنان تداوم دارد.
محور اصلی رویکرد آمریکا در عراق در پنج سال گذشته یکجانبه گرایی، انحصارطلبی و اجتناب از مشارکت دادن سایر بازیگران موثر منطقه ای و فرامنطقه ای بوده است. به رغم برخی نشانه ها مبنی بر تمایل آمریکا در استفاده از سایر بازیگران در امنیت سازی در عراق، واقعیت ها حاکی از آن است که علی رغم تبلیغات صورت گرفته این تمایل در عمل بسیار محدود و غیر موثر بوده و اراده ای جدی برای مشارکت توام با مسوولیت و ایفای نقش سایر بازیگران در مقامات آمریکایی دیده نمی شود. این مساله به تداوم ناکامی ها منجر می شود و هرگونه موفقیت اساسی در امنیت سازی در عراق مستلزم اتخاذ رویکردی جدید است.

نویسنده : محمود واعظی

منبع : روزنامه مردم سالاری