نیایش در اندیشه مهاتما گاندی

● مقدمه
مهاتما گاندی ( ۱۹۴۸-۱۸۶۹) گاندی بنیانگذار استقلال هند از راه و روش “ مقاومت منفی “ رهبر ملی و معنوی هند می باشد. وی یکی از بزرگ مردان نیمه اول قرن بیستم میلادی است ، که در هند متولد شده در انگلستان مدرک عالی رشته حقوق گرفت و در سال ۱۹۵۱ بعد از چند سال وکالت در افریقای جنوبی به هندوستان بازگشت و در سال ۱۹۱۸ نهضتی دینی و سیاسی بنام جستجوی حقیقت بوجود اورد که در جهت مبارزه با سیاستهای دولت وقت مقاومت یا عدم همکاری آرام را به عنوان مبارزه انتخاب کرد. در نتیجه ی مبارزات و مقاومت منفی خود به مهاتما یعنی دارای “ روح بزرگ “معروف شد. مهاتما گاندی یکی از بزرگترین رهبران قرن بیستم میلادی بود که ملت بسیار بزرگی را که سال ها در اسارت بودند به استقلال و آزادی رساند.
در کشور ما مهاتما گاندی ، بیش از هر چیز تداعی کننده عبارات “ عدم خشونت “ ، “ نافرمانی مدنی “ و“ مقاومت منفی “ به شیوه هایی برای پیشبرد مبارزات اجتماعی است. در نگاه اول ، گاندی را به عنوان رهبری سیاسی می شناسیم که با توسل به شیوه ای منحصر به فرد و بی سابقه در تاریخ بشر ، توانست بدون شلیک گلوله ای ملتی را از چنگال یکی از خشن ترین امپراطوری های جهان برهاند.
ولی واقعیت این است که این تصویری که از او ترسیم می شود ، تصویری تمام نیست. اگر به روی دیگر شخصیت گاندی نگاه کنیم ، قدیسی پرهیزگار را می بینیم که کم خوری ، کم خوابی و کم گویی را پیشه خود ساخته است و آنی از نیایش و ذکر غافل نیست .
● نیایش چیست ؟
هر روز بیش از بیش آشکار می شود که نیایش به درگاه خداوند ولو به ابتدایی ترین شکل آن ، تنها عنصری که انسان را از حیوان متمایز می سازد. “ الکسیس کارل “ ، نیایش را “ تضرع ، ناله مضطربانه و طلب یاری و استعانت و گاهی یک حالت کشف و شهود روشن و آرام درونی و مستمر و دورتر از اقلیم همه محسوسات می داند. در واقع نیایش « پرواز روح به سوی خدا و یا حالت پرستش عاشقانه ای است به آن مبدی که معجزه حیات از او سرزده است . »
مهاتما گاندی ، نیایش را روح و جوهره مذهب می داند و به همین دلیل آنرا هسته زندگی انسانی تلقی می کند . زیرا که اعتقاد دارد که هیچ انسانی نمی تواند بدون مذهب زندگی کند. وی همچنین نیایش را هسته اصلی زندگی و اساسی ترین بخش مذهب می داند که به « صورت درخواست و تقاضایی از خداوندجلوه می کند و یا به مفهوم عمیق تر خود به شکل همنشینی و مصاحبتی درونی با خدا ظاهر می شود.
« نیایش یعنی با تکریم و تقدیس خدا ، چیزی را از او خواستن » می باشد . یعنی عبادت صمیمانه و خالصانه خدا می باشد.
وی بر این باور است که نیایش تنها ، به معنی جنبیدن لب و تولید واژه یا شنیدن به آن نیست. این کار ، تکرار پوچ و بی حاصل یک فرمول است. تکرار « رامانا » ( نام خداوند ) به هر اندازه که صورت گیرد ، اگر از برانگیختن و به جوش آوردن روح ناتوان باشد ، ثمری در بر ندارد . گاندی نیایش را که در آن دل هست توجه هست و واژه نیست را بهتر از نیایش می داند که در آن واژه هست ولی دل حضور ندارد.
● ضرورت و هدف از نیایش
همانطور که برای حفظ بدن خود به غذا نیاز داریم ، برای حفظ سلامت و صحت روح خویش نیز به نیایش محتاجیم. اگر به بدنی که فانی و از بین رفتنی است غذا می رسانیم ، پس بدون شک وظیفه اصلی ما تدارک غذا برای روح است که فنانا پذیر باقی است. گاندی اعتقاد دارد که هدف از نیایش ، خشنود ساختنی خدا نیست ، چه او به نیایش یا ستایش ما نیازی ندارد . بلکه هدف از نیایش ، پالوده و پاک ساختن خویش است ؛ و فرآیند تزکیه نفس ، عبارت است از درک خود آگاه حضور او در وجود ما . هیچ نیرویی قویتر از قدرتی که چنین درکی برای ما به ارمغان می آورد ، نیست.
عبادت خدا را خواندن نغمه های ستایش و تمجید اوست . نیایش ، اعتراف به بی ارزش و ضعف خویش است. هدف از نیایش ، راز و نیاز با خدا و معطوف ساختن نور آن به درون خویش است تا با کمک خدا بر ضعف های خود فائق آییم.
● چه کسی را نیایش کینم ؟
گاندی به این که چه کسی را نیایش کنیم اعتقاد دارد که « راما » همان کسی را که شما در صدد پرستش او هستید و اگر نام او را به تکرار به زبان آورید. آنگاه گنجینه وفور و فراوانی بر شما گشوده خواه شد . ممکن است مثل طوطی نام تکرار کنید با این حال ، همین تکرار هم به حالتان مفید خواهد بود.
گاندی در پاسخ به این سوال که « خدا کسیت ؟‌ » می گوید : « خدا کسی نیست که خارج از وجود ما یا جایی دور از این عالم وجود داشته باشد. خدا در همه چیز جاری و ساری است ، بر همه چیز دانا و بر هر کاری تواناست. در همه موجودات هست ، پس هر سخنی را می شنود و نهفته ترین فکر ما را می خواند. در قلب ما ماواء دارد و از رگ گردن به ما نزدیک تر است . خدایی که ما در پی کشف و درک آنیم، همان حقیقت است . به عبارت دیگر می توان گفت حقیقت خداست . و می گوید : حقیقت هم نیازمند صورت و شکل نیست . شعور محض و شادمانی ناب است و هر چیزی بر اساس اراده اوست . نیایش نیز چیزی نیست جز بر سر مهر آوردن حقیقت در واقع اظهار شوق است از روی جدیت برای پر شدن روح از حقیقت. »
● کجا و چگونه نیایش کنیم ؟
« الکسیس کارل » می گوید : که در کوچه ، اتومبیل ، ترن ، اداره ، مدرسه و کارخانه می توان نیایش کرد ولی بهتر است هر کسی در اطاق ها ، کوهستان ها ، جنگل ها یا در خلوت اطاقش نیایش کند. و عبادتی نیز هست که باید طی درمراسم خاصی در کلیسا ها انجام شود .»
گاندی می گوید : « اگر ایمان دارید در همه حال نام او را تکرار کنید ، چه در حال نشستن ، چه ایستادن ، چه آنگاه که دراز کشیده اید ، چه وقت خوردن و آشامیدن ، اگر این کار را پیشه خود سازید ، آرامش روان هر روز بیش از بیش نصیبتان خواهد شد. تنها نکته ای که قابل توجه هست « رامانا » باید از ژرفای دل آدمی برخیزد و تکرار شود. در این صورت مهم نیست که اگر واژه ها هم نادرست تلفظ شوند. واژه های مقطعی که از قلب سر بر می زنند ، در پیشگاه خداوند مقبول اند . وی معتقد است که « نیایش در فضایی که از تجمل انباشته باشد ، به راحتی بر زبان و دل جاری نمی شود . »
● انواع نیایش :
گاندی از ۳ صورت نیایش ساکت ، نیایش انفرادی و نیایش جمعی صحبت می کند.
۱) نیایش ساکت :
وی بر این باور هست که به هنگام درماندگی و بیچارگی ، نیایش ساکت غالبا قدرتمند تر از هر تلاش آشکاری است که از جانبه فرد سر می زند. و از این رو همواره با این ایمان و اعتقاد و نیایش قلب های پاک هرگز بی پاسخ نمی ماند به نیایش می پردازد .
به باور وی در حالت سکوت ، روح راه خود را در روشنایی شفاف تری می یابد و آنچه و هم افزا و فریبنده است در روشنایی و وضوح درخشندگی است محو می شود. کواکرها ( فرقه ای مسیحی ) معتقدند که « در سکوت مطلق آمیخته به انتظار ، خدا با ما سخن می گوید و ما می توانیم در هر قدم از زندگی ، اراده و خواست او را دریابیم.»
۲) نیایش انفرادی: برای انجام چنین نیایشی ، حداقل ۲ زمان کاملا مشخص وجود دارد . یکی صبح هنگام چشمان خود را از خواب می گشاییم و دیگری ، زمانی است که به هنگام شب چشمان خود را بر خواب می بندیم. در این دو زمان است که باید ذهن خود را بر خداوندی که در درون ماست متمرکز سازیم. بقیه روز نیز دارای روحی هشیار و بیدار باشیم و در انجام هر کاری به خدا بیندیشیم و او را ناظر اعمال بدانیم.
۳) نیایش جمعی :
از آن جایی که انسان موجودی است که همه جنبه فردی دارد و هم جنبه اجتماعی . به عنوان فرد باید در تمام ساعات بیداری خود به نیایش مشغول باشد. ولی به عنوان عضوی از اعضای جامعه نیز به نیایش جمعی ملحق شود. گاندی می گوید : « انسانی که در معیت پاکان قرار میگیرد ، اندیشه های پاک می آشامد. حتی یک انسان پاک در جمعی حضور داشته باشد ، دیگران نیز از پاکی وی اثر می پذیرند. به باور وی « نیایش دسته جمعی می تواند مردم را بایکدیگر متحد سازد و آنان را به جامعه ای واقعی تبدیل کند . »
● فایده ها و اثرات نیایش
با نیایش آرامش در زندگی بدست می آید. با نیایش حضور خدا در درون آدم ها انباشته می شود. چنین فردی به هنگام انجام هر کاری به خدا می اندیشد و او را ناظر بر خود می بیند چنین فردی هرگز مرتکب اعمال پلید نمی شود.
لطف بی کران خداوند آن کس که اهل نیایش است در وهله اول از ناملایمات می رهاند. وحتی اگر ناملایمات نیز بر او روی آروند بر سرنوشت خود افسوس نمی خورند و آنرا با قلبی آرام و تسلیمی شادمانه در برابر اراده او می پذیرد . با نیایش می توان ناملایمات و سختی ها را بهتر تحمل کرد .
نیایش هم مایه لذت و شادمانی است و هم موهبت و سعادتی در زندگی ، زیرا که تاثیر تکامل بخش دارد . با نیایش ضمن تکامل معنوی شادی و سرور و سعادت نصیب فرد نیایشگر می شود. نیایش ، بزرگترین نیروی پیوند دهنده و باعث انسجام وحدت خانواده بشری می شود . اگر کسی از رهگذر نیایش به وحدت خود با خدا پی ببرد ، نگاهش به همه انسان ها به گونه ای خواهد شد که گویی خود اویند. آرامش ، صلابت و تسکینی که نیایش به ارمغان می آورد ، در هیچ چیز دیگری یافت نمی شود. به زبان جامعه شناختی می توان کارکردهای نیایش را به کارکردهای فردی و اجتماعی تقسیم نمود.
کارکردهای فردی نیایش از دیدگاه گاندی عبارتند از : آرامش روحی و روانی ، مانع اعمال زشت و ناپسند می شود. تحمل مرارت ها و ناملایمات آسان می شود، موجب تکامل معنوی ، لذت و شادمانی می شود موجب استقامت در زندگی است. کارکردهای اجتماعی آن وحدت جامعه بشری از رهگذر عبادت و نیایش و پیوستن به یک روح و حقیقت و پیامد همچنین نگرشی صلح و صفا و دوستی در جهان خواهد بود.
● توصیه هایی برای نیایش
هر روز خود را با نیایش آغاز کنید و آنرا چنان با روح خود درآمیزید که تا غروب همراه شما بماند . روز خود را با نیایش به پایان برید تا شب در آرامش و بدون رویا و کابوس به صبح برسانید.
درباره شکل و ظاهر نیایش نگرانی به دل راه ندهید. شکل آن هر چه باشد ما را باید به سوی مصاحبت به خدا سوق می دهد. شکل نیایش مهم نیست ، مهم آن است که به هنگام خارج شدن واژه های نیایش از دهان ، روحمان سرگردان و بی تمرکز نباشد.
توسل به نیایش ، بدون وجود ایمانی قوی به حضور خدا در درون انسان ، امری ناشدنی و غیر ممکن است
درباره مدت زمانی که مناسک مذهبی به طول انجامد ، قانون ثابت و خاص وجود ندارند. این موضوع به حالت و طبع هر فرد بستگی دارد.
فرهنگ حقیقی ایجاد می کند که به هنگام نیایش ، سکوت مطلق در مکان نیایش حاکم باشد و سکوت ، بخشی از انضباط روحی کسی است که خود را وقف یافتن حقیقت کرده است.
● نتیجه :
نیاز بشر به دیانت با پیشرفت علوم و تکنولوژی و مدرنیزه شدن الزاما کاهش نمی یابد. مسلما گرایش به دین هر اندازه جنبه داوطلبانه و خود جوش بیشتری داشته باشد قوام و دوام آن در جامعه بیشتر خواهد بود . اعتقاد وجود پلورالیسم دینی نه تنها باعث افول دین نمی شود بلکه به رشد دین خواهی در جامعه کمک می کند. باید بدانیم که پلورالیسم دینی به معنای رقابت ادیان مختلف نیست ، بلکه به معنای امکان همزیستی قرائت های مختلف از یک دیانت واحد هم می تواند باشد .
نیایش و عبادت خداوند اگر صرفا به شکل تکرار مکانیکی واژه ها را به خود بگیرد ، کاری بسیار نامربوط کم اهمیت است ، ولی اگر هدف از آن ابراز تمنایی برآمده اند از قلب برای نزدیکی با خدا باشد ، آنگاه می توان گفت کاری با اهمیت تر از آن وجود ندارد. هنگامی که واژه ها به نمادهایی از حقیقی بدل می شوند که در اعماق وجود حس می شود ، عمل نیایش تمرکز نیایشگر را عمیق و عمیق تر می کند . در این چنین حالتی ، یا نیایشگر هویت مستقل خود را در ان حقیقت مطلق فنا می کند و به زبان مذهبی با وجود بهت انگیز و حیرت آور خدا ، که در اعماق خود آگاهش رخ نمایانده است ، روبرو می شود. (مایکل ناگلر) .
خدایا :
ایمان مرا به کامل ترین مراتب ایمان برسان ، و یقینم را فاضل ترین درجات یقین ساز ، و نیتم را به بهترین نیت ها و علمم را به بهترین اعمال ترفیع ده . » ( بخشی از دعای صحیفه سجادیه)

تهیه و تنظیم: محمد خو جم لی
منابع :
۱-شریعتی ، علی ، نیایش ، انتشارات الهام ، چاپ سیزدهم ، سال ۱۳۸۴
۲- گاندی ، مهاتما ، نیایش ، انتشارات نشرنی ، چاپ سوم ، ۱۳۸۵
۳- الکیس کارل ، نیایش ، دفتر اول کتابه نیایش شریعتی
۴- ناگلر ، مایکل ، مقدمه کتاب نیایش ، مهاتما گاندی