هنوز مشروطه را نمی‌شناسیم

ـ گفت‌وگو با خسرو شاكری
جنبش مشروطه‌خواهی ایرانیان، دگرگونی فرهنگی و سیاسی بزرگ و بی‌همتا در تاریخ معاصر ایران و آغازگر روند گذار جامعه سنتی، از آیین حكمرانی خودكامه به نظم نوآیین مشروطه‌‌گی است. در صدسالگی مشروطیت ایران هنوز آرمان‌های نافرجام این جنبش مردمی یعنی آزادی، حاكمیت قانون، تأسیس دولت ملی مدرن، پیشرفت و تجدد، همچنان خواست جامعه ایران است. درآستانه جشن‌های صدسالگی مشروطیت فكر كردیم خوب است با خسرو شاكری، استاد و پژوهشگر شناخته شده تاریخ معاصر ایران گفت‌وگویی كنیم چرا كه شاكری بیش از سه دهه دركار بررسی اسناد و پژوهش‌ها و دگرگونی‌های تاریخ سیاسی ایران از مشروطه به این سو بوده است. آنچه می‌خوانید پاسخ شاكری به چند پرسش كتبی ناصر رحیم‌خانی است.
خسرو شاكری، متولد تهران سال ۱۳۱۷ و فارغ‌التحصیل رشته اقتصاد است و سال‌هاست به تدریس تاریخ ایران و آسیای باختری در فرانسه مشغول است. از شاكری آثار متعددی به زبان‌های فارسی، انگلیسی و فرانسوی منتشر شده است؛ ازجمله اسناد تاریخی: «جنبش كارگری، سوسیال دموكراسی ایران» (انتشارات مزدك، فلورانس)، «تاریخ مستند جنبش كارگری و سوسیالیستی ایران» (انتشارات مزدك و پادزهر، فلورانس)، «پیشینه اقتصادی ـ اجتماعی جنبش مشروطیت و انكشاف سوسیال دموكراسی» (نشر اختران، ایران)
● در آستانه صدسالگی مشروطیت ایران ایستاده‌ایم. پرسش نخست در "معنای مشروطیت" است. پیشینیان ما در طلوع مشروطیت، چگونه و تا چه پایه با مفاهیم اندیشه سیاسی نوین، مفهوم شهروند آزاد، مفهوم ملت و اراده عمومی همچون بنیاد حاكمیت ملی آشنا بودند و سرچشمه‌های آشنایی آنان با مفاهیم نوین، كجا یا كجاهاست؟ آشنایی روشنفكران مشروطه با لیبرال دموكراسی و سوسیال دموكراسی تا چه میزان بود و این آشنایی در كجاها بازتاب یافت؟
در آستانه صدمین سالگرد مشروطه، به نظر می‌رسد همه درصدد هستند كه این خاطره تاریخی را جشن بگیرند، درحالی‌كه بهتر بود كه از یكی دو سال پیش، یا حتی پیشتر، علاقه‌مندان به این نهضت، كه به هر حال در ایران یك دگرسانی مهم به‌وجود آورد، تحقیقات جدیدی را در این زمینه انجام می‌دادند تا ما نسبت به آنچه تاكنون در كتب تاریخ‌نگاری یا تاریخ‌شناسی در ایران یا در خارج از ایران توسط محققان خارجی و معمولاً استعماری انجام گرفته است دریافت و ارزیابی دقیق‌تری از مشروطه كسب كنیم.
درباره معنای مشروطیت باید گفت كه صدسال پیش، هیچ‌كس درصدد تعریف علمی مشروطیت برنیامد، نه در میان روشنفكران، نه در میان روحانیون معروف به مترقی آن زمان و نه در میان گروه‌های اجتماعی چون بازرگانان یا سوسیال دموكرات‌ها كه به علت مهاجرت طولانی‌شان به قفقاز، عمدتاً در قفقاز مستقر بودند و از سوسیال دموكرات‌های آن دیار الهام می‌گرفتند. بنابراین، تعریفی واحد وجود نداشت.(۱) در آن زمان كسی نمی‌نشست اول انقلاب را تعریف كند و سپس به‌دنبال اجرای تئوری‌ها برود، حتی انقلاب كبیر فرانسه هم چنین نبود. شاید بتوان گفت كه انقلاب روسیه معروف به "اكتبر" هم، دست‌كم تا نگارش "تزهای آوریل" توسط لنین تعریفی از پیش نداشت. اما در مورد ایران، تعریفی كه در فاصله بین مشروطیت تا انقلاب ۱۳۵۷ ازسوی هواداران راستین دموكراسی، ‌آزادی و حاكمیت ملی داده می‌شد این بود كه به‌طور خلاصه، مشروطه عبارت است از حاكمیت مردم و این‌كه مجلسی كه منتخب مردم است باید تمام تصمیمات مربوط به سرنوشت كشور و ایرانیان را اتخاذ بكند و شاه هم یك مقام تشریفاتی است. این البته منطبق بود و یا باید با جزییاتی كه در قانون‌اساسی و متمم آمده بود انطباق پیدا می‌كرد كه متأسفانه باید گفت همواره آزادی كامل مردم را تأمین نمی‌كرد، اما برای دوران خودش به مراتب مترقی‌تر بود و از آنچه پیش از آن در مملكت ما حاكم بود.
مسلم است كه ایده مشروطیت پس از آشنایی با اندیشه‌های ترقیخواهی، آزادی، دموكراسی، عدم دخالت پادشاه در امور مملكتی و كلاً از بین‌بردن استبداد فردی در میان گروه‌ها یا قشرهایی از جامعه و بویژه در میان نیروهای ناراضی از وضع كشور رایج شد. این منحصر به "روشنفكران" به‌معنای امروزی كلمه نبود، به این معنا كه به شخصی همچون آقای سیدمحمد طباطبایی یا نویسنده كتاب سفرنامه ابراهیم‌بیك، یا دیگرانی كه در این زمینه قلم می‌زدند و بویژه روزنامه حبل‌المتین، منحصر نبود، بلكه در میان همه مطرح بود، با درك‌های كم و بیش متفاوتی. بنابراین نمی‌شود گفت فقط "روشنفكران" علمدار و بانی گسترش ایده یا نظریه دموكراسی یا دموكراسی لیبرال به‌معنای خوب كلمه در میان ایرانیان نسبتاً آگاه بودند. توجه به جزییات مشروطیت و تاریخ‌نگاری مشروطیت به ما نشان می‌دهد كه عناصر برجسته قشرهای مختلف اجتماعی در گسترش این اندیشه در جامعه نقش داشتند. فراموش نكنیم كه در جامعه پیش از مشروطیت، نهادهای پروتو ـ دموكراتیكی وجود داشتند، مانند اصناف در شهرها، جمع ریش‌سفیدان روستاها و طوایف در ایلات، كه كدخداهای خود را انتخاب می‌كردند. این منش كه با شیر اندرون می‌شد و با جان به در می‌رفت ریشه‌ای كهن داشت و مانند دیگر كشورهایی كه به‌سوی دموكراسی گام برداشتند، معیار ملموس مردم زحمتكش برای بیان خواست‌های دموكراتیك‌شان بود (یادآور شویم كه اتحادیه‌‌های كارگری بریتانیا نیز در این نهادهای پروتو ـ دموكراتیك پیش‌سرمایه‌داری ریشه داشتند.) متأسفانه، باید گفت تاریخ‌نگاری مشروطیت در ایران تقریباً پس از كسروی و آدمیت كمترین رشدی نكرد و كتاب‌هایی كه باید نكات مختلف مشروطیت را باز می‌شكافتند تا آن را برای مردم و بویژه علاقه‌مندان روشن‌تر بیان می‌كردند یا منتشر نشدند یا از عهده آن وظیفه برنیامدند. خود كسروی در مقدمه تاریخ مشروطیت‌اش نكته جالبی را می‌گوید كه باید به آن توجه كرد. او در مورد انگیزه‌هایی كه او را به نگارش این دو جلد كتاب كشاند نوشته است: "نخست سی‌سال گذشت و یكی از آنان كه در جنبش پا در میان داشته بود و یا خود می‌توانست آگاهی‌هایی را گرد آورد به نوشتن آن برنخاست و من دیدم داستان‌ها از میان می‌رود و در آینده كسی گردآوردن آنها را نخواهد توانست. یك جنبشی كه در زمان ما رخ داده، اگر ما داستان آن را ننویسیم دیگران چگونه خواهد نوشت؟"
این نكته اساسی است، یعنی عدم توجه خود شركت‌كنندگان در مشروطیت، آنانی كه به قتل نرسیده بودند و زنده مانده بودند؛ عدم توجه آنان به تاریخ‌نگاری این جنبش برای آگاه‌كردن نسل‌های بعدی، ضعف بزرگی در تداوم مشروطیت بوده است. توجه كنیم اولین باری كه كسی در مورد مشروطیت كتابی نوشت و مشروطیت را به‌عنوان "انقلاب مشروطیت" یا "انقلابی برای قانون‌اساسی" معرفی كرد، ادوارد براون انگلیسی بود كه از دوستداران صمیمی و یكتای ایران در خارج از كشور بود. این كتاب به فارسی ترجمه شد، اما معلوم نیست كه آیا در زمان رضاشاه هم چاپ شد یا نه؟ اخیراً، این كتاب مجدداً تكثیر شد، ولی در میان چاپ اول و دوم آن سال‌ها فاصله افتاد كه نشانه عدم علاقه ایرانیان و بویژه روشنفكران این كشور به پدیده‌ای به‌نام مشروطه در آن مقطع است. اضافه كنم كه پیش از كودتای ۱۲۹۹ نیز سردار اسعد بختیاری دست به ترجمه اسنادی مربوط به مشروطیت زد كه دولت بریتانیا باعنوان كتاب آبی منتشر كرده بود. این كتاب هم باز در همان چاپ اولش محدود ماند. در سال‌های پس از انقلاب اخیر بود كه مجدداً با همت آقای بشیری از نو چاپ شد. كتاب نارنجی حاوی اسناد وزارت‌خارجه روسیه تزاری در مورد مشروطیت حتی شناخته هم نبود، تا این اواخر تنها سه جلد آن منتشر شد، اما كارش ناتمام ماند. اولین كسی كه در میان ایرانیان به‌راستی تاریخ مشروطیت را كم و بیش در حد مدرن تاریخ‌نگاری نوشت احمد كسروی بود. این كتاب را در اواخر حكومت رضاشاه به فارسی نوشت و اگر اشتباه نكنم، برای نخستین‌بار پس از سقوط رضاشاه، پس از شهریور ۱۳۲۰ منتشر كرد. چون در زمان رضاشاه مجلس فرمایشی با لعاب مشروطیت وجود داشت میسر نبود كه در مورد مشروطه كتابی منتشر شود. بیفزایم كه كسروی توجه‌اش به مشروطه خیلی بیش از این سال‌ها بود و تا آنجا كه من می‌دانم، اساس نوشته‌هایش در مورد مشروطیت را نخست به زبان عربی نوشته بود و به‌طور پی در پی در یك مجله روشنفكران عرب كه در شهر دمشق منتشر می‌شد به چاپ می‌رساند، نشریه عربی العرفان مقالات كسروی را طی سال‌های ۲۴ـ۱۹۲۳ میلادی برابر ۱۳۰۳ـ۱۳۰۲ خورشیدی منتشر می‌كرد.
● البته آقای شاكری می‌دانیم كسروی، تاریخ هجده‌ساله آذربایجان را به شكل سلسله مقاله در ماهنامه پیمان از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۹ چاپ كرد، سپس و به گفته خودش به این نكته توجه كرد كه تاریخ رویدادهای مشروطه در آذربایجان را بدون پیوند با رویدادهای تهران و گیلان و دیگر جاهای ایران نمی‌تواند بنویسد. پس از همین سال ۱۳۱۹ نگارش و چاپ "تاریخ مشروطه ایران" را آغاز كرد كه در پیوند با "تاریخ هجده‌ساله آذربایجان" و كامل‌شدن آن است.
نكته من این است كه در دمشق تحت قیمومیت فرانسه، آزادی بیشتری وجود داشت تا ایران صاحب قانون‌اساسی. متأسفانه كمتر كسی از این روایات زبان عربی كتاب مشروطه كسروی مطلع است و تا آنجا كه می‌دانم خود كسروی هم هیچ‌كجا به نشر اولیه كتابش به زبان عربی در آن مجله روشنفكری دمشق اشاره‌ای نكرده است. از این‌رو هیچ‌كس به سراغ ترجمه آن نوشته به زبان عربی نرفته است تا ببینیم در روایت اولیه‌ای كه او به زبان عربی نوشته بود، چگونه با نهضت مشروطه برخورد كرده بود؛ یا این‌كه روایت فارسی دقیقاً ترجمه همان نوشته‌های عربی بود. این نكته از این نظر دارای اهمیت است كه ما بویژه با بی‌تفاوتی آنچه در ایران معروف به "روشنفكر" است نسبت به مشروطیت روبه‌رو بوده‌ایم و از طرف دیگر دارای اهمیت است بدانیم كه آیا كسروی، بین چاپ اول به عربی و چاپ دوم به فارسی، كتابش را با توجه به اسناد و مدارك جدیدتری كه احتمالاً یافته بود تكمیل كرده بود یا نه؟ این نكته دارای اهمیت است و ما به آن توجه نكردیم.
● دگرگونی‌های اجتماعی، تحولات فكری و رویدادهای سیاسی را كه سرانجام به فرمان مشروطیت انجامید چگونه می‌توان تعریف كرد؟ از "جنبش مشروطه‌خواهی" باید یاد كرد یا از "انقلاب مشروطیت"؟
در هیچ‌یك از نوشته‌هایی كه در زمان مشروطیت منتشر شد، در میان ایرانیان، كسی از انقلاب مشروطیت صحبت نكرد. حتی در برخی از نوشته‌هایی كه از یادداشت‌های نویسندگان آن دوره، بعدها بویژه پس از انقلاب اخیر منتشر شدند، ازجمله نوشته شریف كاشانی، ما اشاره‌ای به انقلاب نمی‌بینیم. بویژه این‌كه انقلاب در آن زمان به معنای شورش، اغتشاش، یا بلوا و امثالهم به كار می‌رفت. برعكس، سخن از مشروطه و مشروطه‌خواهی می‌شد، چون كسانی كه این جنبش را به‌وجود آوردند، اگرچه تا حد زیادی تحت‌تأثیر انقلاب ۱۹۰۵ روسیه بودند، اما خودشان تصوری از انقلاب به‌معنای یك جریان عمیق اجتماعی نداشند كه یك جامعه را دگرگون می‌سازد یا كاملاً از نظر سیاسی، فرهنگی و اقتصادی سامانی دیگر می‌بخشد و چون این تصور را نداشتند، این مفهوم هم در ذهنشان شكل نمی‌گرفت، اما پس از چاپ كتاب براون به زبان فارسی كه ترجمه آن انقلاب مشروطیت بود، آهسته‌آهسته رجوع به انقلاب زیادتر شد، اما می‌بینیم كه با این همه، كسروی از انقلاب مشروطیت صحبت نمی‌كند، بلكه عنوان كتابش جنبش مشروطه است و نه انقلاب مشروطیت. البته در هیچ جایی، كسروی این مطلب را توضیح نمی‌دهد. مفروض این است كه او شاید به علت این‌كه این رویداد را یك دگرسانی كامل فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نمی‌دانست از آن به‌عنوان جنبش مشروطه یاد می‌كرد و آن را به این عنوان بررسی كرد.
● در جنبش مشروطیت ایران سه نیروی روشنفكران و نخبگان سیاسی، روحانیون و بازرگانان در اعتراض به سلطنت خودكامه، به همسویی گراییدند. گفته می‌شود در جنبش مشروطه‌خواهی، "روح اعتراض" از دو منبع، نیرو و انگیزش می‌گرفت؛ منبع روشنفكری و منبع روحانی. پرسش این است كه گرایش‌های فكری ـ سیاسی روشنفكران كدام‌ها بوده‌اند؟ نسبت و رابطه آنها با نیروی روحانی چگونه بود؟ آیا در جنبش مشروطه ابتكار طرح و پیشبرد ایده‌های نوین با روشنفكران ترقیخواه و لاییك بود یا در نسبت میان روشنفكران و روحانیون، حرف روحانیون غالب می‌شد؟
در مورد این‌كه چه نیروهایی در جنبش مشروطیت شركت داشتند باید بگوییم كه متأسفانه تفكر حاكم بر ذهن نیروهای سیاسی كه همواره به مشروطیت ارجاع می‌دادند تفكری كلیشه‌ای بود كه از مقولات سیاسی و فرهنگی اروپایی نشأت می‌گرفت تا ارزیابی خودشان از نهضت مشروطیت و آنچه در آن نهضت گذشته بود. توضیح می‌دهم: اولاً: نكته مهم در اینجا این است كه نهضت مشروطیت با شكست روسیه در جنگ با ژاپن و سپس انقلاب روسیه در ۱۹۰۵ شروع نشد، چون اگر بخواهیم دقیق‌تر صحبت كنیم باید گفت از نارضایتی برخی از گروه‌های اجتماعی (چون تجار) در آستانه سلطنت ناصرالدین شاه شروع شد بویژه به هنگامی‌كه تجار ایرانی در اثر قراردادهای نامطلوبی كه دولت با روسیه و انگلستان امضا می‌كرد و درنتیجه آن، تجار متضرر می‌شدند و كم‌كم ورشكست؛ تجار شروع كردند به عریضه‌نویسی و بیان نارضایتی خودشان از وضع كشور. یكی از علایم اقدام تجار در دفاع از منافع خودشان، كه با منافع مملكت یكسان می‌دانستند ـ كه نباید گفت در آن زمان یكسان هم نبود ـ این است كه در زمان امیركبیر رفرم‌هایی انجام می‌گرفت و پس از امیركبیر هم ناصرالدین شاه ناگزیر از رفرم‌ها و اصلاحاتی شد كه البته هرگاه این اصلاحات آن‌قدر جلو می‌رفتند كه زنگ خطر را برای قدرت مطلقه خود ناصرالدین شاه به صدا درمی‌آوردند، ناصرالدین شاه ناچار از قطع اصلاحات می‌شد. از سویی دیگر، بحران اقتصادی و فرهنگی كشور در دوره ناصرالدین شاه تشدید هم شد و برای نخستین‌بار خزانه دولتی آن‌قدر ضعیف شد كه ناصرالدین شاه ناگزیر شد زمین‌های خالصه یا دیوانی را به عناصری كه دارای امكانات مالی بودند، یعنی تجاری كه از تجارت با دنیای خارج تحصیل سود و ثروت كرده بودند، فرمانداران، والیان، روسای قبایل و برخی از روحانیون كه در دستگاه حكومتی نفوذ داشتند، یا به برخی از اراضی وقف نظارت داشتند و یا سوءاستفاده می‌كردند، بفروشد و این اراضی توسط آنان به مالكیت خصوصی در می‌آمد. در اینجاست كه ما درواقع شاهد یك دگرسانی مالكیت عمومی حكومتی به مالكیت خصوصی هستیم كه البته نفی تز سنتی، نه‌تنها كسانی است كه به‌دنبال فرمول كلیشه‌ای ماركسیسم ـ لنینیسم روسی می‌رفتند، بلكه همچنین مخالف و مغایر با تزهایی است كه غربیان غیرچپ هم عرضه می‌كردند و ایران را برحسب همان واقعیاتی كه در اروپا وجود داشته بود یك كشور فئودالی می‌دانستند و مشروطیت را نهضتی به حساب می‌آوردند كه در رفع، سركوب، یا از میان برداشتن فئودالیته می‌كوشید.
معمولاً سوال می‌شود كه "طبقاتی" كه در مشروطیت شركت كردند كدام "طبقات" بودند و كدام رهبری را در دست داشتند؟ به نظر من، این پرسش‌ها براساس آن تصویر غلطی تدوین می‌شوند كه گویی ایران عین جامعه اروپایی بود و بنابراین، مناسبات پیش از انقلاب مشروطیت مناسبات فئودالی بودند و انقلاب كه شد، پس لابد یك انقلاب بورژوایی انجام می‌گرفت و ما وارد مرحله سرمایه‌داری می‌شدیم.
حتی اگر به نظر ماركس برگردیم، می‌بینیم درك او در سال‌ها آخر زندگی‌اش از كشورهایی چون ایران، تركیه، چین و... متفاوت بود از دركش نسبت به كشورهای اروپایی و عقیده نداشت كه در ایران فئودالیته وجود دارد، به‌طوركلی در مورد این نوع كشورها از شیوه تولید آسیایی صحبت می‌كرد كه بعد مفصلاً در موردشان تحقیق كرد و توضیح داد. اگر این درست باشد و اگر مطالعات ما نشان بدهد، چنان‌كه من در كتاب اخیر نشان دادم، در ایران زمین‌داری عمده، زمین‌داری دولتی و حكومتی بود، دیوانی و خالصه و زمین‌داری خصوصی ناچیز بود. فقط در دوران ناصرالدین شاه بود كه یك دگرسانی در زمین‌داری رخ داد و زمین‌داری خصوصی به‌وجود آمد، آن هم توسط دست‌اندازی بسیاری از افرادی كه در رده‌های بالای مملكت وجود داشتند، مانند نظامیان، تجار، روسای قبایل و برخی روحانیون كه زمین‌داران جدید ایران شدند. از همین‌رو هم بود كه بسیاری از كسانی‌كه در انقلاب مشروطیت شركت كردند ازجمله كسانی بودند كه تازه صاحب زمین‌های كشاورزی شده بودند. یكی از عوارض‌اش نبود امنیت ارضی در ایران و غصب زمین‌ها توسط دولت‌ها بود. كسانی‌كه صاحب ملك و مال و منالی بودند آنها را وقف امام‌ها می‌كردند تا دولت نتواند به آنها دست‌اندازی كند. یكی از اولین قوانینی كه مجلس اول گذراند، قانون تثبیت مالكیت بود، بنابراین، آنان‌كه در روستاها صاحب مالكیت می‌شدند خواهان آزادی دهقانان و خواهان رفرم ارضی نبودند و یك تداخلی بین سرمایه‌داری گرد تجارت و زمین‌داری به‌وجود آمد. این برخلاف اروپا بود كه بورژوازی خواهان تغییر مناسبات ارضی در روستاها بود تا بتواند آنجا را به بازارهای فروش‌اش تبدیل كند. این كار در ایران انجام نشد و بسیاری از رهبران مشروطه خودشان زمین‌دارهای كوچك و بزرگی بودند كه مسلماً انعكاس‌اش را هم ما در اولین قانون انتخابات می‌بینیم، دهقانان و همچنین زنان كوچك‌‌ترین حقی برای انتخاب نمایندگان‌شان نداشتند. بعدها كه دهقانان حق انتخاب كردن را پیدا كردند، متأسفانه، به علت ستمی كه از طریق زمین‌داران نوخاسته بر آنان وارد می‌شد و بویژه از سوی رؤسای ایلات، دهقانان چاره‌ای جز این نداشتند كه به نامزدهای رسمی بالادستی‌های‌شان رأی بدهند و در عمل رأی دهقانان به سود زمین‌داران تمام می‌شد تا به سود نیروهای آزادیخواه و دموكرات در جامعه.
صرفنظر از این قدمت مبارزاتی گام به گام و آهسته در دوران نزدیك به پنجاه سال پادشاهی ناصرالدین شاه، باید توجه داشت از زمانی‌كه آن شخص بلژیكی به‌نام نوز (Naus) به مسئولیت گمركات ایران منصوب شد، در اثر برنامه‌هایی كه او تدوین كرد و به مورد اجرا می‌گذاشت بسیاری از تجار و نیز اجاره‌داران خصوصی گمركات كشور اظهار نارضایتی می‌كردند و علیه حضور یك خارجی غیرمسلمان و حتی با ذكر این‌كه یهودی نیز بود، نزد علما به شكایت می‌رفتند. یكی از شكوه‌‌های تجار و دیگر كسانی‌كه از بابت این رفرم‌ها در گمركات كشور متضرر می‌شدند، این بود كه روسیه تزاری حامی گروه بلژیكی گمركات بود و این وضعیت نفوذ روز به روز روسیه تزاری را در كشور بیشتر می‌كرد و كل اقتصاد و سیاست ایران از طریق دربار در اختیار روسیه تزاری قرار می‌گرفت. توجه داشته باشیم كه این فقط موجب نارضایتی این دسته از ایرانیان نبود، بلكه دولت بریتانیا و سفارتخانه‌ بریتانیا در تهران هم متوجه نفوذ روزافزون روس‌ها و ایران بود و می‌كوشید به نحوی از انحا جلوی ازدیاد این نفوذ را بگیرد. متأسفانه اسناد و مداركی كه به زبان فارسی باید از آن زمان وجود داشته باشد یا در اختیار مورخان قرار نگرفته یا كلاً از بین رفته‌اند. اما بررسی بایگانی بریتانیا از حدود سال ۱۹۰۰ به بعد نشان می‌دهد كه بسیاری از كسانی‌كه ناراضی بودند به علما رجوع و شكوه می‌كردند و سعی داشتند علما را وادارند كه با تذكر به شخص شاه و فشار آوردن به دستگاه حكومتی او جلوی ازدیاد نفوذ روس‌ها و بویژه اصلاحاتی را كه قرار بود نوز انجام دهد یا داشت انجام می‌داد بگیرند. با توجه به این نارضایتی كه روز به روز در اقشار معینی از جامعه رشد می‌كرد، انگلستان نیز مجدداً متوجه اهمیت روحانیت در مبارزه با روسیه تزاری شد و می‌كوشید از راه‌های مختلف با برخی از علما وارد مذاكره بشود و آنان را در مخالفت با روسیه تشویق كند و ضررهای نفوذ روزافزون روسیه را متذكر بشود. مسلم است كه بریتانیا دلش برای ایران نمی‌سوخت، ولی تطابق منافعی كه آنان با منافع تجار و به هر حال قشرهای ثروتمند، ولی متضرر ایران داشتند موجب می‌شد كه آن دولت از حمایت از این خواست‌های تجار وارد معركه بشود.مكاتبات زیادی در آرشیو بریتانیا هست كه نشان می‌دهد بین‌ سال‌‌های ۱۹۰۰ تا ۱۹۰۵، از یك‌سو رفت و آمدهای زیادی بین تهران، نجف و كربلا و از سوی دیگر تماس‌هایی از راه دیپلمات‌های انگلیسی در بغداد، نجف و كربلا با برخی از علما انجام می‌گرفت. عدم توجه تاریخ‌نگاران ایرانی به اسناد و مدارك مشروطیت موجب شده است كه نه‌تنها ناظم‌الاسلام كرمانی، تاریخش (تاریخ بیداری ایرانیان) را از تشكیل نخستین انجمن مخفی شروع كند، بلكه دیگران نیز همانند كسروی، تاریخ‌نگاری‌شان را از آن حركاتی شروع كند كه در روزنامه‌های خود ایران منعكس می‌شد (آن هم نه به‌طور كامل)، یعنی در واقع از ۱۹۰۵ به بعد عدم توجه به این اسناد و مدارك منتشر نشده موجب می‌شود كه ما نسبت به نقش تجار و رابطه آنان با روحانیت توجه كافی نكنیم و این‌گونه بیندیشیم كه این به اصطلاح "روشنفكران" مترقی عهد مشروطیت بودند كه مخالفت با دستگاه دربار مظفرالدین شاه را شروع كردند. درست است كه برخی از "روشنفكران" در تبعید در آن زمان شدیداً با دستگاه پادشاهی آن دوران، نه با خود پادشاهی، بلكه با آن دستگاهی كه روز به روز ایران را به زیر سیطره استعمار می‌برد مخالف بودند، چون روزنامه‌های اختر، ثریا و بخصوص روزنامه حبل‌المتین كه شكایات تجاری را به نحوی از انحا منعكس می‌كردند، اما نكته مهم در این است كه هر جنبشی در آغاز با مخفی‌كاری شروع می‌كند، زیرا هنوز قوای مخالفان آن‌قدر نیست كه بتواند علناً به صحنه بیایند و بخواهند كه توده مردم را به‌دنبال خودشان بسیج كنند و بكشانند. اگرچه توده ایرانی ناراضی بود، ولی عمده نیروهای ناراضی میان توده‌های مردم، به علت فقرزدگی و شدت سختی، ناچار از مهاجرت به خارج از كشور بودند، مثل قفقاز، آسیای مركزی، تركیه عثمانی و حتی راه‌های دوردست‌تری همچون هندوستان یا كالیفرنیا، باید حس زد كه مهاجران به این خطه آخری باید عمدتاً از میان مسیحیان ایران، یعنی آشوریان و ارامنه بوده باشند. این امر موجب می‌شد كه تعداد ناراضیان در داخل كشور كم شود و نیروهایی كه دچار فقر می‌شدند نتوانند در یك جریان سیاسی اپوزیسیون و مخالفان رژیم داخل بشوند و نیروی انسانی آن اپوزیسیون را تشكیل بدهند. از سوی دیگر، به علت رقابت‌هایی كه در دستگاه دربار وجود داشت و منافع مختلفی كه بین گروه‌های مختلف درباری وجود داشت، مبارزاتی هم در درون این گروه‌ها به‌وجود می‌آمد؛ گاه همسویی با مبارزات تجار و روحانیون داشت و شاید اثر آنها هم، مثلاً در برانداختن اتابك اعظم امین‌السلطان بی‌تأثیر نبوده باشند؛ یا حتی موقعی كه او از صدارت عظما ساقط شد و عین‌الدوله به‌جای او نشست، همچنین باز برخی از درباریان از در مخالفت با عین‌الدوله درآمدند و او را تضعیف می‌كردند. بنابراین نمی‌شود گفت كه همه نیروها یا عناصری كه در رأس جامعه برای تغییر نظام یا تغییراتی در سیستم سیاسی ایران فعالیت می‌كردند ازجمله نیروهای مترقی بودند؛ برخی از اینان عناصری بودند كه هیچ منافع مشتركی با مردم فقرزده و تجار ورشكسته یا حامیان روحانی آنان نداشتند.(۲) اشتراك فعالیت این گروه‌ها تصادفی بود.
صرفنظر از یكی دو جریان روشنفكری ـ مقصودم انجمن‌هایی است كه در آغاز ۱۹۰۵ به‌عنوان نخستین انجمن مخفی و دومین انجمن مخفی تشكیل شدند كه ناظم‌الاسلام كرمانی به آن اشاره می‌كند ـ دو انجمن مخفی از حدود سال ۱۹۰۱ تشكیل شده بودند و توسط یحیی دولت‌آبادی و برخی از دوستانش اداره می‌شدند این انجمن‌ها كار نسبتاً منظم و سیستماتیكی می‌كردند تا در میان مردم این تفكر جدید را به‌وجود بیاورند كه تغییراتی سیاسی در كشور لازم و ممكن بود.
از اسناد موجود در بایگانی بریتانیا برمی‌آید كه این انجمن‌های اولیه كه در همان دوران آغازین قرن بیستم، مقصودم ۱۹۰۲ ـ ۱۹۰۱ تشكیل شدند، حتی جمهوریخواه هم بودند و هدفشان این بود كه سلطنت را براندازند و یك حكومت جمهوری را جانشین آن كنند. منتها با توجه به كندی رشد نهضت و ریشه‌های عمیقی كه پادشاهی درازمدت ایران در آن زمان در كشور داشت و عقیده‌ای كه مردم نسبت به سلطنت داشتند، دایر بر این‌كه شاه سایه خدا در روی زمین است ـ و این باور عمومی بود ـ نمی‌توانستند ایده جمهوریخواهی را به این آسانی در كارزار سیاسی به كار ببرند، بویژه این‌كه روحانیت هم در آن زمان موافق نظر جمهوریخواهی نبود. نكته مهم در اینجاست، ضررهایی كه مملكت در این دوران طولانی قاجار متحمل شده بود در چشم‌ مخالفان ناشی از سلطنت دو پادشاه خوشگذران چون مظفرالدین شاه و ناصرالدین شاه بیشتر بود، تا نتیجه سیستمی به نام نظام پادشاهی كه دیگر با خواست‌های در حال رشد در جامعه ایران در تضاد بود كه باید دموكراسی وجود داشته باشد و این‌كه مردم بر سرنوشت خودشان حاكم باشند و تصمیمات خودشان را خودشان از طریق مجلسی به‌نام مجلس شورا بگیرند. بنابراین باید گفت جنبش به غیر از این عده معدود، در میان بقیه به شیوه‌ای كورمال كورمال به جلو می‌رفت، فقط گهگاهی ما در اسناد قبل از ۱۹۰۵ اشاراتی به مجلس شورا می‌بینیم، ولی در آن روزهای بحرانی كه نهضت به‌طور توده‌ای شروع می‌شد، سخن اصلی، سخن از عدالتخانه بود. سخن از مشروطه و مشروطیت نبود و معلوم است كه "روشنفكران" پیشرویِ خواهان جمهوری خودشان را ناگزیر از این می‌دیدند كه دست به عصا راه بروند تا مگر خواست‌های "تندروانه" آنان موجب تحریك روحانیون توسط دستگاه درباری نشده و جنبش متضرر نشود.
این تفكر را ما مثلاً در برخی از نوشته‌های دهخدا و هم در روزنامه‌ صوراسرافیل می‌بینیم كه بدون آن‌كه از جمهوری اسم ببرد، پایه‌های تفكر سلطنت را به‌عنوان نظامی كه دیگر توانایی برآوردن خواست‌های مردم را نداشت می‌زد و سعی می‌كرد مردم را نسبت به ضررهای آن سیستم آگاه كند.
باز هم باید به این نكته توجهی بدهم، چنان‌كه از كتاب كسروی یا ادوارد براون و دیگر نوشته‌ها بر می‌آید بین روحانیت هم یكدستی تفكر وجود نداشت و مثلاً سیدعبدالله بهبهانی و سیدمحمد طباطبایی یك نظر نداشتند. در حالی كه بهبهانی شخصی بود كه همواره منافع نهضت را در نظر نداشت و در پس پرده اگر نگوییم سازش‌هایی، دست‌كم به مصالحه‌هایی تن می‌داد. آقای سیدمحمد طباطبایی به علت روشن‌بینی خاص و آشنایی كه با فرنگستان داشت، به‌طوری كه یك نویسنده ارمنی ـ روسی زمان تزاری در همان سال ۱۹۰۶ در كتابی به زبان روسی منتشر كرد آورده است، زبان فرانسه را می‌دانست و در مدرسه‌ای كه افتتاح كرده بود فرانسه هم تدریس می‌شد. این نكته را من در هیچ كتاب دیگری ندیده‌ام. بنابراین تفاوت نظرات بهبهانی و طباطبایی در آموزش‌هایی بود كه داشتند و هم تفسیرهایی كه آنان از اسلام و نقش آن در جامعه داشتند. از سوی دیگر، می‌دانیم كه شیخ فضل‌الله نوری هم تفكر دیگری داشت كه اگرچه در آغاز با مشروطه موافق بود، سپس به علت نزدیكی با محمدعلی شاه قاجار برخلاف مشروطه حركت كرد و خود را در برابر بقیه روحانیون؛ چون طباطبایی، بهبهانی و ملاكاظم خراسانی و غیره كه در عتبات بودند، قرار داد، تا حدی كه در گفت‌وگویی با یك فرستاده دولت فرانسه در پاسخ به پرسش او دایر بر این كه علت مخالفت برخی از روحانیون با مشروطه چه بود ـ و در اینجا البته اشاره‌اش فقط به شیخ فضل‌الله نوری نبود ـ‌ ملاكاظم خراسانی صریحاً دلیل مخالفت آنان را «پولی» دانست كه آنان از محمدعلی شاه دریافت می‌كردند و با تضعیف قدرت شاه و برآمدن حكومت مشروطه این وجوه كه محمدعلی شاه و دستگاه پادشاهی در اختیار این روحانیون می‌گذاشتند قطع می‌شدند. باید توجه داشت كه معمولاً روحانیت از نظر مالی از دربار مستقل بود و از طریق خمس و ذكاتی كه مردم به روحانیت می‌پرداختند امور مالی خودش و طلاب را می‌چرخاند، یا به كمك فقرا و آسیب‌دیدگان اجتماعی می‌رسیدند. بنابراین روحانیت هم یكدست نبود و بر همین نسق می‌شود گفت كه نیروهای موسوم به روشنفكری هم در دوران مشروطیت یكدست نبودند. اگرچه برخی از آنها تحصیلكرده‌های فرنگ بودند و معمولاً در دستگاه حكومتی دارای سمت‌های مختلف بودند، یا حتی وزارت، اما با توجه به منافع شخصی خودشان نسبت به مشروطه موافقت یا مخالفت می‌كردند، یا كسانی بودند كه در آغاز در صف مشروطه‌خواهان بودند، اما پس از كودتای محمدعلی شاه سمت او را گرفتند و به‌عنوان كسانی كه مشروطه را خطری برای ایران (یا منافع خودشان) تشخیص می‌دادند از درِ مخالفت با مشروطه‌خواهان درآمدند. از این‌رو صرفنظر از این‌كه آیا در ایران آن زمان طبقاتی به‌معنای ماركسانه كلمه (طبقه در خود Klasse an sich) وجود داشتند یا نه؟ نمی‌توان مدعی شد كه در سطح آگاهی، شركت عناصر و گروه‌های مختلف در نهضت مشروطه با دركی طبقاتی (طبقه‌ای برای خود Klasse fuer sich) انجام گرفته بوده باشد.
● گرایش‌های فكری دوران مشروطه كدام‌ها بودند؟
در مورد گرایش‌های فكری در دوران مشروطیت، باید بگویم متأسفانه من تحقیق جدیدی نسبت به آنچه آدمیت یا دیگران مثل باقر مؤمنی در این زمینه كرده‌اند انجام نداده‌ام، مگر این‌كه در زمینه سوسیال دموكراسی كه در كتاب اخیر به آنها مفصل پرداخته‌ام. بنابراین خواننده باید به نوشته‌های آنان رجوع كند. در عین حال باید بگویم آنچه آنان نوشتند یا من نوشتم حرف آخر نیست و تاریخ را هر روز می‌شود تكمیل كرد و نسل جوانی كه علاقه‌مند به دموكراسی و رخنه آن اندیشه به ایران است بایستی توجه بیشتری به تحقیق در این زمینه بكند و بتواند آثار تازه‌‌تری و پیشرفته‌تری از آنچه تاریخ‌نگاران ایرانی یا انیرانی در این زمینه به دست داده‌اند به‌وجود بیاورند.
● شما بیش از سه دهه است كه در كار بررسی اسناد و پژوهش در دگرگونی‌های فكری و سیاسی تاریخی معاصر ایران از مشروطه بدین سو هستید. در پژوهش‌ها و آثاری كه تاكنون منتشر شده چارچوب‌های تئوریك و مكتب‌های تحلیل تاریخی جنبش مشروطه‌خواهی ایران، كدام‌ها هستند؟ ویژگی‌های آن مكتب‌ها چیست و از دید شما تا چه اندازه در تحلیل رویدادهای مشروطه ایران موفق بوده‌اند یا اگر كاستی‌هایی دارند كدام‌هاست و از چیست؟
نكته مهم در مورد تاریخ‌نگاری مشروطه این است كه ما توجه كنیم كه بیشتر تاریخ‌نگاران مشروطیت ـ تاریخ‌نگاران غربی یا شرقی به معنای شوروی ـ كه در مورد مشروطیت نوشته‌اند از موضع ایدئولوژیك خودشان نوشته‌اند. عمده این نوشته‌ها در دوران پس از جنگ جهانی دوم، یعنی در زمان جنگ سرد نوشته شدند و چنان‌كه در كتاب اخیرم یادآوری كردم، اظهار نظراتی كه تاریخ‌نگاران شوروی و یا غربی در مورد مشروطیت كرده‌اند همیشه در لفافه تحت‌تأثیر جنگ‌سرد بود و كوشش می‌شد كه مشروطه را طبق تمایلات ایدئولوژیك خودشان تعریف كنند؛ مثلاً‌ غربی‌ها می‌كوشیدند كه نقش سوسیال دموكراسی را كه بویژه در دوران دوم مشروطیت، در دفاع از مشروطیت پس از كودتای محمدعلی شاه نقش مهمی داشت یا ذكر نكنند، یا اگر ذكر می‌كنند، به‌طور یك جریان غیرمهم ارزیابی كنند. رجوع به نوشته‌ها و به كتاب‌های ایران‌شناسی مانند پیتر اِوری (Peter Avery)، آن ك. اس. لمبتن (Lambton)، نیكی كدی و غیره نشان می‌دهد كه عمدی در دستگاه فكری آنان وجود دارد كه مشروطه را طبق تعاریف خودشان تفسیر كنند، در حالی‌كه در شوروی كوشش این بود كه نقش سوسیال دموكراسی را بیش از آنچه بود ارزیابی كنند. در این ارزیابی‌ها كوشش می‌شد تقریباً تمام اهمیت را به الهاماتی كه سوسیال دموكراسی از جریان بلشویكی در قفقاز دریافت می‌كردند نسبت بدهند. در حالی كه می‌دانیم در آن زمان، یعنی در سا‌ل‌های ۱۹۰۸ـ ۱۰۹۵ با این‌كه میان سوسیال دموكرات‌ها ـ منشویك و بلشویك ـ اختلافاتی وجود داشت و از سوی دیگر سوسیال رولیسیونرها و حتی آنارشیست‌ها اختلافاتی با آنان داشتند، اما در همبستگی تمام این جریان‌های روسی و قفقازی با نهضت ایران توافق وجود داشت و همبستگی یكسان می‌شد؛ مبارزانی از همه این گروه‌ها در دفاع از مشروطیت و در دفاع مسلحانه از مشروطیت شركت كردند. از این جمله بودند، آذری‌های شمال ارس، بویژه ارامنه و گرجی‌ها و برخی روس‌ها در این نهضت دفاعی شركت می‌جستند و اختلافات ایدئولوژیك‌شان آن چنان محسوس نبود، اما بی‌توجهی كه ازسوی دیگر نسبت به تاریخ مشروطیت رخ می‌دهد این است كه ایرانیانی كه در دوران حزب‌توده، مشروطیت را از دید روسیه منعكس می‌كردند می‌كوشیدند كه این نهضت را از زاویه دید تاریخ‌نگاران شوروی در دوران استالین منعكس كنند، یعنی از دید تاریخ‌نگارانی چون خانم ایوانوا، میخائیل ایوانف، آروتونیان و صالح علی اف یا افرادی نظیر آنان كه اسامی‌شان و نظرات‌شان را در كتاب اخیر آورده‌ام. اما بودند دیگرانی كه در مورد مشروطیت اظهارنظر كردند، هم در زمان مشروطیت و هم پس از مشروطیت. در زمان مشروطه یك ارمنی روس به ایران آمد و كتابی نوشت در مورد جریان‌های مربوط به محمدعلی شاه. او نه‌تنها به زبان روسی افشاگری می‌كرد، ازجمله در مورد جنایت‌های محمدعلی شاه و حمایت روسیه تزاری از ضدانقلاب در ایران، بلكه با یك نوع همبستگی و سمپاتی از سوسیال دموكرات‌ها سخن می‌گفت، ولی در عین حال نظر انتقادی خودش را نسبت به سوسیال دموكرات‌ها هم بیان می‌داشت، با این‌كه خودش سوسیال دموكرات بود. باید توجه داشت سوسیال دموكرات‌‌های آن دوره بسیار متأثر از دید اروپایی بودند و از این‌رو نعل بالنعل طبق نظرات حزبی عمل نمی‌كردند.
نكته مهمی كه در مورد تاریخ‌نگاری مشروطیت باید افزود این است كه منابع مهم تاریخ‌نگاری مشروطیت در نوشته‌های روزنامه‌های مترقی است كه در آن سال‌ها در باكو و بویژه در تفلیس به زبان گرجی و به زبان روسی منتشر می‌شدند. بسیاری از مقاله‌های آنها را افرادی می‌نوشتند كه خودشان مستقیماً در ایران در نهضت دفاع از مشروطیت شركت داشتند و مشاهدات و ارزیابی‌های خودشان را از مشروطیت و نیر زمینه‌های مشروطیت را برای روزنامه‌های مترقی می‌فرستادند و در آنجا چاپ می‌شدند و غفلت در مورد این منبع عظیم، متأسفانه از عدم توجه ایرانیان و نادانی آنان در مورد شركت قفقازی‌ها در نهضت مشروطیت و نیز نادانی‌شان در مورد اهمیت متفكران قفقازی، بویژه گرجی‌ها و یاوری‌ای كه آنان به مشروطیت می‌رساندند ناشی می‌شود، این منبع عظیم دست نخورده باقی مانده است. برای تدوین كتاب اخیر، تا آن حدی كه برایم میسر بود، كوشیدم برخی از این متون را بدهم ترجمه كنند تا بتوانم از آن منابع استفاده كنم، ولی این تنها گوشه كوچكی از منابعی است كه می‌توان بهره‌برداری كرد. توصیه‌ام به نسل جوان خواهان شناخت مشروطیت این است كه كسانی پیدا شوند زبان گرجی را بیاموزند و اكنون كه مسافرت به آن خطه تسهیل شده است در آنجا اقامت بگزینند و زبان گرجی را به خوبی بیاموزند و این نوشته‌ها را به فارسی ترجمه كنند و تاریخ مشروطیت را از آن زاویه نیز بنویسند. چون بدون شناخت زاویه گرجی ـ قفقازی تاریخ‌نگاری مشروطیت ایران، هرگز نخواهیم توانست به بسیاری از نكات آموزنده و ارزشمند مشروطیت، دوران دفاع از قانون‌اساسی، پی ببریم. این یكی از ضعف‌های عمومی تاریخ‌نگاری مشروطیت است. در فرانسه هم مطالب بسیار زیادی در مورد مشروطیت در روزنامه‌های دست راستی و در روزنامه‌‌های دست‌‌چپی نوشته شد. شاید آنچه من و یكی از شاگردانم در دانشگاه اینجا موفق شدیم جمع‌آوری كنیم بیش از ۷۰۰ـ۶۰۰ صفحه مطلب بشود كه امیدوارم در ایران منتشر گردد. این كاری است كه می‌بایست روشنفكران ایرانی بیش از پنجاه‌سال پیش می‌كردند تا ایرانیان از ارزیابی‌های متفاوت فرانسوی‌ها از انقلاب مشروطیت آگاه بشوند. در اینجا دیگر مسئله‌ زبان ناآشنای گرجی در میان نبود!
در آلمان فكر نمی‌كنم چیز زیادی در زمینه مشروطیت نوشته شده باشد. تا آنجا كه من به آرشیو آلمان آشنایی دارم استنباطم این است به علت این‌كه در آن زمان ایران، كشور مهمی برای آلمان نبود محققان آلمانی و یا حتی سفارت آلمان در ایران توجه خاصی به مشروطیت نداشتند و همین امر هم در امریكا صادق است، مگر در مورد شوستر كه البته به لحاظ این‌كه در ایران سمت اصلاحات مالی را به عهده داشت و زیر فشار انگلیس و روسیه از ایران اخراج شد، كتاب خاطراتش را نوشت كه به فارسی هم ترجمه شده است، ولی این كتاب هم ازجمله كتاب‌هایی است كه باید همه می‌خواندند برای این‌كه بدانند چگونه سرنوشت ایران تعیین و انقلاب تعطیل شد. در اثر فشار روسیه و همدستی بریتانیا با آن كشور به راستی این كتاب باید در دستور قرائت هر ایرانی علاقه‌مند به امر مشروطه باشد.
منابع دیگری هم وجود دارند، منابعی كه به زبان روسی وجود دارند و اسناد وزارت امور خارجه روسیه است كه بلافاصله پس از انتشار كتب آبی، كه وزارت خارجه بریتانیا منتشر كرد به چاپ رسیدند و از آنها یاد كردم. متأسفانه كار ترجمه آنها ادامه نیافت. چقدر شایسته می‌بود این كار ادامه پیدا می‌كرد و باید ادامه پیدا كند. كتاب نارنجی هم منبع مهمی است كه پرتویی بر سیاست روس‌ها در ایران می‌اندازد و بعد وضعیت جنبش در شهرهای مختلف را منعكس می‌كند كه ما كمتر با آن آشنا هستیم. البته همه اسناد كنسولگری‌ها در این كتاب‌ها منعكس نیستند و شایسته است اكنون كه این اسناد در دسترس هستند مطالعه و ارزیابی شوند.
اما درباره ایرانیان، اصولاً همان‌طور كه پیشتر هم گفته‌ام، روشنفكران ایران، بویژه پس از دوران رضاشاه، به مسائلی چون مشروطیت و تاریخ تا پیش از شهریور ۱۳۲۰ توجه زیادی نكرده‌اند و در این مورد رساله‌هایی ننوشتند كه شناخت ما را نسبت به این دوران، نسبت به دوران مشروطیت، نهضت‌های آزادیبخش در گیلان و آذربایجان گسترش بدهند، مگر در پاره‌ای موارد با مقاصد ایدئولوژیك، چون كتاب رحیم نامور (برخی ملاحظات پیرامون انقلاب مشروطیت، تهران، ۱۳۵۸) كه نخست به بلغاری همچون رساله دكترا نوشته شد، اما پس از انقلاب به فارسی هم منتشر شد؛ بخصوص نهضت‌هایی كه در دوران رضاشاه، یعنی پس از تاجگذاری او در خراسان، آذربایجان و گیلان رخ دادند. (قیام سربازان ـ دهقانان قوچان كه تا نزدیكی مشهد را فتح كرد؛ قیام میرزا ابراهیم از همكاران كوچك‌خان در گیلان چند ماه پس از تاجگذاری رضاخان و قیام سربازان سلماس كه در همان زمان رخ داد.) اینها در میان نیروهای اپوزیسیون كاملاً ناشناخته مانده‌اند، چنان‌كه در مورد گروه ارانی كه نقش مهمی در اشاعه تفكر نو در ایران داشت نیز بدین‌سان است، مگر باز برای مقاصد ایدئولوژیك. ایرانیان به نوشته‌های حزب‌توده در این مورد قناعت كردند و هیچ نكوشیدند كه جنبه‌های ناشناخته آن حركت را معرفی كنند. اگر كسی در آن سال‌ها پیدا شد چیزی در این مورد بنویسد كوشش‌اش بیشتر در راستای توجیه سیاست حزب‌توده بود و تحریف اندیشه‌های ارانی و دگر جلوه‌دادن این گروه.
از همین گونه است، باز، شناخت ما از مسئله جمهوری. مثلاً ما اطلاعاتی بس ناچیز در مورد جمهوریخواهی در عصر مشروطیت داریم. اشاراتی چند در نوشته‌های من در اثر تحقیقاتی كه توانسته‌ام انجام بدهم هست، تا آنجایی كه من اطلاع دارم تنها كسی‌كه در نهضت اپوزیسیون ایران پس از كودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نسبت به جمهوریت توجه می‌كند، در مورد آن رساله‌ای كوتاه می‌نویسد و به‌طور مخفی در داخل ایران پخش می‌كند مصطفی شعاعیان است؛ كه امیدوارم این نوشته به زودی چاپ شود و در اختیار همگان قرار بگیرد. ولی هیچ‌یك از گروه‌‌هایی كه در سال‌های ۲۸ مرداد تا انقلاب ۱۳۵۷ مبارزه كردند كوچكترین نوشته‌ای در مورد جمهوریخواهی و اهمیت این نهضت تدوین نكردند؛ هرگز اصل جمهوریخواهی جزو برنامه‌های آنها هم نبود، مگر حزب‌توده در یكی دو مورد كه آن هم با شرمساری عنوان شد.
عدم توجه به تاریخ‌نگاری مشروطه عواقبی داشته كه به نهضت‌های پس از مشروطیت هم سرایت كرده است و این اهمال و كوتاهی موجب شده كه نسل‌های پس از مشروطیت شناخت درستی از تاریخ نداشته باشند و نتوانند با تكیه به ارزیابی‌های درست از مشروطیت و خواست‌‌هایی كه در آن زمان مطرح شد شناخت‌شان را از وضع اقتصادی ایران ارتقا دهند، تا در دوران بعدی بتوانند خود را از گزند تكیه به شعارهای كلیشه‌ای ایدئولوژیك محفوظ بدارند و با توجه به واقعیت جامعه، شعارهای سیاسی‌شان را مطرح كنند و بتوانند تماس خلاقی با توده مردم داشته باشند؛ كما این‌كه در مشروطیت گروه‌های مختلف رهبری‌كننده ـ اگر اسمش را چنین بگذاریم ـ در میان روحانیون مترقی و «روشنفكران» لیبرال و دموكرات و همچنین سوسیال دموكرات‌ها وجود داشتند كه كوشش‌شان بر این بود كه پیوندی با توده مردم، توده ناراضی و متضرر از حكومت پادشاهی قاجار به‌وجود بیاورند.نكته دیگری در همین رابطه قابل ذكر است؛ برنامه‌هایی كه گروه‌های فعال در مشروطه به‌طور مدون یا به‌طور غیرمدون به‌كار می‌بردند. اینها برنامه‌هایی بودند كه كم و بیش با وضعیت واقعی كشور و سطح آگاهی مردم منطبق بودند. بهترین مثال برنامه سوسیال دموكرات‌هاست كه از هرگونه تندروی پرهیز می‌كرد و خواست‌هایی را مطرح می‌كرد كه در آن زمان قابل تحقق بودند، البته خواست‌هایی كه متأسفانه باید گفت، هنوز هم پس از صدسال باید تحقق پذیرند. آن دیگر به مشروطه‌خواهان مربوط نیست و نسل‌های بعد از مشروطه هستند كه مسئولیت آنها را به عهده داشته‌اند. مثلاً حتی مورد جمهوریخواهی در آغاز تدوین برنامه سوسیال دموكرات‌ها مطرح بود. نریمان نریمانف كه خودش یكی از تدوین‌كنندگان برنامه بود نظرش عوض شد و فكر می‌كرد برای كشوری مانند ایران نمی‌شود شعار جمهوری داد. همان‌طور كه پیشتر دیدیم مثلاً‌ افرادی كه در داخل كشور فعال بودند چون یحیی دولت‌آبادی با این‌كه جمهوریخواه هم بودند و در آغاز همین نظر را داشتند، اما بعدها در طول مبارزه دیدند كه شاید جمهوریخواهی شعار مناسبی نبوده باشد. البته همین دولت‌آبادی و دهخدا به‌هنگام بازگشت به ایران در استانبول برنامه‌ای نوشتند به‌نام برنامه جمهوری ممالك متحده محروسه ایران(۳) كه درواقع همان شكل جمهوری فدرال بود و آن را در روزنامه‌ای كه دهخدا منتشر می‌كرد چاپ كردند و خلاصه‌‌ای از آن هم به فرانسه در پاریس منتشر شد. موفقیت و پیروزی بر محمدعلی شاه و استقرار مجلس دوم وسیله‌ای را فراهم نكرد برای آن‌‌كه تعداد كمی جمهوریخواه كه وجود داشتند آن شعار خودشان را به كرسی بنشاند. چنین شعاری نمی‌توانست موفقیت زیادی داشته باشد، بخصوص كه روحانیون مشروطه‌خواه هنوز خواهان مشروطه بودند و فكر می‌كردند یك شاه عادل، شاهی كه در امور سیاسی روزمره كشور دخالت نكند و فقط سنبل (مظهر) كشور باشد باید در رأس حكومت قرار گیرد. در زمینه های دیگر برنامه‌ای هم، سوسیال دموكرات‌ها و اجتماعیون ـ عامیون نظرات مشابهی داشتند. آنان طرفدار انقلاب سوسیالیستی و امثالهم نبودند. اصطلاح انقلاب را به كار نمی‌بردند، ولی امروز می‌شود تفسیر كرد كه آنچه می‌خواستند یك انقلاب دموكراتیك بود و خواست‌های اولیه دموكراتیكی كه در چارچوب انقلاب به نتیجه برسند.
اصولاً بحث بین برخی از سوسیال دموكرات‌ها برای این‌كه انقلاب باید انقلابی دموكراتیك باشد، جای تردیدی باقی نمی‌گذارد، مگر این‌كه برخی از سوسیال دموكرات‌ها در مكاتباتی كه با كائوتسكی و پلخانف متذكر شدند كه سوسیال دموكرات‌ها باید در واقع سوسیالیست‌های پیگیری باشند و در امور دموكراسی هم دخالت بكنند. برعكس مخالفین‌شان ـ اقلیتی از این گروه ـ نظرشان بر این بود كه اكنون نباید فعالیت سوسیالیستی می‌كردند، چون جایش در ایران نبود و پرولتاریایی وجود نداشت و به اصطلاح باید فعلاً بر خواست‌های دموكراتیك تأكید ورزید. همان‌ها بودند كه حزب دموكرات ایران را به‌وجود آوردند و در رأس آن افرادی چون سلیمان میرزا اسكندری، تقی‌زاده و... را مشاهده می‌كنیم، اما سازمان‌دهندگان اصلی و مغز متفكرش سوسیال دموكرات‌های ارمنی تبریز بودند.
این مسائل را من مفصل در كتاب اخیر كه در ایران منتشر شده است ذكر كرده‌ام و خواننده علاقه‌مند می‌تواند به آن مراجعه كند.
نكته اساسی این است كه آن خواست‌های دوران مشروطیت هنوز مطرح هستند، یعنی اختلاف نظر بر سر انقلاب سوسیالیستی یا دموكراتیك، كمااین‌كه هنوز عده‌ای هستند كه معتقدند انقلاب ایران باید انقلاب برای دموكراسی باشد و عده زیادی هم هنوز معتقدند باید یك ضرب برویم به‌سوی انقلاب سوسیالیستی، در حالی‌كه كشورهایی مدعی انقلاب سوسیالیستی نیز امروز به سرمایه‌داری بازگشته‌اند و اصولاً تجربه «سوسیالیسم موجود» اثر خوبی در اذهان نگذاشته است و كار مبارزه برای سوسیالیسم یك امر درازمدت و در حد یك آرمان باقی مانده است. به نظر می‌رسد تجربه‌های شوروی و چین و... در خدمت این بوده باشند كه همچون شیوه تولید پروتو ـ سرمایه‌داری، انباشت آغازین سرمایه را تكمیل كنند و بدین معنا طلیعه سرمایه‌داری بوده‌اند تا ترفیع آن به سوسیالیسم. با توجه به همین اهمیت انباشت آغازین سرمایه بود كه برخی از سوسیال دموكرات‌ها معتقد بودند كه انقلاب ایران یك انقلاب دموكراتیك بود و بس.
● از مشروطه به این سو و در این صدساله آیا شناخت از دموكراسی و مشروطیت در جامعه ایران و در صورت‌بندی‌های سیاسی گوناگون ایرانی، سیر پیش‌رونده داشته است یا پس رونده؟ چه جوانبی از تاریخ مشروطه و نقش‌آفرینان در مشروطه به‌درستی بررسی نشده یا نیازمند بازبینی است؟
در این صدسال ما زیاد پیشرفتی نكرد‌ه‌ایم، نه از نظر شعارها و تحقق خواست‌های‌مان و نه از نظر شناخت خود مشروطیت. یعنی در این صدسال می‌شود گفت، شناخت مردم عادی كه هیچ‌، آنهایی هم كه معروف به «روشنفكر» بودند شناخت عمیقی از مشروطه ندارند و در بهترین حالت شناخت‌شان همان است كه در كتاب كسروی یا كتاب‌های مشابه آمده است. برخلاف انقلاب كبیر فرانسه كه هر سال، پس از گذشت بیش از دویست‌سال، ده‌ها كتاب در موردش منتشر می‌شود، در ایران هر ده‌سال هم یك كتاب در مورد مشروطیت بیرون نیامده است و ما از نظر شناخت تاریخ‌مان بس عقب هستیم. مملكتی كه از نظر شناخت تاریخ خودش عقب باشد مسلماً‌ نمی‌تواند كشوری باشد كه پیشرفت فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بكند و بتواند دموكراسی را متحقق نماید. به نظر من غفلت از این امر موجب شده مردم و مبارزان راه آزادی و دموكراسی از واقعیت‌های جامعه و صدسال اخیرشان دید درستی نداشته باشند و نظرات اولیه را در یك حالت متحجر حفظ كرده باشند.
باید در مورد نقش مهم مردم عادی در مشروطیت صحبت كرد، چون همان‌طور كه كسروی می‌گوید نقش مهم در مشروطیت به نادرست به افراد معروف داده می‌شود، اگرچه برخی از افراد معروف مثل آقای طباطبایی، یحیی دولت‌آبادی و... نقش‌های مهمی داشتند؛ برخی از كسان هم مشروطه‌خواه شناخته شده‌اند، مانند میرزا نصرالله خان مشیرالدوله، درحالی‌كه كسروی‌ نشان می‌دهد كه او با محمدعلی میرزا دست به یكی كرده بود و جزو كسانی بود كه درصدد از بین بردن مشروطه بود. كسروی توجه ما را به این نكته جلب می‌كند. ناآگاهی و نادانی مردم درباره داستان جنبش موجب شده است ما نیروهای اصلی، یعنی نیروهای مردمی شركت‌كننده در مشروطیت را نشناسیم؛ كسانی‌كه این مبارزه را به سرانجام رساندند، حداقل در آن مرحله. این نكته مهم است چون بسیاری از این نیروهای مردمی در انجمن‌های انقلابی شكل گرفته بودند و آن انجمن‌ها درواقع مكانیسم‌های اعمال قدرت مردم بودند و مجلس عملاً و باوجود تمایل بالادستان آن، به آنها تكیه می‌كرد. متأسفانه پس از تشكیل مجلس دوم این انجمن‌ها را منحل كردند، یا بر اثر وضعی كه بر مردم حاكم شد این انجمن‌ها آهسته آهسته از میان رفتند. با از میان رفتن انجمن‌ها، قدرت مجلس و قدرت دموكراسی در مملكت كم شد. به گفته كسروی، نیروهای گمنام و بی‌شكوه در مشروطه مورد توجه تاریخ‌نگاران قرار نگرفته‌اند. مطالعه انجمن‌ها از طریق بررسی اسناد و مداركی كه در آرشیوهای خود ایران هست می‌تواند پرتوی زیادی بر تاریخ مشروطه بیفكند. هر انجمنی ضرورتاً انجمن مردمی نبود. تعدادی از عناصر ارتجاعی هم دست به تشكیل انجمن زده بودند و فكر می‌كردند كه از طریق انجمن‌ها می‌توانند از مشروطیت جلوگیری و یا آن را منحرف كنند. بنابراین لغت انجمن هیچ چیزی را نشان نمی‌دهد. باید مورد به مورد این انجمن‌ها مطالعه بشوند و دیده بشود كه چه انجمن‌هایی انجمن‌های مردمی و دموكرات‌منش بودند و چه انجمن‌هایی آلت دست عناصر ارتجاعی.
نكته مهمی كه باز باید مورد توجه قرار بگیرد این است، تحلیلی كه انقلاب مشروطیت را انقلاب بورژوایی می‌داند باید نشان دهد كه چگونه انقلاب مشروطیت یك انقلاب بورژوایی بود. اگر انقلابی بورژوایی بود، باید در ایران قاعدتاً یك پرولتاریایی هم وجود می‌داشت؛ ولی تا آنجایی كه ما می‌دانیم جز چند كارخانه كوچك، كارخانه مهمی در ایران وجود نداشت. كسانی‌كه به روزمزدی روی آورده بودند، صنعتگر یا دهقان بودند، كسانی بودند كه از ایران مهاجرت می‌كردند. اگر بشود گفت كه ایران دارای پرولتاریای تازه‌پایی بود، این پرولتاریا در قفقاز یا آسیای مركزی بود و نه در خود ایران. اینان به‌جز فعالان سوسیال دموكرات، نقش زیادی در مبارزات مشروطیت نداشتند. نمی‌شود به‌طور مكانیكی مفاهیمی را كه در مورد انقلاب‌های اروپا به كار رفته است در مورد ایران به كار برد. كاربرد ناصحیح آنها موجب تاریك شدن افق شناخت می‌شود، كمااین‌كه شده است. یكی از مشكلات ما در صدسال اخیر كاربرد مفاهیم اروپایی بوده است كه به ضرر شناخت ما از وضعیت ایران، چه در مورد مشروطیت چه در موردهای بعدی، تمام شده است.
همین مورد را ما در مورد مصدق می‌بینیم. چون حزب توده موفق شد عده زیادی از كارگران را بسیج كند و جمع آنان را طبقه كارگر در ایران می‌دانست و خودش را هم مدعی رهبری طبقه كارگر به حساب می‌آورد، بنابراین باید برای خودش یك نماینده بورژوازی هم می‌تراشید و آن را مصدق تشخیص بدهد كه بنابراین باید به‌عنوان نماینده بورژوازی در مقابل حزب توده به‌عنوان نماینده «طبقه كارگر» با آن به مبارزه می‌پرداخت. در حالی كه مصدق نماینده بورژوازی نبود. چون ایران به آن معنای اروپایی، به معنای صنعتی، بورژوازی نداشت، در آن روزگار تمام این كاربست‌های نادرست، از هر طرف كه بوده باشد، موجب شد كه سیاست‌های عظیمِ اشتباه‌آمیزی به كار بسته شوند، جنبش را منحرف كنند و مانع از آن بشوند كه جنبش به نتیجه برسد.
در مسئله مربوط به شركت عناصر ارتجاعی و درباری در جنبش و رقابت‌های آنها در مشروطیت باید افزود، مبارزاتی كه برخی از درباریان، كه ظاهراً مشروطه‌خواه بودند، انجام می‌دادند مربوط به دموكراسی‌خواهی و آزادیخواهی نبود، بلكه مربوط بود به رقابت‌های داخلی خودشان با اتابك اعظم امین‌السلطان. یكی از جنبه‌های مبارزاتی آنان علیه امین‌السلطان این بود كه او را در شبنامه‌هایی به‌عنوان یك ارمنی‌زاده، یا یك گرجی معرفی می‌كردند، به این معنا كه او نه مسلمان بود و نه ایرانی و یك عنصر اجنبی بود، درحالی كه مسئله امین‌السلطان یا عین‌الدوله مسئله مذهب، دین یا ایرانی بودن یا ایرانی نبودن نبود، بلكه عبارت بود از مواضع ارتجاعی كه آنها داشتند و مواضعی كه به سود خودشان و اقشار دور و برشان بود. مگر عین‌الدوله ارمنی یا ارمنی‌‌زاده بود كه آن سیاست‌های ارتجاعی را به كار می‌برد؟ این نوع تبلیغات علیه امین‌السلطان در واقع یك نوع تبلیغات ارتجاعی بود كه مبارزه را از ضدیت با ارتجاع و استبداد دور می‌كرد و به جریان‌های ناسالم پیش می‌برد (پس از سرنگونی محمدعلی شاه این نوع تبلیغات در مخالفت راست‌ها و سفارت روسیه با انتخاب یفرم‌خان چون رئیس پلیس نمایان شد.) خوشبختانه عناصر خیلی روشنی چون سیدمحمد طباطبایی متوجه این امر می‌شدند و در همان آغاز پذیرفتند كه اقلیت‌های مذهبی در ایران جزیی از ملت ایران هستند و باید نمایندگان خودشان را داشته باشند. این امر با مخالفت عده زیادی روبه‌رو شد، چون برخی نمی‌خواستند نمایندگان ارامنه، یهودیان و زرتشتی‌ها وارد مجلس بشوند. آقای سیدمحمد طباطبایی تقاضا كرد كه در درجه اول نماینده خواست‌های ارامنه و یهودیان باشد، ولی زرتشتی‌ها و ارامنه نمی‌پذیرفتند. سرانجام این مسئله به سود اقلیت‌ها حل شد و نمایندگان‌شان در مجلس (دوم) حضور پیدا كردند. در مورد زرتشتیان نمی‌توانستند این حرف را بزنند، چون زرتشتی‌ها قدیمی‌ترین ایرانیان بودند و نمی‌توانستند به آنها تهمت غیرایرانی بزنند، ولی در مورد ارامنه تبلیغات زشتی می‌شد. خوشبختانه در فرایند خود مبارزه این امر تا حدی از بین رفت؛ بویژه پس از شركت ارامنه در مبارزه علیه محمدعلی شاه. اما پس از تغییر قدرت و بر سر كار آمدن دولت جدید و این‌كه یفرم‌خان به ریاست شهربانی رسید عده‌ای مخالفت‌شان با این دولت جدید را از طریق واردكردن اتهام ارمنی بودن به یفرم‌خان و سوءاستفاده‌های ارامنه از قدرت می‌كشاندند و سعی می‌كردند از این طریق در نیروهای مشروطه‌خواه نفاق بیفكنند.
در همین زمینه، باید توجه داشت زمانی كه در باكو بین مسلمانان و ارامنه زد و خوردهای زیادی می‌شد و بسیاری به قتل می‌رسیدند نیروهای مترقی قفقاز می‌كوشیدند كه دوستی و برادری بین مسلمانان و غیرمسلمانان را به‌وجود بیاورند و سازمان‌های سیاسی، چون سوسیال دموكرات‌ها، گروه‌ها و روزنامه‌های مشتركی را برای مسلمانا‌ن و ارامنه به‌وجود آوردند. اما این نفاق در داخل ایران دیده نشد. با این همه، برخی از مورخان غربی كه مایل به دامن‌زدن اختلاف بین مسلمانان و ارامنه هستند، با استناد به چند گزارش از دیپلمات‌های انگلیسی در ایران سعی می‌كنند چنان وانمود كنند كه اختلاف بین ارامنه و مسلمان‌ها در ایران در حد برادركشی بود و این البته جعل تاریخی است. ما می‌بینیم در عین این‌كه برخی تبلیغات ضد اقلیت می‌كردند، نیروهای مبارز مشروطه‌خواه با جبهه‌گیری علیه ارتجاعیون از این دست سعی می‌كردند كه از یگانه‌بودن تمام ایرانی‌های ارامنه، یهود و مسلمان صحبت بكنند. یكی از اعلامیه‌های مجاهدین هم كه در آن زمان منتشر شد، اما شناخته شده نیست، در همین زمینه است.
مایه تأسف است كه در دوران اخیر برخی سعی می‌كنند به‌عنوان آذربایجانی، آن نوع نزاعی را كه در شمال ارس (كه بعدها جمهوری آذربایجان نامیده شد) بین ارامنه و مسلمانان آنجا وجود داشت وارد ایران بكنند. آنان می‌كوشند در روزهایی كه ارامنه تظاهراتی در ایران و در دیگر نقاط جهان علیه قتل‌عام ارامنه در ۱۹۱۵ در تركیه عثمانی به پا می‌كنند، با حمله به ارامنه و آتش‌زدن كلیسای آنان، نفاق قدیم شمال ارس را به ایران منتقل كنند. گویی كه چنین نزاعی در دوران مشروطیت در ایران نیز وجود داشته بود. البته این یك جعلی است كه هیچ پایه تاریخی ندارد و تنها توجیه‌كننده همان نوشته‌های پراكنده برخی از تاریخ‌نگاران استعماری این نفاق‌افكنی آنهاست.
در پایان، خلاصه كنیم كه در این یكصدسال ما نتوانسته‌ایم تاریخ مشروطیت را بازسازی و تحلیل كنیم؛ نتوانسته‌ایم از آن شناختی كسب كنیم و آن را راهنمای خود در زندگی سیاسی و اجتماعی‌مان قرار دهیم.

ناصر رحیم‌خانی
خسرو شاكری*پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، گفت‌وگو به نقل از فصلنامه باران، شماره ۱۲ـ۱۱.
پی‌نوشت‌ها:
۱ـ تنها تعریفی كه خواست رهبری آن روزها را مدون می‌كند نظر ملاكاظم خراسانی است به شرح زیر: «اصلاح حال كلیه متصدیان امور و ترتیب آنها به طبقاتهم به اغماض از وضع ناهنجار و گماشتن وجهه همت به مصالح نوعیه و حفظ نوامیس دین، دولت و ملت... تحصیل اتحاد كامل فیمابین دولت و ملت، به‌طوری‌كه از روی واقعیت، نه محض لفظ و صورت، پدر و فرزند باشند... تهیه اسباب استغنا از اجانب و احداث كارخانجات و ترویج امتعه داخلیه و افتتاح مكاتب و مدارس كامله به تعلیم و تعلم علوم و صنایع محتاج الیها... در تهیه مقدمات این متحیر بودیم كه به چه وسیله ممكن تواند بود؟... تا آن‌كه مقدمات مشروطیت به میان آمد... با این‌كه اجمالاً فوائد و محسناتش معلوم بود، معهذا... در مقام فحص و از خصوصیات آن برآمدیم. بعد از تأمل كامل دیدیم مبانی و اصول صحیحه آن از شرع قویم اسلام مأخوذ است... و مجلس شورای ملی همان رابطه اتحاد و اتصالی است كه همیشه فیمابین دولت و ملت آرزومند آن بودیم و مفتاح تربیت و ترقیاتی است كه دیگر ملل نایل و ما محرومیم.» برای متن كامل این نامه به محمدعلی شاه، نگاه كنید به: ناظم‌الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، بخش ۲، صص ۲۸۷ـ۹۱)
در برابر این نظر، دهقانان گیلان نظر دیگری داشتند. مالكان گیلان به مجلس نوشتند كه «رعایای گیلان همچون فرض كرده‌اند كه مشروطه بالمره آزادبودن و ندادن مالیات [سهم ارباب] است.» و مجلس هم پاسخ داد: «اهالی رشت به درستی معنی مشروطیت و حریت را نفهمیده‌اند.» (پیشین، بخش ۲، صص ۱۲۰ـ۱۱۹) خسرو شاكری.
۲ـ این از نادانی محض است كه ادعا شود روحانیت زمان مشروطه كلاً مخالف مشروطیت بود. خسرو شاكری.
۳ـ این برنامه باعنوان «نظم و ترقی» خلاصه برنامه جمهوری ممالك متحده ایران به تاریخ عاشورای ۱۳۲۷، نزدیك چهارده ماه پیش از فتح تهران و شكست محمدعلی شاه (۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ هجری قمری برابر ۱۵ ماه مه ۱۹۰۹ میلادی) منتشر شده است. واژه «محروسه» در این عنوان وجود ندارد. متن این سند یكبار در مسائل انقلاب و سوسیالیسم، مانیفست ۴، تابستان ۱۳۵۴ و سپس در اسناد تاریخی، جنبش كارگری، سوسیال دموكراسی ایران، ج ۱۳، در سال ۱۳۶۲ خورشیدی منتشر شد و هر دو به كوشش شاكری و با همان عنوان برنامه جمهوری ممالك متحده ایران، ناصر رحیم‌خانی.

منبع : ماهنامه چشم انداز ایران