اس‌ام‌اس، بیماری یا شفا؟

”سلام، دوست عزیز! اگر این پیام را دریافت کردید، با این شماره تماس بگیرید“! مرداد ماه ۱۳۸۱، اولین پیام کوتاه (sms) ارسالی ر ایران به‌وسیله یک سیستمک کاملاً ایرانی وابسته به دانشگاه صنعتی شریف آزمایش شد و دریافت‌کننده آن خانم جوانی بود که این پیام عجیب را چیزی جز یک مزاحمت تلفنی نمی‌توانست قلمداد کند.
به همین دلیل اقناع او و پدرش که ناخواسته اولین مشترکانی بودند که به دنیای تازه‌ای از فناوری اطلاعات و ارتباطات راه پیدا کرده بودند، امری بس دشوار می‌نمود.
سرویس پیام کوتاه، ابتدا در سال ۱۹۹۱ در اروپا و در شبکه بی‌سیم به‌کار گرفته شد و از سال ۱۹۹۸ در جایگاه واقعی ود قرار گرفت، اما sms در ایران با تأخیر زمانی، در حالی که بیشتر نقاط دنیای این شیوه ارتباط را به‌عنوان یک سیستم پرکاربرد مورد استفاده قرار داده بودند، شروع به کارکرد جالب اینکه تا قبل از راه‌اندازی آن در حد بسیار کمی، مشترکان تلفن همراه در ایران از وجود چنین خدماتی در شبکه ارتباطات سیار آگاه نبودند و تصور عمومی این بود که خدمات تلفن همراه تنها محدود به خدمات مکالمه است.
شاید علت اصلی چنین رویکردی این بوده که در هنگام خرید این سیستم که توسط یک شرکت چینی در بهمن‌ماه ۱۳۸۱ نصب شد، تعداد مشترکان تلفن همراه بیش از ۵/۲ میلیون نفر بود، ولی سیستم خریداری شده، تنها ظرفیت یک میلیون مشترک را داشت(۱).
”SMS“ها گاهی پیامی ندارند، فقط ارسال می‌شوند که باور کنی، اونی که فکرشو نمی‌کنی، الآن به یادته...“
از زمانی که ارتباط فرستنده و گیرنده پیام به‌وسیله تلفن همراه برقرار شد و این وسیله به‌عنوان یکی از آخرین دستاوردهای فناوری الکترونیکی مورد استفاده پیام‌گیران قرار گرفت، جوانب آن نیز حائزاهمیت شناخته شد.
اما آنچه در مقاله پیش رو مدنظر است، پرداختن به ابعاد فرهنگی و اجتماعی روانشناختی پیام کوتاه است و سعی بر این است که فارغ‌ از مناسبت‌های سطحی و نگرش مغرضانه، این پدیده مورد بررسی قرار گیرد.
● ساعت ۶، ایستگاه هوانگ هوامون!
گرچه در روزهای نخست فراگیر شدن پیام کوتاه (SNS) عمده استفاده آن صرف تبادل اخبار و احوالپرسی معمولی روزانه می‌شد، به‌طور کلی این سیستم‌ پیام‌گیر متنی جزء حریم خصوصی افراد به حساب می‌آمد و این فرآیند تا آنجا پیش می‌رفت که به صدا درآمدن زنگ اعلام پیام کوتاه یادآور پیامی آشنا از فردی آشنا بود، اما امروز تقریباً از هر ۱۰ پیام کوتاه ۳-۲ پیام از تلفنی ناآشنا، شرکت تبلیغاتی، پیام‌های خاص بازرگانی که شما را به خرید یک کالا و سپرده‌گذاری‌ در یک بانک دعوت می‌کند، ارسال می‌شود.
مدیر کل روابط عمومی شرکت مخابرات ایران در خصوص استقبال اولیه از سرویس پیام کوتاه در ایران می‌گوید: ”همان‌طور که در سال‌های اول ورود تلفن همراه به ایران در خصوص فروش آن دچار مشکل بودیم و هر کس فردی را برای اشتراک به شرکت مخابرات معرفی می‌کرد، ۵ هزار تومان حق‌العمل دریافت می‌کرد از سرویس پیام کوتاه نیز در بدو امر استقبال چندانی نشد، این روند تا سال ۱۳۸۳ ادامه پیدا کرد تا اینکه مورد اقبال عمومی قرار گرفت، ولی دیگر شبکه، پاسخگوی درخواست متقاضیان نبود، تا اینکه با گسترش روزافزون شبکه در آبان ماه ۱۳۸۵ به ۱۱ میلیون مشترک سرویس پیام کوتاه و به تعداد مشترکان تلفن همراه داریم“ (۲) تحقیقات نشان می‌دهد طنز و فکاهی، پیام‌های اجتماعی، سیاسی، عشقی، تبلیغی، تجاری، مذهبی خرافی، اطلاع‌رسانی، ادبی، ورزشی و اخلاقی عمده‌ترین پیام‌هائی هستند که در شبکه sms بین مخاطبان رد و بدل می‌شود. شاید از زمانی که مارشال مک لوهان ارتباط‌‌گر جهانی، صاحب نظریه دهکده جهانی ویژگی پیام را با این عبارت بیان کرد: "messge is massge" تا این زمان که "sms" یا پیام کوتاه برای ما و جامعه‌مان خصوصیات یک پیام واقعی را دارا است یا خیر، مدت زمان طولانی نمی‌گذرد، مدیر کل روابط عمومی مخابرات پیام کوتاه را در حوزه فردی و اجتماعی اینچنین تبیین می‌کند:
”در حوزه فردی، ایجاد احساس آزادی بیشتر در بیان افکار و عقاید تقویت حس اجتماعی و بی‌پروائی در بیان تمایلات درونی از جمله تأثیراتی است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت، اما در حوزه اجتماعی، ایجاد فضای شاد، کمک به شکست انحصار رسانه‌ای و دامن زدن به شیوه مباحث روانی جامعه از جمله ویژگی‌ها و تأثیرات پیام کوتاه است“. (۳)
عدم محدودیت ارسال پیام کوتاه از طریق رسانه‌هائی چون رادیو و تلویزیون، امنیت نسبی فضای تبادل اطلاعات نیاز جامعه به تفریح و سرگرمی و کارکرد تبلیغاتی، سیاسی، اقتصادی از جمله دلایلی هستند که روز به روز اقبال عمومی در سراسر جهان به استفاده از پیام کوتاه را افزایش می‌دهد که به عقیده زارعیان از دیگر مباحثی است که می‌تواند توجیهی برای استفاده از پیام کوتاه به جای سرویس‌های دیگر پیام‌دهنده قرار گیرد.
گذشته از معنای محتوای پیام کوتاه، گاه تأثیر این پدیده اجتماعی تا جائی پیش رفته است که با چند اشاره به دکمه‌های تلفن همراه می‌توان معنی و مفهوم یک پیام را در چند کلمه خلق و ارسال نمود و سپس در انتظار عواقب آن بود.
”لی‌چون‌کیل“ نوجوان ۱۶ ساله اهل کره‌جنوبی با شیطنت خاصی در حالی که در کلاس درس حاضر شده بود، به دوست خود پیغامی فرستاد او به قدری در این کار مهارت داشت که حتی مجبور نبود تا مستقیماً به صفحه کلیدهای گوشی تلفن همراه خود نگاهی بیندازد.
پیغام او در این چند کلمه خلاصه می‌شد: ”ایستگاه کوانگ هوامون ۶:۰۰“ پیام‌های اینچنینی که به شکل متون نوشتاری در صفحه تلفن همره افراد ظاهر می‌شد، بلافاصله گسترش یافت: به‌طوری که خبر برپائی یک راهپیمائی در روز بعد به‌صورت کاملاً خودجوش در سطح نسبتاً وسیع پخش شد.
صبح روز بعد در پائین شهر سئول ۴۰۰ دانش‌آموز کره‌ای گرد هم آمدند تا به فشارهای طاقت‌فرسائی که مجبور بودند برای موفقیت در امتحان بسیار رقابت‌آمیز ورود به کالج‌های دانشگاهی این کشور تحمل کنند، اعتراض نمایند. بسیاری از معترضان فقط در دقایق پایانی به‌محض دریافت پیغام‌های ارسالی دوستان خویش تصمیم به شرکت در این راهپیمائی گرفته بودند.
”ایم - سون - جائه“ یکی از سازمان‌دهندگان تظاهرات یاد شده می‌گوید: ”من فکر نمی‌کنم که این تجمع در صورت فقدان تلفن‌های همراه نزد ما می‌توانست تا این حد به جذب افراد معترض بینجامد...“ (۴)
● خانم‌ها بیشتر پیام کوتاه می‌فرستند
”اگر یک روز تلفن همراه خود را در خانه جا بگذارید چه احساسی خواهید داشت؟ پاسخ به این سؤال، تکلیف ما را در مقابل تلفن همراه و خدماتی که سرویس مخابرات کشور در اختیارمان می‌گذارد روشن می‌کند. بدین ترتیب می‌توان دریافت که میزان رسوخ و نفوذ تلفن همراه در ابعاد مختلف زندگی مردم تا چه اندازه است. تا حدی که استفاده‌های گوناگون از آن اعم از تماس و ارسال پیام و تنوع، تنفس و سرگرمی و .. را در حقیقت به معنای ارتباط با دیگران و جهان می‌داند و زمانی‌که به آن دسترسی ندارند و نمی‌توانند از امکانات و قابلیت‌های آن بهره بگیرند، گوئی با همه جهان قطع ارتباط نموده‌اند و در جائی پرت از دنیا به‌سر می‌برند.
ارسال پیام کوتاه در برخی، گاه به‌صورت عادت روزانه بروز می‌یابد. به این مفهوم که تفاوتی ندارد پیام کوتاه به چه کسی و یا چه محتوائی ارسال می‌شود. این مهم است که به‌نحوی احساس فرستنده پیام از طریق ارسال آن به گیرنده منتقل شود، یعنی فرستنده نشان می‌دهد که ”وجود دارد“.
بعد جنسیتی ارسال پیام کوتاه نیز قابل بررسی است، آیا تا به حال به این موضوع که درصد زنان فرستنده پیام کوتاه نسبت به مردان بیشتر است، توجه کرده‌اید؟ در یکی از تحقیقات جامعه‌شناختی پیام کوتاه آمده است: زنان بیش از مردان، تولیدکننده محتوای پیام هستند و به نقل از دو جامعه‌شناس ”میترا“ و ”واتر“ که هر دو به مفهوم ”صدا“ در پیام می‌پردازند، آمده است: آنها برای صدا دو معنا دارند.
یکی اینکه صدا به منزله توانائی ذاتی انسان و دیگری صدا به‌عنوان کارکرد زبانشناسی است. آنها همچنین از قول ”باختین“ جامعه‌شناس در این مورد می‌گویند که ”احتمال خفه شدن صدای هر فرد در جامعه به‌وسیله گفتمان رسمی وجود دارد. زنان نیز از جمله افرادی هستند که با وجود تکثر رسانه‌های رسمی، صدائی که معرف آنها در جامعه باشد، ندارند، حال می‌بینیم که همین زنان که به خاطر گفتمان مسلط و رسمی جامعه در گروه خاموش جای گرفته‌اند، با وجود رسانه‌ای مانند تلفن همراه قدرت پیدا کرده و در جامعه حضور پیدا می‌کنند. این حضور با تولید محتوائی همراه است که می‌توان دلیل قدرت یافتن آنها نیز باشد، این گروه اقلیت از نظر برخورداری صدا و مشارکت در جامعه توانسته‌اند با این وسیله در لایه‌ای کنار رسانه‌های رسمی حرکت کنند و چه‌بسا بر آن غالب شوند“ (۵)اما آنچه این نگاه جنسیتی به پیام کوتاه را تا حدی روشن‌تر می‌سازد توجه به نفوذ نوشتار در خواننده پیام است. خصوصیت فطری پیام کوتاه، خود گویای تأثیر ذاتی آن نیز هست. چه بسا در هنگام پیاده‌روی و یا زمان تماشای تلویزیون و یا حتی گوش سپردن به یک سخنرانی مهم، می‌توان تنها با فشردن چند دکمه، پیام کوتاه ارسال کرد. آنچه فناوری تلفن همراه را مهمتر از فناوری‌های دیگر به نمایش گذارده است مجهز بودن به سیستم‌های منحصربه‌فردی است که اگرچه آن را دلربا و جذاب ساخته است، گاهی شاید احساس خطر نیز بیافریند!
به این عبارت توجه کنید: ”امروزه بیشتر از گذشته، والدین به تلفن همراه به‌عنوان ابزاری برای کنترل رفتار فرزندان می‌نگرند، زیرا به فرزندانشان قدرت تفکر و احساس امنیت بیشتری می‌دهد“. در عمل، جوانان از تلفن همراه به عنوان وسیله‌ای برای چانه‌زنی با والدین برای دیر به خانه بازگشتن استفاده می‌کنند.
در واقع این پژوهش‌ نشان می‌دهد وقتی فرزندی صاحب تلفن همراه می‌شود، به این معنا است که والدین او می‌خواهند در این زمینه انعطاف بیشتری داشته باشند. اما جالب آنکه در بخش دیگر این تحقیقات آمده است دختران بیشتر از پیام‌های کوتاه برای اطمینان دادن به والدینشان که در امنیت به‌سر می‌برند، تا پسران بهره می‌گیرند، آنها همچنین از پیام‌های کوتاه بیشتر برای ارتباط برقرار کردن با دیگران استفاده می‌کنند.
تنها والدین نیستند که درصدد برقراری ارتباط با جوانان از طریق تلفن همراه برمی‌آیند، بلکه سیاستمداران و سازمان‌های مختلف نیز درصدد برقراری ارتباط با آنها از طریق عرضه پیام کوتاه به‌عنوان راهی برای تعامل برآمده‌اند.
... در اواخر سال ۲۰۰۴، دولت بریتانیا امکان ارسال پیام به نخست‌وزیر برای پرسیدن سؤال را از طریق ”پیام به تونی“ فراهم آورد. از آن پس ابتکارات بسیاری برای درگیر کردن جوانان با سیاست از طریق تلفن همراه صورت گرفته است. (۶)
بخشی از محبوبیت پیام‌های کوتاه برای جوانان از آنجا ناشی می‌شود که آنها به تلفن همراه خود به‌عنوان بخشی از هویتشان می‌نگرند که وسیله شخصی و خصوصی است که به آنها برای تحرک و برقراری ارتباط همزمان، احساس استقبال می‌دهد.
پیام‌های کوتاه وقتی مورد استفاده قرار می‌گیرند که صحبت کردن سخت به‌نظر می‌رسد. گذشته از هزینه مکالمه، تلفنی با تلفن همراه، اهمیت سیستم پیام کوتاه، تلفن همراه، در استفاده از آن به‌صورت بی‌رویه است، اما عرضه‌کنندگان تلفن همراه از آن به‌عنوان ابزاری برای رها کردن افراد از قید مکان نام می‌برند و همچنین مشتریان می‌توانند هر زمان بخواهند آن را خاموش کنند، اما پیام کوتاه حتی پس از خاموش شدن تلفن همراه نیز ارسال می‌شود و به‌محض روشن شدن تلفن همه پیام‌های کوتاه بر روی مونیتور نمایش داده خواهد شد!
● ارزش افزوده پیام کوتاه برای مخابرات...
این روزها استفاده از پیام کوتاه (SMS) در میان مردم بسیار شایع شده است. حضور رادیو، تلویزیون در این بخش کار را به جائی رسانده است که تقریباً کمتر برنامه صداوسیما، یک شماره ویژه پیام کوتاه را به‌عنوان نقطه تماس و یا شرکت در یک مسابقه ارائه نمی‌دهد.
”رشد استفاده از پیام کوتاه تا جائی پیشرفته که به گفته یکی از مسئولان شرکت ارتباطات سیار به‌طور متوسط ماهانه در حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون پیام کوتاه از طریق شبکه ارتباطات سیار رد و بدل می‌شود، هر چند گفته می‌شود که حجم عمده این پیام‌ها به ارسال لطیفه یا جوک‌ها اختصاص دارد، این پیام‌ها در اکثر مواقع به‌طور همزمان برای چندین نفر ارسال می‌شود و گاهی اوقات پیش آمده که فردی یک پیام را در طی روز بیش از ۱۰ بار دریافت کنند و به‌طور ناخواسته این کار مشترکان درآمد خوبی را نصیب شرکت مخابرات می‌کند“. (۷)
از طرف دیگر سرویس‌های ارزش افزوده پیام کوتاه نیز برای شرکت مخابرات خای از سودآوری نیست. اما همین سرویس تحولی را در ساختار ارائه پیام‌های متنی ایجاد کرده است. تا آنجا که امروزه از طریق پیام‌های متنی می‌توان به امکانات بسیاری چون وضعیت آب‌وهوا، مطلع شدن دانشجویان و دانش‌آموزان از وضعیت تحصیلی، نجات جان مصدومان در حوادث، وضعیت ترافیک، موجودی حساب‌ها و ده‌ها مزایای دیگر دسترسی داشت.
زارعیان، سیستم پیام کوتاه را از جهت فنی در دو قالب برمی‌شمرد. قابلیت point to point و Point to multipoint که قالب دومی بیشتر مورد استفاده شرکت‌های بازرگانی و دولت‌ها است. وی پس از فناوری پیام کوتاه پس از همه‌گیر شدن در کشورمان در چند مرحله می‌گوید: معمولاً پس از وارد شدن فناوری به کشور در مرحله ورود به‌صورت مطلوب بهره‌برداری نمی‌شود، در این مرحله نوعی ذوق‌زدگی ناشی از استفاده بی‌رویه از آن وجود دارد. که البته این موضوع در فناوری‌های دیگر هم مشاهده می‌شود، کما اینکه در کشورمان چنین مرحله‌ای را گذرانده‌ایم. وی در پاسخ به این سؤال که امروزه فناوری پیام کوتاه در کشورمان، در چه مرحله‌ای استت می‌گوید، این سیستم در حال جا افتادن است، اما هنوز به اوج نرسیده است و اضافه می‌کند: البته رویه بهبود است.
پیام کوتاه در ایران بر مبنای نیاز مردم پیش رفته است. استقبالی که اکنون از سیستم پیام کوتاه می‌شود، در سال‌های ابتدائی مشاهده نمی‌شود و بر همین اساس نیز در حال حاضر تمام تلفن‌های همراه به سیستم پیام کوتاه مجهز هستند و از این پس، ما تلفن همراه بدون پیام کوتاه، عرضه نخواهیم کرد.
رکودشکنی در میزان ارسال پیام کوتاه در مناسبت‌های مهم نشانه رشد بی‌رویه استفاده از تلفن همراه و البته شیوع نوعی فرهنگ تبریک و یا تسلیت‌گوئی توسط پیام کوتاه است. دیگر نیازی به برداشتن گوشی، شماره‌گیری و مکالمه تلفنی نیست. وقتی در ”غمتان شریکم“ و یا ”سال نو را تبریک می‌گویم“ را روی مانیتور تلفن همراه تایپ می‌کنید، یعنی اینکه به یاد فرد بوده‌اید.
ریزبینی ”جزایری“ که روانپزشک می‌باشد، در اینگونه پیام دادن‌ها زمانی که از او در باب پیام کوتاه می‌پرسیم، تا جائی پیش می‌رود که می‌گوید: ذخیره لغت افراد به‌طور قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد و سرعت تایپ smsها و سعی در استفاده از لغت‌های کمتر و واژه‌های کوتاه‌تر موب این کاهش است. همین افت دایره لغت گاه باعث ایجاد مشکل در ایجاد ارتباطات اجتماعی است.
از سوی دیگر به عقیده جزایری ارتباط به‌وسیله پیام کوتاه وقت‌گیر است و همین خصوصیات در ارتباط فرصت کافی را برای ایجاد مؤثر آن می‌گیرد.
اعتیاد به ارسال پیام کوتاه و عادت به پاسخ دادن به پیام‌ها و یا پاسخ گرفتن از پیام‌ گیرنده شاید یکی از مسائل معتنا به این فناوری است، جزایری در این باره به این موضوع که هر اعتیادی می‌تواند مشکل‌آفرین باشد اشاره کرده و اضافه می‌کند: اینکه ارسال‌کننده پیام در انتظار پاسخ می‌ماند و اگر نباشد، به دغدغه ذهن تبدیل می‌شود، گاهی خطرناک است! به‌عنوان مثال در هنگام رانندگی، ارسال پیام کوتاه خطرآفرین است.
به عقیده بنده ارسال‌کننده پیام بهتر است کمی صبور هم باشد از وی در ارتباط باجنبه روانشناختی پیام کوتاه می‌پرسیم پاسخ می‌دهد: ممکن است تصور شود فردی که عادت به انجام کاری دارد، دارای یک سری خصوصیات شخصیتی است، اما اینکه عادت به ارسال پیام کوتاه باعث ایجاد مشکلات روانی خواهد شد، بعید به‌نظر می‌رسد، البته در این صورت ایجاد چنین مسئله‌ای برای درمان یک سری دستورالعمل وجود دارد، اما با خیالی آسوده باید بگویم که اینگونه اعتیاد هم قابل ترک است.
در ادامه این روانپزشک به مثالی اشاره می‌کند: حتماً خبر نوجوان چینی که چند شبانه‌روز پی در پی در اثر نشستن پای کامپیوتر و انجام بازی کامپیوتری سرانجام جان خود را از دست داد را در روزنامه‌ها خواندید. مرگ این نوجوان به‌علت‌های مختلف از جمله نخوابیدن است. محرومیت از خواب می‌تواند منجر به مرگ شود، از طرف دیگر بازی با کامپیوتر آن هم به صورت شبانه‌روزی شاید باعث ایست ذهنی شود.
وی اضافه می‌کند: البته عادت به ارسال پیام کوتاه تا این حد خطرناک نیست. اما در همه موارد رعایت تعادل مناسبترین شیوه است. و در پایان به جوانان توصیه می‌کند تا جائی پیام ارسال کنند که برای پرداخت هزینه تلفن همراه با والدینشان درگیر نشوند!

منابع و مأخذ
۱) مقاله، جهانی بزرگ در سیطره رسانه‌ای کوچک/ فریده عباسی
۲) همان
۳) گونه‌شناسی پیام کوتاه / فریده عباسی
۴) همان
۵) مقاله: احساس استقلال و سیاست در ورای موبایل
۶) همان
۷) مقاله، سودآوری مخابرات از خدمات پیام کوتاه/ سایت اولین پاسگاه اطلا‌ع‌رسانی تخصصی فناوری اطلاعات
iTiran InformaTion Technology

منبع : سایر منابع