حافظ در تاریخ

● بحث در آثار و افکار و احوال حافظ
▪ قاسم غنی
▪ انتشارات هرمس
▪ چاپ اول۱۳۸۶
▪ تعداد؛۵۰۰۰نسخه
نگاه قاسم غنی در کتاب «بحث در آثار و افکار و احوال حافظ» نگاهی مبتنی بر جامعه شناسی، مردم شناسی و روانکاوی است. کار او در این کتاب ماندگار ادبیات فارسی درست شبیه آن پزشک نامدار دنیای مدرن است که می خواست خدا را با چاقوی جراحی اش تشریح کند. غنی در این کتاب، می خواهد همه چیز را از دریچه یی علمی و دقیق واکاوی کند. از این روست که او در شرح اشعار حافظ به دنبال یگانه معنایی است که احتمالاً می شود از آن استفاده کرد. نگاه اینچنینی گرچه به دلیل تقدمی که نسبت به بسیاری از آثار منتشر شده درباره حافظ دارای اولویت است بر لبه تیز و تند تک صدایی حرکت می کند و این در حالی است که ویژگی اشعار حافظ ابعادی است که می توان از سطر سطر شعر او دریافت، اما این نکته از اهمیت کار قاسم غنی کم نمی کند. پژوهش دقیق او از دو جنبه دارای اهمیت است؛ اول آنکه این کتاب دوجلدی که نشر هرمس آن را در یک مجلد به چاپ رسانده از اولین شرح هایی است که به طور علمی به زندگی، افکار، احوال و آثار حافظ پرداخته است و دوم اینکه تحلیل قاسم غنی از زندگی و شعر حافظ، می تواند به عنوان یک خوانش دقیق موردنظر باشد، با توجه به این نکته این شرح را نباید تنها نگاه به غزل های حافظ دانست، چنانچه هیچ شرحی کامل ترین به حساب نمی آید.
قاسم غنی که از اولین دانشجویان ایرانی اعزامی به اروپاست، بحث در آثار و افکار حافظ را در سه مجلد آورده است. در مجلد اول او به «تاریع عصر حافظ یا تاریخ فارسی و مضافات و ایالات مجاوره در قرن هشتم» پرداخته است. در زیرفصل این عنوان وی مسائلی مثل «سرگذشت چوپانیان»، «خاندان اینجو و سلسله آل مظفر»، «شاه شجاع»، «فتح نامه اصفهان»، «عزیمت شاه شجاع به طرف تبریز و تسخیر آن ایالت» و «تسلط شاه منصور» را مورد بررسی قرار داده است. او در مورد چرایی این نگرش اجتماعی- تاریخی در عصر حاضر می نویسد؛ «هر نویسنده و هر شاعر و به طور کلی هر فردی در هر عصری و به هر شکلی که زندگانی می کند از تاثیر آن عصر و آن شکل زندگانی بیرون نیست بلکه خود او و آثار و افکار و احوال او معلول یک سلسله علل هستند که غالباً خود انسان نفوذ و سلطه یی بر آن علل ندارد...»
در جلد دوم قاسم غنی به «تاریخ تصوف در اسلام و تطورات و تحولات مختلف از صدر اسلام تا عصر حافظ» پرداخته است. به عقیده این پژوهشگر ادبیات، چون اصل تاریخ حقیقی و واقعی هر ملتی فقط تاریخ سیاسی آن ملت نیست بلکه تاریخ سیر افکار، یعنی تاریخ ادبی و علمی و فنی و صنعتی و اجتماعی و دینی و اخلاقی آن ملت است، در مجلد دوم اطلاعاتی در این زمینه برای شناخت بهتر حافظ مورد نیاز است.
وی این جلد را به پنج فصل تقسیم کرده است. در فصل اول به تاریخ تصوف پرداخته شده که از تاثیر و تاثر آن در برابر حافظ سخن زیادی رفته است. غنی فصل دوم کتاب را به تاریخ ادبیات و پیوستگی آن با حوادث روزگار حافظ مورد توجه قرار داده و در فصل سوم، «محملی از سوانح احوال علما و حکما و متکلمین و فقها و منجمین و اطبا و ریاضین و لغومیین و مورخین» مورد توجه مولف قرار گرفته است. او در دو فصل بعدی کتاب به تاریخ اجتماعی، اخلاقی و مذهبی قرن هشتم و اوضاع فنی و صنعتی آن روزگار پرداخته است. غنی در مورد سرفصل قرار دادن این فصل ها می نویسد؛ «تربیت مادی و معنوی، قالبی است که فرد را به صورت جامعه درمی آورد. فرد زبان خود را از جامعه می آموزد و با آن سخن می گوید. دین خود را که مبداء زندگانی روحی اوست، از جامعه فرامی گیرد نه اینکه خود آن را ایجاد کند و همچنین در اخلاق و سایر خصوصیات زندگانی و سیاسی مدیون جامعه است. پس فرد مظهر جامعه است و بنابراین باید هم فرد را شناخت و هم جامعه و محیط او را و باید به قدر امکان روابط میان این هر دو را تشخیص داده، به حساب درآورد.»مولف کتاب «بحث در آثار و افکار و احوال حافظ» در جلد سوم این کتاب به طور کامل به مبحث «تصوف» پرداخته و این از آن روست که این مبحث در اشعار و افکار حافظ نقشی مهم و بنیادی دارد. او در این فصل نیز همچون فصل های پیشین، شرح بخش هایی از دیوان حافظ را با آوردن سطرهایی مستند کرده است. او در بخشی از این مجلد آورده که صوفی معتقد است از راه «کشف» مستقیماً به معرفت خدا واصل خواهد شد و این علم نتیجه عقل، منطق، درس، بحث مدرسه و علوم رسمی سربه سر قال و قیل نیست بلکه بسته به اراده و فضل و توفیق خداوند است که این معرفت را به آنهایی که خود را مستعد اخذ معرفت و وصول به حقیقت کرده اند عطا کرده است. غنی سپس به ذکر شعری از مولانا می پردازد و نتیجه می گیرد آنهایی که در طلب خدا هستند بر سه گونه اند.خواندن این کتاب قاسم غنی، به جز ذکر احوال و افکار حافظ، اطلاعات بسیاری را در اختیار خواننده می گذارد، به طوری که پس از خواندن کتاب می توان به اطلاعات مجملی درباره بسیاری از موارد که پیش از این نیز ذکر شده بالید.

سجاد صاحبان زند

منبع : روزنامه اعتماد