سعدی و شاه‌کریم

«آثار سعدی شیرازی به دلایل معروفیت و محبوبیتی كه دارد بر آثار بسیاری از شعرای نامدار ایرانی و غیر ایرانی تاثیر گذاشته است چون كه غیر از غزل‌های دلنشین، بوستان و گلستان وی از جایگاه ویژه‌ای در بین آثار ادبی جهان برخوردار است. البته در این مورد كتاب‌های مختلف و رساله‌های ارزنده‌ای نوشته و ارایه شده كه ما نمی‌خواهیم بعضی از مطالب را اینجا تعریف كنیم. سعدی - بلبل شیرازی ـ بی‌شك یكی از بزرگترین شاعر ایرانی است كه آثار وی همیشه از خوانندگان زیادی برخوردار بوده و هست. با این مقدمه كوچك می‌خواهیم به اصل مقاله حاضر بپردازیم كه عنوان آن سعدی و شاه كریم می‌باشد؛ یعنی سعدی در ادبیات قزاقی، سعدی را همه ما می‌شناسیم و اما شاه كریم كیست؟
شاه كریم قودای بردی كه در سال ۱۸۵۸ میلادی در دامنه كوه شنغیس واقع در شمال و شرق قزاقستان دیده به جهان گشود، وی برادزاده شاعر نامدار قزاقی آبای قونانبیاف است. شاه كریم یكی از شعرای معروف قزاقی و احیاگر ادبیات عرفانی قزاقی محسوب می‌شود. وی به زبان‌های عربی، فارسی، روسی و تركی استانبولی تسلط و با ادبیات جهان آشنایی خوبی داشته است. شاه كریم با آثار شعرای معروف جهان نه تنها آشنایی خوبی داشته، بلكه از آثار ارزنده آن‌ها به زبان قزاقی ترجمه كرده است. اشعار شاه كریم از نظر معنا بسیار شبیه اشعار شعرای شرقی به‌خصوص حافظ، سعدی و مولاناست. شاه كریم تحت تاثیر شعرای شرقی شعر سروده است. در این مورد لازم به ذكر است كه بعضی اوقات شاعران براساس داستان‌های موجود در آثار شعرای دیگر آثار جدیدی را به وجود می‌آوردند. این كار را چه در ادبیات فارسی و چه در ادبیات جهان مشاهده می‌كنیم كه آن را نظیره گویی می‌نماند. محقق بزرگ آكادمیك، مختار اواضاف به این نكته اشاره نموده است: در این دوره ( قرن ۱۳-۱۵ م) آثار یك شاعر شرقی را شاعران دیگر بازگویی می‌كردند كه به این نوع شعر نظیره‌گویی می‌گویند.
نمونه‌های نظیره‌گویی بین شعرای ایرانی معمول بوده است كه در ادبیت‌های سایر كشورها نیز قابل مشاهده می‌باشد. به عنوان مثال می‌توانیم كتاب ”گلستان به زبان تركی” را بیاوریم. صیف سرای یكی از برجسته‌ترین شعرای دوره حكومت آلتین آردا است. وی به عنوان شاعر، نویسنده، مترجم و حماسه‌سرای عصر خود معروف است. همانطور كه از اسم كتاب هم مشخص است، این كتاب بازگویی و یك نوع ترجمه‌ای از گلستان سعدی است. صیف سرای تمام باب‌های گلستان سعدی را حفظ كرده است . شاعر، بعضی قسمت‌ها را به زبان خود بازگویی كرده و بعضی قسمت‌ها را هم به مجموعه اضافه كرده است. بدون تردید این كار شاعر، تناسب زیبایی با اصل كتاب گلستان پیدا كرده است. صیف سرای، گلستان سعدی را با عشق و علاقه ترجمه نموده و پیغام اصلی كتاب را به خوبی به خواننده منتقل كرده است. علاوه بر این وی اولین بار مردم آسیای مركزی را با گلستان سعدی آشنا كرده و مردم قزاق آن زمان نیز از طریق این كتاب با پند و اندرزهای سعدی شیرازی آشنا شدند. البته محتوای ”گلستان به زبان تركی” صیف سرای برای قزاق زبانان امروز قابل فهم نیست و لازم است كه ترجمه شود. شاه كریم نماینده شعرای قزاقی اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم است. یعنی بین سعدی و شاه كریم قریب هفت قرن فاصله وجود دارد؛ اما صیف سرای اندكی بعد از سعدی زندگی كرده است. عشق و علاقه شاه كریم باعث شد كه او دست به ترجمه غزل‌ها حافظ شیرازی و مثنوی مولانا و همچنین گلستان سعدی بزند. در این خصوص می‌توان گفت شاه كریم در ترجمه هایش بسیار موفق بوده است. اما نكته جالب این است كه در نسخه‌ای كه به دست ما رسید در مورد ترجمه داستان‌های مختلف گلستان سعدی شاه كریم ذكر نكرده است. در حالی كه زیر ترجمه هر غزل حافظ اشاره می‌كرد كه این شعر از كدام شاعر است. ما درباره این موضوع فقط می‌توانیم بگوییم كه شاه كریم به دلیل اشعار بسیار عارفانه‌اش در وطن خویش حدود ۷۰ سال شاعر گم نامی بوده است. علاوه بر این زندگی بسیار سختی داشت. چراكه حدود بیست سال عمرش را در زمان حكومت شوروی سپری كرد. شاه كریم از سیاست آن روز طرفداری نكرد و گذشته از این زندگی خلوت نشینی را بعد از سال ۱۹۱۶ میلادی به سر برده است. این موضوع كمونیست‌ها را سخت ناراحت می‌كرد و سرانجام شاه كریم از دست آن ها به قتل رسید. جسد شاعر را به چاه انداختند كه در این چاه جسد وی سال‌های دراز مدت مانده است و خانواده شاعر تبعید می‌شوند و آثار وی نیز اغلب گم شده و اگر هم به طور پراكنده حفظ شده بود، خواندن و مطرح كردن آن ممنوع اعلام شده است. بدین علت ما تصور می‌كنیم كه شاه كریم به ترجمه سعدی اشاره كرده و خود شاعر را نیز معرفی كرده باشد؛ اما همان نسخه به دست ما نرسیده است. البته با این نظر بسیاری از شاه كریم شناسان موفق هستند. به طور خلاصه شاه كریم شاعر گم نامی بوده است. نام او این روزها به عنوان یكی از موضوعات مهم ادبیات قزاقی مطرح است و بررسی و تحقیق آثار وی حایز اهمیت می‌باشد. بنابراین می‌توان گفت كه انتخاب این موضوع مبنی بر این است كه شاه كریم برای اولین بار به زبان قزاقی گلستان سعدی را معرفی كرده و به زبان بسیار شیرین و دلنشین قزاق زبانان را با پند و اندرزهای سعدی از نزدیك آشنا كرده است.قبل از همه لازم به ذكر است كه شاه كریم شاعر ملسمان است و كتابی تحت عنوان ”شرایط اسلام” را تالیف نموده است. مطلب دیگر این است كه شاه كریم یازده غزل حافظ شیرازی را به زبان قزاقی ترجمه كرده است و یكی از بهترین ترجمه‌ غزل‌های حافظ متعلق به شاه كریم می‌باشد. همین طور كه بالا ذكر شد شاه كریم از مثنوی مولانا نیز به زبان قزاقی ترجمه كرده و ترجمه‌های وی از ترجمه معمولی بسیار فرق می‌كند. زیرا شاه كریم طوری بازگویی كرده كه بدون شك هر خواننده را تحت تاثیر قرار می‌گذارد. غیر از این از نظر مضامین و معانی اشعار شاه كریم تفاوت زیادی از ترجمه‌هایش ندارد. خواننده هیچ تفاوتی بین آثار شاه كریم و آثار ترجمه‌شده‌اش احساس نمی‌كند. منظور این است كه شاه كریم در سبك حافظ و سعدی شعر گفته و همفكر و هم عقیده با شعاری شرقی بوده است. بنابراین فهم و درك معانی بعضی از اشعار شاه كریم برای خود قزاق زبانان دشوار است.
اما اگر در مورد اینكه شاه كریم كی و از كدام نسخه خطی گلستان سعدی استفاده كرده باشد ما اطلاعی در دست نداریم. فقط از اشعار شاه كریم چنین برمی‌آید كه شاعر در سفر حج كه در سال‌ها ۱۹۰۴ و ۱۹۰۵ میلادی انجام گرفت در شهر استانبول بوده و به كتابخانه‌های معتبر این شهر رفته و كتاب‌هایی كه مورد نیازشان بودند تهیه نموده است. پسر شاه كریم ”‌احد” در یادداشت‌هایش می‌نویسد كه پدرش موقعی كه در شهر استانبول توقف كردند تمام آثار دانشمندان و شعرای شرقی را تهیه كرده است. احتمال زیاد یكی از كتاب‌هایی كه شاه كریم از كتابخانه‌های شهر استانبول تهیه كرده گلستان سعدی باشد.گلستان سعدی به زبان قزاقی توسط شاه كریم چگونه و چند داستان از چند باب گلستان ترجمه شده است.
شاه كریم از چهار باب گلستان در مجموع هفده حكایت را به زبان قزاقی ترجمه كرده است. باب‌های كه از آن چند نمونه ترجمه شده است، عبارتند از در سیرت پادشاهان، اخلاق درویشان، فضیلت و قناعت و عشق و جوانی، شاه كریم سعی كرده بعضی از داستان‌ها را عین اصل داستان گلستان برساند و بعضی از داستان‌ها را به طور نثر ساده ترجمه كند. هر دو مورد بسیار زیبا و دلنشین است. نام گلستان را به زبان قزاقی می‌رساند. علاوه بر این از اشعار شاه كریم معلوم می‌شود كه گلستان سعدی بر آثار شاه كریم بسیار تاثیر گذاشته است و از اشعار شاعر به دست می‌آید كه شاه كریم تحت تاثیر گلستان سعدی مجموعه اشعاری به نام ‌بی ششك بقشاسی را بنویسد. سرآغاز این مجموعه اشعار، شعر معروف سعدی را كه به زبان قزاقی بسیار زیبا بازگویی شده است مشاهده می‌كنیم و آن شعر سعدی این است:
به چه كار آیدت ز گل طبقی
از گلستان من ببر ورقی
گل همین پنج روز و شش باشد
وین گلستان همیشه خوش باشد
و شاه كریم دنباله این دو بیت با نظم زیبا مقدمه گلستان سعدی را بیان می‌كند. سعدی در مقدمه‌ آن جای كه لازم است به نظم و گاهی به نثر بیان می‌كند و اما شاه كریم مجموعه اشعارش را فقط به نظم گفته است. در حقیقت شاه كریم می‌خواست از مقدمه گلستان سعدی شروع كند و تا آنجایی كه لازم است از حكایت‌های پر از پند و نصایح سعدی شیرازی ترجمه كند. به طور خلاصه در آثار شاه كریم ما دو بی ششك بقشاسی یعنی ترجمه گلستان سعدی را می‌بینیم؛ یكی به طور نظم و آن یكی به طور نثر همراه با قطعات شعر، بی‌ششك بقشاسی به طور نظم شاه كریم درحقیقت مقدمه گلستان با سه حكایت دیگر از باب در سیرت پادشاهان است. آن‌ها عبارتند از حكایت اول، نوزدهم و سی‌ و ششم. شاه كریم حكایت اول باب در سیرت پادشاهان را با بیست و سه دو بیتی بیان كرده است. یك بیت شعر عربی این حكایت در ترجمه شاه كریم معنای اصلی خود را حفظ كرده و بعضی از بیت‌ها را شاه كرمی حذف كرده است، اما حرف خردمندان را كه ”دروغی مصلحت‌آمیز به كه راستی فتنه‌انگیز است شاه كریم بسیار زیبا به زبان قزاقی بیان كرده است.
از اینجا به بعد شاه كریم اشعار خودش را آورده كه از نظر معنا شبیه حكایات گلستن سعدی می‌باشد. سپس حكایت نوزدهم و بعد از آن حكایت سی و ششم آمده است . هر دو حكایت به گونه‌ای بازگویی شد كه نمی‌توان گفت كه كاملا یك ترجمه است. شاه كریم سعی كرد فقط اصل مطلب را برساند. د حقیقت در بی ششك بقشاسی به طور نظم مقدمه گلستان و سه حكایت باب اول با اشعار شاه كریم با هم آمده و در نتیج هماهنگی خوبی بین خودشان پیدا كرده‌اند.
شاه كریم در مقدمه بی ششك بقشاسی یادآوری می‌كند كسانی كه كوتاه‌بین نیستند، مثال زیادی از بی ‌ششك بقشاسی می‌توانند ببرند.بی ‌ششك بقشاسی به طور نثر همراه با قطعات شعر به عنوان مجموعه داستان‌های به طور نثر در دیوان كامل شاه كریم چاپ شده است. در این مجموعه چهارده حكایت از باب‌های مختلف گلستان سعدی آمده است. لازم است اشاره كنیم كه شاه كریم برای دو حكایت عنوان انتخاب كرده است عنوانی كه شاعر انتخاب كرده نشان دهنده پیغام سعدی و نتایجی كه شاه كریم از حكایات گرفته است، می‌باشد. شاعر ادبیات عربی گلستان سعدی را هم بسیار زیبا و دقیق ترجمه كرده است. اما ترتیب حكایات گلستان سعدی در ترجمه رعایت نشده است. در بی ششك بقشاسی به طور نثر شاه كریم چند حكایات را در یك حكایت آورده كه به عنوان مثال حكایت دهم باب اول بعد از حكایت یازدهم آمد. زیرا هر دو حكایت در مورد دعا و حاجت خواستن می‌باشد. شاه كریم اول حكایت یازدهم را به طور كامل بیان كرده و در ادامه از زبان همان درویش مستجاب‌الدعوه حجاج یوسف را نصحیت می‌كند. درویش شاه كریم برای حجاج داستانی را درباره آدم ظام تعریف می‌كند كه همه از دست او رنج می‌كشیدند. روزی این آدم در خواب بود و از كنار او سه نفر رد شدند و موقعی كه رد می‌شدند آن‌ها بین خودشان می‌گفتند كه: اگر این مرد تا شب بیدار نمی‌شد بسیاری از مومنان از ظلم او در امان می‌بودند. و آن یكی دیگر گفت: اگر تا صبح بیدار نمی‌شد و می‌مرد تمام مردم از دست او راحت می‌شدند. مرد ظالم تمام این حرف‌ها را شنید و با خودش فكر كرد همه از دست من ناراحتند و من عین عضو بیمار جسم انسان هستم كه دیگر عضوها از عضو بیمار راحت نیستند. همین جا شعر معروف سعدی را شاه كریم به طور نثر زیبا اورده است كه معنا دقیق شعر را می‌رساند. با این سخن درویش به حجاج گفت كه دعای من برای تو این داستان است. اگر گوش و شنوای این سخن را داری و دل تو هم آمادگی شنیدن آن را داشت،‌ مانند بیماری كه علاج پیدا می‌كند، خوب می‌شوی. و اما اگر این طور نباشد نصیحت من عین آبی كه زیر خاك رفته می‌باشد. اینجا می‌بینیم كه شاه كریم این دو حكایت را بسیار زیبا یكجا تعریف كرده و تناسب خوبی بین این دو حكایت بخشیده است. غیر از این حجاج را به عضو بیمار جسم تشبیه كرده است. حجاج مثال خوبی در این حكایت است. زیرا او در واقعیت زیسته و به جای یك آدم معمولی شاه كریم ترجیه داده حجاج باشد. این روش شاه كریم حكایات گلستان سعدی را به زبان قزاقی شیرین‌تر كرده است. شاه كریم همچنین سه حكایت باب در فضیلت و قناعت را در یك حكایت بیان كرده كه عبارتند از حكایات پانزدهم، شانزدهم و هفدهم. هر سه حكایت درباره بیابان، تشنگی و گرسنگی است كه تشنه كام را در صحرای سوزنده خواه مروارید گران‌بها در كام باشد خواه صدف كم‌قیمت هیچ یك تفاوتی نكند. مشاهده می‌كنیم كه شاه كریم حكایات كوتاه را موضوع‌بندی كرده و یكجا تعریف كرده است. چون معنا هر سه حكایت معنا یك دیگر را تكمیل می‌كند در ترجمه شاه كریم در قالب یك حكایت به طور طبیعی بیان شده است، اینجا با مهارت شاه كریم به گونه‌ای آشنا می‌شویم كه شاه كریم گلستان سعدی را از اول خوب خوانده و بعد موضوع‌بندی كرده و بعد ترجمه كرده است. گرچه شاه كریم از گلستان سعدی كم ترجمه كرده است. گرچه شاه كریم از گلستان سعدی كم ترجمه كرده بی ‌ششك بقشاسی او هم برای ادبیات قزاقی و هم برای ادبیات فارسی حایز اهمیت است. زیرا ارتباط ادبی و روحی شاعران كه همیشه درد و غصه مردم را به نمایش می‌گذاشتند و آرمان‌ها و آرزوهای مردم را با بهترین الفاظ به رشته تحریر می‌كشیدند می‌تواند برای همه الگوی باشد. چرا كه الآن قرن ارتباطات است. اما ما هنوز یكدیگر را نمی‌شناسیم و از اصل خودمان دور افتاده‌ایم. واقعا اینجا جا دارد شعر معروف سعدی را باز به زبان بیاوریم كه:
بنی آدم اعضای یكدیگرند
كه در آفرینش ز یك گوهرند
چو عضوی به درد اورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
به طور خلاصه به عنوان نتیجه‌گیری می‌توانیم به سه نكته زیر اشاره كنیم.
۱- شاه كریم به طور غیر مستقیم با سعدی شیرازی در تماس روحی بوده و احترام و اراده خاصی برای شاعران شرقی قایل بوده است.
۲- سعدی شیرازی شاعر خوشبختی است .زیرا در منطقه‌ای نسبتا دور همفكران خود را داشته است و فاصله زمانی و مكانی مانع دوستی و ارتباط انان نشده است.
۳- گلستان سعدی همیشه خوش است كه هر وقت می‌گردیم مطلب بسیار مفیدی را برای خودمان پیدا می‌كنیم.
منابع
۱- دكتر خلیل خطیب رهبر، گلستان سعدی ، تهران، انتشارات صفی علیشاه، ۱۳۷۶.
۲- عبدالستار نورعلیاف، آبای و ادبیات تاجیك، دوشنبه،‌انتشارات معریف، ۱۹۹۵.
۳- عبدالستار نورعلیاف، روابط ادبیات تاجیك و قزاق در قرن ۱۹ و ۲۰ م، دوشنبه، انتشارات سروشان، ۲۰۰۱.
۴- دیوان كامل شاه كریم قودای بردی، آلمانی، انتشارات جزوشی، ۱۹۸۸.
۵- كلیمبتاف، تاریخ ادبیات دوران كهن، آلمانی، نشر آناتیلی، ۱۹۹۱.
۶- كومیسبیاف، ریشه‌های عمیق، آلمانی، ‌نشر علم، ۱۹۹۴.
۷- مختار اوئضاف، سرچشمه‌های آبای‌شناسی، آلمانی، نشر مكتب، ۱۹۸۸.
۸- مختار اوئضاف، اندیشه‌های سال‌های مختلف، آلمانی، نشر مكتب، ۱۹۸۹.
۹- مجله آبای، شماره ۹، سال ۱۹۹۴.
۱۰- غاریف ‌الله اسیم، ستانا بالمیسی (‌وجوه عقل)، كتاب اول و دوم، آلماتی، نشر آناتیلی، ۱۹۹۸.
دكتر عالیه قمبربكاوا
برگرفته از: ایسنا

منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی