دنیای صمیمیت کلمات

● نظری بر شعر گفتار سیدعلی صالحی
«شعر مظلوم ترین زاده اضطراب جهان در مقام دستاوردی زبانی است.» سیدعلی صالحی شاعر ژانر شعری است به نام شعر گفتار. شعر گفتار سبكی است در حیطه ادبیات معاصر كه در طول دو دهه گذشته با زمامداری صالحی مورد توجه اهالی شعر واقع شده است. شعری كه در آن زبان و كلمه رنگ كودكی های خود را دارند. در شعر گفتار صمیمیتی در كلمات و زبان وجود دارد كه موجب لطافت چندگانه شعر در ذهن خواننده می شود.
البته شعر گفتار تنها محدود به این دوره به ثبت رسیده در دو دهه گذشته نیست، بلكه در طول دوران ادبیات ایران لحن ها و زبان های گوناگونی را تجربه كرده است. شعر گفتار كه تئوریسین آن صالحی بوده بر پایه هوش اصوات و فركانس غریزی حروف پی ریزی شده است. می توان ردهایی از این پایه ها را در خلال اشعار مولانای بزرگ و حافظ شیراز جست. سیدعلی صالحی در باب قدمت زبان گفتار در ادبیات ایران می گوید: «شعر گفتار كه من بارش اصواتش را در اوراد و ادعیه اوستایی دنبال كرده ام، گویی از كهن ترین خواب هزاره های مه آلود و از بطن آفرینش وهمناك به درآمده است.»
شعر گفتار صالحی ما را به سمت فضاهای تازه ای از آزاد كردن معناها و استقلال اشیا می كشاند. راهی كه به هوشیار شدن مراكز از كار افتاده ذهن و در نیت آدمی منتهی می شود. زبان شعر گفتار خود را مجبور به تسلیم در مقابل رسومات زبان معیار نمی بیند. زبانی كه از آكادمی بودن خود فراری است.
زبان شعر گفتار بازیابی زبان در لهجه ها و گویش های اقوام و بومیت های ایران است و در این بازیابی ما با آشكار شدن لایه های پنهانی زبان روبه رو می شویم. از بدو پیدایش شعر گفتار به عنوان یك ژانر به ثبت رسیده در ادبیات معاصر این هدف در ضمیر شعر سیدعلی صالحی بوده كه زمینه ای مساعد برای ایجاد انقلاب در روح زبان فراهم كند. اما این انقلاب زبانی در شعر صالحی همراه با تجاوز غیرمعقولانه یا تخریب بی قیدانه نسبت به زبان نبوده بلكه شعر گفتار خواسته كه به سمت آزادی زبان، فراروی معنایی، تولید صداهای تازه و گسترش و تازگی روح زبان دست پیدا كند.
استفاده از نیروی مافوق طبیعی حواس اصوات و هوش و دانش حروف كه توانایی این را دارند كه ما را به آن سوی مفاهیم دگرگون شده اشیا ببرند از شاخصه های اصلی شعر صالحی است. شعر گفتار از احساس هوش حروف استفاده می كند تا اصوات كلمات را به رقاصی و شادمانی وادارد و از امواج آنها به معناهای بیشتری برسد. استفاده از حجم عاطفی و ظرافت های احساسی كشف نشده كلمات در انسان از دیگر خصوصیات شعر گفتار است. كلمات رنگ و بویی دیگر دارند و در بعضی موقعیت ها كاركردها ی دیگرگونه ای از آنها كشیده می شود. رقص آوایی و معنایی كلمات در موسیقی ناخودآگاه شعر به وجود می آید.
رقص و موسیقی دو گونه از آئین عشق هستند كه شاید به عمد در ساختار شعر گفتار صالحی نقش دارند. انسان ها به وسیله گفت وگوی رقص و موسیقی در كلمات شعر گفتار حضور پیدا می كنند. اما وجه مهم برای ورود به این حالت از زبان وجه رویاپردازی و رویانویسی شاعر است. رویا یا خیال یكی از اصل های مهم و همیشگی شعر در ادبیات ایران بوده كه در بطن شعر گفتار به پردازش آن تاكید شده است. در شعر صالحی شما با تصاویری روبه رو هستید كه به شكل محسوسی وارد گستره خیال و رویای انسان شده اند.
اشیا و موجودات جهان هستی در بطن شعر گفتار به یك استقلال عاطفی و فكری خاص دست پیدا كرده اند. كلمات كه اندام اشیا و موجودات در جهان نوشتار هستند نزد سیدعلی صالحی دارای حقوق و آزادی شخصی هستند. كلمات سوار بر رقص و موسیقی خود را به جوانب معانی متعدد هدایت می كنند. كلمات خود به سمت معنای خود می روند و این در درون ذهن شاعر اتفاق می افتد. صالحی معتقد است كه دیكتاتوری زبان معیار یا زبان غالب موجب جلوگیری از چندصدایی شدن زبان در شعر می شد. در صورتی كه شعر گفتار می خواهد كه هر كلمه، هر تصویر و هر معنا با صدای خود حرف بزنند و كاركرد صدایی خود را داشته باشند. صالحی می گوید: «كلمه در شعر گفتار از خیر شناسنامه و اسم تحمیلی خود می گذرد. این تحركی تعمیمی است كه من از آن به نام تغییر ژن واژه یاد می كنم.»
برداشتن حجاب كلمات و كشف موقعیت های نامعلوم تصاویر از استعدادهای شعر گفتار است. شعر گفتار خواهان كلمات محجوب نیست. بلكه خواستار بی پیرایگی كلمات و آزادی آنها است. در شعر گفتار شاعر آزادی كلمات را خواهان می شود و آزادی كلمات به كشف تصاویر رازآلود رویاهای شاعر دست می زنند. شاید به این خاطر است كه صالحی به رعایت آموزه ها و قواعد زبان مدرسه ای معتقد نیست و نمی خواهد شعر در چنبره اسارت دستور زبان اسیر شود. پیدا كردن صدا و لحن زبانی شاعر سبب متفاوت بودن بیان نگاه شاعر نسبت به دیگری می شود.
اما كشف در شعر گفتار تنها به حوزه تصویر و رویا محدود نمی شود. در شعر گفتار ما با كشف زبان با لحن های متفاوتشان، با كشف در اصوات و آواهای گوناگون كلمات و با كشف در لایه های پنهانی روح مواجه ایم. لذت زبان شعر گفتار در همین آشكار ساختن ناپیدایی های روحی است. روحی كه در منتهاالیه خود در ارتباط با زبان، لحن آن، رموز اصوات و آواها و جهان ذهنی شاعر و كلمات است.
در پایان پس از بررسی اجمالی درباره شاخصه های مهم شعر گفتار كه گونه ای از شعر جدی امروز ماست، از زبان سیدعلی صالحی نقل قول می كنم: «شعر گفتار نه موج است مثل موج ناب یا موج نو و نه یك شاخه و جریانی است در كنار جریانات دیگر بلكه رخدادی است كه مجموعه شعر مدرن پیشرو را از زمان نیما تا به امروز دور زده است. شعر گفتار رنسانسی است كه با لطافت تمام، مدبرانه و با نفوذ به استبداد زبان در شعر پایان داده است.»

علیرضا فراهانی

منبع : روزنامه شرق