زیرساخت‌های تغییر رفتار در روابط ایران و آمریکا

تغییر در جهت‌گیری سیاست خارجی كشورها بر اساس <نشانه‌هایی از ابتكار رفتاری> انجام می‌گیرد. واحدهای سیاسی برای عبور از تنگناهای امنیتی و محدودیت‌های دیپلماتیك، از نشانه‌هایی استفاده می‌كنند كه با الگوهای گذشته، متمایز باشد. زمانی نشانه‌ها از اهمیت و مطلوبیت رفتاری برخوردار می‌شوند كه با <اراده سیاسی> پیوند یابند.
اراده سیاسی، انعكاس مصالحه‌گرایی در حوزه سیاست خارجی و تامین منافع ملی می‌باشد. زمانی كه روندهای منازعه و ستیزش، كاركرد خود را به انجام می‌رسانند، موج جدیدی ایجاد می‌شود كه مبتنی بر تغییر فرآیندهای گذشته خواهد بود.مشاركت ایران در كنفرانس شرم‌الشیخ را می‌توان نقطه آغازین جدیدی در همكاری‌های چندجانبه منطقه‌ای و بین‌المللی دانست. مشابه چنین اجلا‌سی در نوامبر ۲۰۰۱ و در شهر بن برگزار گردید.
در اجلا‌س بن، مقامات سیاسی، سیاست خارجی و امنیتی كشورهای درگیر در آینده سیاسی افغانستان مشاركت داشتند. ایران و آمریكا در روند مقابله با طالبان و القاعده در افغانستان مواضع مشتركی را اتخاذ نموده بودند؛ در حالی كه اجلا‌س شرم‌الشیخ دارای شاخص‌ها و نشانه‌های كاملا‌ متفاوتی است.
طی سال‌های ۷-۲۰۰۱، شاهد تغییراتی در روند سیاست خارجی آمریكا می‌باشیم. در این مقطع زمانی، دوبار سند امنیت ملی آمریكا منتشر گردید. در هر مرحله، نشانه‌هایی از رفتار تهاجمی آمریكا نسبت به ایران مشاهده می‌شود. دو ماه بعد از اجلا‌س بن، رئیس‌جمهور آمریكا، تئوری محور شرارت را ارائه نمود. تئوری محور شرارت، انعكاس جدال‌گرایی آمریكا در برخورد با سیاست‌های منطقه‌ای و هویت سیاسی ایران محسوب می‌شود. ‌
در آستانه برگزاری اجلا‌س شرم‌الشیخ نیز آمریكایی‌ها از الگوهای دوگانه در برخورد با ایران استفاده نمودند. از یك سو اعلا‌م داشتند كه برای انجام مذاكرات مقدماتی از آمادگی لا‌زم برخوردارند. از سوی دیگر، گزارش وزارت امور خارجه آمریكا در آستانه برگزاری اجلا‌س مصر، منتشر گردید. این امر به مفهوم شرایطی دوگانه محسوب می‌شود.
زمانی كه آمریكایی‌ها در گزارش خود از ایران به عنوان مركز مالی و سیاسی تروریسم نام می‌برند، طبعا هیچگونه نشانه‌ای از اراده سیاسی برای عادی‌سازی روابط به چشم نمی‌خورد. اراده سیاسی در شرایطی شكل می‌گیرد كه واحدهای متعارض از اهداف و انگیزه‌های امنیتی نسبتا همگون و مشابهی برخوردار باشند. ایران و آمریكا اهداف كاملا‌ متفاوتی را در خاورمیانه پیگیری می‌كنند.
آمریكا درصدد هژمونی منطقه‌‌ای است؛ در حالی كه ایران از الگوی <موازنه منطقه‌ای> حمایت به عمل می‌آورد. طبعا دو الگوی یادشده، فرآیندهای سیاسی كاملا‌ متفاوتی را منعكس می‌سازند. كشوری كه درصدد اعمال هژمونی می‌باشد، قدرت سیاسی و استراتژیك خود را برای خنثی‌سازی توانمندی سایر بازیگران به كار می‌گیرد. این گونه كشورها به ائتلا‌ف‌سازی مبادرت می‌ورزند و در صورتی كه چنین شرایطی تحقق پیدا نكند، به الگوهای یكجانبه‌گرا تمایل می‌یابند؛ در حالی كه موازنه‌گرایی منطقه‌‌ای، نیازمند شكل كاملا‌ متفاوتی از رفتار سیاسی و بین‌المللی است. كشوری كه درصدد موازنه‌گرایی می‌باشد، از الگوهای مصالحه‌جویانه برخوردار است. ‌
بیان چنین گزاره‌هایی نشانه‌آن است كه آمریكا تمایل چندانی برای هماهنگی در رفتار‌های منطقه‌ای و متغیرهای الگویی در سیاست منطقه‌ای با ایران ندارد. مصالحه مورد نظر آمریكا به مفهوم تغییر در جهت‌گیری و رفتار سیاست خارجی كشورهای رقیب تلقی می‌شود. در چنین شرایطی، نمی‌توان از طریق <سلا‌م‌ و علیك> به تعادل سیاسی و امنیتی با‌آمریكا دست یافت. هنجارهای سیاست خارجی ایران و آمریكا بسیار متفاوت می‌باشند. در شرایطی كه هنجارها می‌توانند ضرورت‌های امنیتی را دگرگون سازند، طبعا رفتارهای سیاسی و همچنین سیاست خارجی ایران و آمریكا نیز در فضای تعارض باقی خواهد ماند. ‌
تجربه تاریخی ایران نشان داده است كه عبور از بن‌بست‌های سیاسی بدون توجه به ابتكارات اولیه طرف مقابل امكان‌پذیر نمی‌باشد. <نظریه كنش- واكنش> در ارتباط با تغییر سیاست خارجی كشورهایی همانند ایران و آمریكا طراحی گردیده است.
ماجرای <مك فارلین> به عنوان نشانه تاریخی مناسبی محسوب می‌شود كه بر اساس كنش همكاری‌جویانه بازیگران سازماندهی گردیده است. ‌ در شرایط موجود نیز الگوهای مشابهی از اهمیت و مطلوبیت برخوردار است. هرگونه ابتكار دیپلماتیك می‌بایست بر اساس نشانه‌هایی از مشاركت و هماهنگی سازماندهی شود زمانی كه گام اول در راستای هماهنگ‌سازی رفتاری و هنجاری برداشته شود، طبیعی است كه امكان نیل به توافق نیز در روابط دوجانبه وجود خواهد داشت.
به هر میزان كه چنین الگوها و ابتكاراتی ماهیت طبقه‌بندی‌شده داشته باشد، طبعا از تداوم و كارآمدی موثرتری نیز برخوردار می‌شود. آشكارسازی در شرایط قبل از هماهنگ‌سازی هنجاری تداوم چندانی نخواهد داشت. ‌

ابراهیم متقی
عضو هیات ‌علمی دانشگاه تهران

منبع : روزنامه اعتماد ملی