... و حالا قزاقستان‌

رشد قیمت‌های جهانی نفت خام با وجود افزایش ارزش سهام و ثبت رکوردهای تاریخی در سود شرکت‌های نفتی، دردسرهای جدیدی را برای آنها به همراه داشته است. صورت مسأله بسیار ساده است: افزایش قیمت نفت موجب ادعای سهم بیشتر از سوی کشورهای دارنده ذخایر در مقابل شرکت‌های تولیدکننده شده است. پس از روسیه که با بهانه کردن عدم رعایت ملاحظات زیست‌ محیطی توسط شرکت‌های شل و بی‌پی، بخش قابل ملاحظه‌ای از سهام آنها در پروژه ساخالین ۲ را به گازپروم منتقل کرد و سپس سری جدید ملی‌سازی منابع و ذخایر نفت و گاز در منطقه آمریکای جنوبی به ویژه در کشورهای ونزوئلا و پرو، اکنون نوبت قزاقستان است که سخت‌گیری‌های جدیدی را بر شرکت‌های نفتی خارجی اعمال کند. ‌
● بازیگری به نام قزاقستان
کشور قزاقستان که در حاشیه شمال شرقی دریای خزر واقع شده، مدعی مالکیت بخش عمده‌ای از ذخایر نفت و گاز این دریا است. ذخایر اثبات شده نفت و گاز قزاقستان رقمی بین ۹ تا ۴۰ میلیارد بشکه برآورده شده که با ذخایر دو عضو اصلی اُپک یعنی الجزایر(با ۹ میلیارد بشکه) و لیبی (با ۴۰ میلیارد بشکه) قابل مقایسه است. ‌
نکته مهمتر این است که قزاقستان کنونی، به هیچ وجه یک تولیدکننده کوچک نفت و گاز در بازارهای جهانی - همانند آنچه که در دهه ۱۹۹۰ بود - محسوب نمی‌شود. این در حالی است که بر اساس پیش‌بینی‌ها، نقش قزاقستان از جهت عرضه منابع نفت و گاز، در سال‌های آینده پُررنگ‌تر خواهد شد. بر اساس اطلاعات ارایه شده از سوی شرکت کازمونایگاز (شرکت نفت دولتی قزاقستان)، مجموع سرمایه‌گذاری‌ها در دریای خزر از ۸/۳ میلیارد دلار در سال‌‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۵ به ۸/۱۶ میلیارد دلار در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ افزایش خواهد یافت. میزان تولید نفت قزاقستان در سال ۲۰۰۵ معادل یک میلیون و ۲۹۰ هزار بشکه در روز و میزان مصرف داخلی آن روزانه ۲۲۲ هزار بشکه بوده است. اما پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تولید نفت این کشور تا سال ۲۰۱۵ به ۵/۳ میلیون بشکه در روز خواهد رسید. بدین ترتیب، قزاقستان را باید یک بازیگر مهم فعلی و یک بازیگر مهمتر در بازارهای نفت و گاز جهان طی سال‌های آینده دانست. در این میان، بالغ بر یک میلیون بشکه در روز از تولید اضافی نفت میدان نفتی کاشقان قزاقستان که بزرگترین میدان نفتی این کشور است، تأمین خواهد شد. ‌
میدان نفتی کاشقان به عنوان بزرگترین میدان نفتی خارج از منطقه خاورمیانه و پنجمین میدان بزرگ نفتی جهان، در بخش شمالی دریای خزر نزدیک شهر "آتیرو" واقع شده است. این میدان که دارای ذخایری بالغ بر ۷ تا ۹ میلیارد بشکه معادل نفت خام (و به صورت بالقوه ۹ تا ۱۳ میلیارد بشکه) می‌باشد، توسط کنسرسیومی به رهبری شرکت‌ آجیپ ایتالیا در حال توسعه است. سایر اعضای این کنسرسیوم، شرکت‌های اکسان ‌موبیل آمریکا، شل و توتال فرانسه (هر یک با ۵/‌۱ درصد سهم) و شرکت‌های کانوکو فیلیپس، اینپکس و کازمونایگاز قزاقستان می‌باشند. در ابتدا قرار بود توسعه این میدان تا سال ۲۰۰۵ پایان یابد. اما با تأخیر اعلام شده از سوی گروه پیمانکار، این تاریخ به سال ۲۰۰۸ و سپس به سال ۲۰۱۰ تغییر کرد. اعلام تأخیر مجدد زمان راه‌اندازی توسعه میدان کاشقان، در اواخر ماه ژوییه سال جاری از سوی شرکت انی )ENI( اعلام شد. اما اعلام انی، خبر ناخوشایند دیگری را به مقامات قزاقستان ارسال کرد: “هزینه‌های این طرح از ۵۷ میلیارد دلار به ۱۳۶ میلیارد دلار افزایش یافته است.” انی دلیل افزایش هزینه‌ها را تغییر در نرخ ارز و افزایش هزینه‌های امنیتی و زیست‌ محیطی اجرای طرح اعلام کرده است. ‌
پس از انتشار گزارش انی، نخست وزیر قزاقستان به سرمایه‌گذاران خارجی فعال در میدان نفتی کاشقان هشدار داد تأخیر در اجرای طرح و افزایش مداوم هزینه‌های اجرای آن موجب بی‌اعتبار شدن قرارداد خواهد شد. ماسیموف به شرکت‌های غربی گفت: “در این صورت باید مذاکرات جدیدی آغاز شود.” ‌
● بازنگری شود
کارشناسان صنعت نفت قزاقستان بر این باورند که ممکن است در این مرحله، دولت این کشور به اعمال جریمه‌های مالی اکتفا کند. اما بر اساس اخبار منتشر شده، پیش‌بینی‌هایی در خصوص بازبینی سهم شرکت‌های نفتی بین‌المللی در پروژه توسعه میدان کاشقان و افزایش سهم شرکت‌های نفتی داخلی قزاقستان صورت گرفته است. این دقیقاً همان اتفاقی است که چند ماه پیش در پروژه ساخالین روسیه برای شرکت‌های غربی افتاد. اما هنوز بسیاری از کارشناسان، این تحولات را با شگفتی دنبال می‌کنند. آنان می‌پرسند به راستی این همان قزاقستانی است که در دهه ۹۰ صدها مشّوق مالی و مقرراتی را برای جلب شرکت‌های نفتی بین‌المللی ارایه کرده بود؟
در ماه آوریل و به فاصله کوتاهی از کاهش سهم شرکت‌های نفتی بین‌المللی در پروژه ساخالین روسیه، آقای ماسیموف اعلام کرد وزارت انرژی و منابع طبیعی قزاقستان، تمامی قراردادهای بخش نفت را مورد بازبینی قرار خواهد داد تا در خصوص نقض احتمالی مجوزهای صادر شده تصمیم‌گیری کند. قراردادهایی که ماسیموف به آنها اشاره دارد، بزرگترین میادین نفت و گاز قزاقستان را در بر‌می‌گیرد. میدان نفتی تنگیز یکی از این میادین است که با دارا بودن ۶ تا ۹ میلیارد بشکه ذخیره نفتی، حدود ۵۰ درصد سهام آن در اختیار شرکت شوران و ۲۵ درصد متعلق به اکسان موبیل می‌باشد. همچنین ۵/۳۲ درصد سهام میدان نفتی قرچفانک با ۲/‌۱ میلیارد متر مکعب ذخایر گاز و ۱ میلیارد بشکه میعانات گازی و نفتی، در اختیار شرکت‌های انی و شرکت گاز انگلیس )BG( است. میدان کاشقان نیز که بزرگترین میدان نفتی کشف شده جهان در ۳۰ سال گذشته می‌باشد، جزء میادین مورد اشاره نخست وزیر قزاقستان می‌باشد. ‌
کارشناسان معتقدند افزایش بهای نفت در بازارهای جهانی طی سال‌های اخیر موجب شده تا گروهی در داخل دولت قزاقستان مصّرانه خواهان بازنگری در شرایط قراردادهای نفتی منعقد شده با شرکت‌های نفتی بین‌المللی شوند. تجربه خوبی نیز در این زمینه وجود دارد. شرکت نفتی پتروقزاقستان که دارای مالکیت کانادایی است، در سال ۲۰۰۵ در اثر فشار‌های وارده از سوی مقامات قزاقستان، این کشور را به نفع یک شرکت چینی )CNPC( ترک کرد. مقامات محلی جنوب قزاقستان از دولت‌شان خواسته‌ بودند تا به دلیل آسیب‌های زیست محیطی، فعالیت این شرکت در این منطقه را متوقف کند. در نهایت، دولت قزاقستان از مقامات شرکت پتروقزاقستان خواست تا سوزاندن گاز حاصل از تولید نفت و گاز را در این منطقه متوقف سازند. نتیجه نیز روشن بود: شرکت کانادایی مجبور به کاهش تولید نفت خود در این منطقه تا یک سوم ارقام قبلی شد. به موازات، دولت قزاقستان از دو مدیر این شرکت کانادایی به دادگاه محلی شکایت کرد. در ژوییه ۲۰۰۵ دادگاه، این شرکت کانادایی را به جرم عملکرد انحصاری در شرکت‌های توزیع‌کننده فرآورده‌های نفتی به پرداخت ۴/‌۵۵ میلیون دلار جریمه محکوم کرد. مدت کوتاهی پس از این تحولات، مدیران کانادایی این شرکت موافقت خود را با فروش سهام خود به شرکت چینی CNPC اعلام کردند. CNPC نیز بخشی از سهام شرکت پتروقزاقستان را به شرکت کازمونایگاز واگذار کرد. ‌
تجربه پتروقزاقستان از این نظر مورد مشابه دیگری نیز دارد. کنسرسیوم پروژه توسعه میدان تنگیز به دلیل ایجاد اشکالات زیست‌محیطی ناشی از تولید گوگرد - به عنوان یکی از محصولات جنبی تولید نفت - تاکنون ۳۰۰ میلیون دلار به دولت قزاقستان پرداخته است. شرکت انی نیز ۱۵۰ میلیون دلار به عنوان جریمه تأخیر قرارداد میدان نفتی کاشقان به دولت این کشور پرداخت کرده است. تحولات یادشده بسیار شبیه فرآیندهایی است که در روسیه، ونزوئلا، پرو و چندین کشور تولید‌کننده نفت در جریان است. قزاق‌ها البته هنوز در مرحله تست قدرت اهرم‌های مختلف فشار بر شرکت‌های نفتی غربی هستند.

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران