آینده‌‏پژوهی در یک نگاه

کارشناسان حوزه‏های فنی و مهندسی همواره به ارایه‏ی توصیف‏های جامع و مانع، یگانه و معین برای ترسیم هر مفهوم عادت کرده­اند، و همواره زمانی که با موضوعات و یا مفاهیم روبرو می‏شوند، در پی یافتن چنین توصیف‏هایی هستند. اما در دانشی، مانند آینده‏پژوهی با مرزهایی نامشخص، مفاهیم از دقت لازم برخوردار نبوده و درک معانی و مفاهیم در این حوزه‏ها نیازمند دارا بودن نگاهی کل‏نگر[۱] به موضوعات است. با گذری اجمالی به تعریف مفاهیمی چون فرهنگ، علم، اندیشه، آینده‏، پژوهش ... و یافتن صدها و حتا هزاران توصیف و دیدگاه گوناگون و حتا متناقض، ضرورت داشتن چنین نگاهی به روشنی اثبات می‏شود.
در این مجال سر آن داریم که با تبیین چارچوب این دانش به توصیفی جامع و مشخص از آینده‏پژوهی رسیده و بستر لازم برای معرفی رویکردها و روش‏های این دانش راهبردی را فراهم سازیم. به همین سبب، برای ایجاد ادبیاتی مشترک و پرهیز از سردرگمی در برقراری ارتباط با مطالب مفاهیم و آموزه‏هایی که در آینده مرور خواهد شد، ضروری است چارچوب توصیف آینده‏پژوهی از دیدگاه کارشناسان مختلف بررسی شده تا با نگاهی کل‏نگر بتوان به تعریفی واحد، جامع و مشخص از این دانش رسید.
آینده‏پژوهی دانش و معرفت شکل بخشیدن به آینده، به شیوه‏ای آگاهانه، عاملانه و پیش‏دستانه است و انسان را از غافلگیری در برابر توفان سهمگین تغییرات و پیشرفت‏های سرسام‏آور محافظت می‏کند. یکی از پیش‏فرض‏های اساسی آینده‏پژوهی آن است که آینده محتوم و قطعی نیست، و پدید آمدن آن بستگی بی‏واسطه به اراده‏ی انسان­‏ها دارد. در آینده‏پژوهی، همواره سخن از آینده‏ها است و آینده‏پژوهان باور دارند که فرا روی هر فرد، سازمان و یا جامعه‏ای، آینده‏هایی متفاوت وجود دارد و آینده‏ی مطلوب را باید طراحی و معماری کرد.
این دانش به انسان می‏آموزد که چگونه آینده‏ای مطلوب را برای سازمان و یا جامعه‏ی خود ترسیم کند. خلق چنین تصویری، ستاره‏ی راهنمایی است که تدابیر لازم برای رقم زدن آینده‏ای هوشمندانه و مرجّح را فراهم می‏سازد و راه‏ را از بیراهه می‏نمایاند. آینده‏های ترسیم شده از عدم قطعیت برخوردارند و هیچ‏گاه نباید انتظار داشت که به طور کامل محقق شوند. اما با این رویکرد می‏توان اقدام و تصمیم‏ امروز را خردورزانه‏‏تر و هوشمندانه‏تر ساخت.
دانش ارزش بنیان[۲] آینده‏پژوهی معتقد است در فرایند خلق و تصویرپردازی آینده‏ی مطلوب، ارزش‏های حاکم بر جامعه از نقشی انکارپذیر برخوردار هستند، به گونه‏ای که آینده از دید جوامع گوناگون، می‏توان به شیوه‏هایی متفاوت ترسیم شود. مسوولان هر جامعه می‏توانند با ترسیم آینده‏ای آرمانی و توصیف جزییات مطلوب و دلچسب آن، روند ترسیم و تصویرپردازی جامعه‏ از آینده را تحت تاثیر قرار دهند. این رویکرد در فرایند برپایی آینده سبب رقابت بین جوامع گوناگون شده است و آینده‏پژوهی را در عرصه‏ی امنیت به ابزاری کارآمد مبدل ساخته است. پنهان نگه داشتن قسمت‏هایی از تصویر آینده‏ی مطلوب، می‏تواند سلاحی نرم برای پیشی گرفتن از رقیبان تلقی شود.
در یک کلام و در توصیفی بی‏تکلف می‏توان گفت، آینده‏پژوهی دانشی است که به انسان می‏آموزد چگونه به مصاف آینده‏‏های مبهم برود و در این رویارویی دستخوش کم‏ترین دشواری شده و بیشترین سود را به چنگ آورد. آینده‏پژوهی دانش و رویکردی اسرارآمیز و جادویی برای اظهارنظر پیرامون آینده نیست، حتا توجه انسان به آینده را خردورزانه‏‏تر و در نتیجه موفقیت‏آمیزتر می‏سازد.
یکی از ویژگی‏های آینده‏پژوهی، فرایند محور بودن آن است. فرایندهای گوناگون آینده‏پژوهی در گفتمان‏های اجتماعی معطوف به آینده شکل می‏گیرند که به نوبه­ی خود سبب فرهنگ‏سازی و ایجاد جریان‏های اجتماعی در راستای تحقق باورهای مطلوب در سطح جامعه می‏شود. این فرایند، پیوسته در برهه‏‏های زمانی مشخص (حدود سه تا پنج سال) مورد بازنگری قرار می‏گیرد تا نسخه‏‏های تازه­ای از دیدمان‏های الهام‏بخش آینده ارایه ‏ و احتمال‏های تازه جایگزین گمان‏های نادرست پیشین شوند. فرایندهای بازبینی آینده‏پژوهی و بررسی نگرش بلند مدت، ذهن نیروهای سیاستگزار را از انجماد احتمالی رها ساخته و به گسترش خلاقیت و باور‏پذیری آرمان‏های ملی و سازمانی کمک می‏کند. ارزش پژوهش پیرامون آینده، به تحقق کامل آینده‏ی مطلوب وابسته نیست، بلکه سودمندی آن به بهبود اقدام حال و جهت‏دهی برنامه‏ریزی‏های بلند مدت و کوتاه مدت است.
آینده‏‏پژوهی دانشی است که در آن عقلانیت و تکرارپذیری حاکمیت دارد. این دانش برخلاف طالع‏بینی و غیب‏گویی که از ابزارهای جادویی و شهودی بهره می‏گیرند برای مطالعه‏ی آینده، از ابزارهای علمی و منطقی یاری می‏گیرد. هر کسی به اندازه‏ی سطح آشنایی خود با مبانی و روش‏شناسی علمی آینده‏پژوهی، می‏تواند از این دانش بهره‏برداری کند.
آینده‏پژوهان برای مطالعه و تحلیل آینده سرگرم بررسی نظام‏‏یافته و پیوسته‏ی رویدادها و روندهای کنونی برای ترسیم صحنه‏های آینده هستند. فنون و روش‏های آینده‏پژوهی جعبه‏ ابزار تحقق این خواسته هستند. برخی از روش‏های آینده‏پژوهی برگرفته از دل دانش‏های دیگر، و برخی روش‏هایی هستند که آینده‏پژوهان به این منظور پدید آورده‏اند. هر چند فراگیری این روش‏ها مانند در اختیار داشتن جعبه‏ی ابزار آینده‏پژوهی است، اما هیچ‏گاه نباید ارزش و دانش گسترده‏ی آینده‏پژوهی را تا سطح مجموعه‏ای از روش‏ها تنزل داد. آینده‏پژوهی به مثابه دوچرخه‏سواری است و تنها راه یاد گرفتن این مهارت، قیام به عمل است. بر همین قیاس، برای فراگیری دانش آینده‏پژوهی نیز افزون بر آشنایی با مبانی نظری، در میدان اجرا می‏بایست مهارت‏های عملی آن را نیز به چنگ آورد.
با نگاهی عمیق به روش‏های رایج آینده‏پژوهی مشخص می‏شود که اغلب روش‏های آینده‏پژوهی برپایه‏ی برخورداری از دیدگاه، اندیشه و رای صاحب‏نظران و کاستن واگرایی بین این اندیشه‏ها استوار است. این امر سبب پیدایش وحدتی نسبی در بین صاحب‏نظران می‏شود. این وحدت نسبی به نوبه‏ی خود گام نخستین رسیدن به آینده‏ی مطلوب به شمار می‏آید.
عوامل اجتماعی نیز نقش بسزایی در سامان یافتن این دانش دارند. آینده‏پژوهی دانشی نرم تلقی می‏شود و کاربست آن نیازمند توجه به سه مرحله‏ی تولید، ترویج و بهره‏برداری است. به دیگر عبارت، بهره‏برداری و برخورداری از دانش آینده‏پژوهی به ایجاد و تقویت زیرساخت‏های فکری­ـ فرهنگی جامعه نیاز دارد تا پشتیبانی مطلوبی از مطالعات ژرف و همه سونگر در حوزه‏های گوناگون جامعه به عمل آید. بسیاری بر این باور هستند که با فراگیری چند روش می‏توان در هر سطحی آینده‏پژوهی را به کار گرفت و به موفقیت آن نیز امیدوار بود. این در حالی است که تضمین موفقیت آینده‏پژوهی به ایجاد مشارکت و تعامل در گستره‏ی وسیعی از افراد و سازمان‏ها در جامعه بستگی دارد و ایجاد چنین مشارکت و تعاملی نیازمند گفتمان‏ها و جریان‏های اجتماعی است. برای همین، تا زمانی که اندیشه‏ی آینده‏‏گرا و جریان فکری آینده اندیشی در کشور شکل نگیرد، بصیرت عمومی مردم در نگاه به آینده افزایش نیافته و کاربست دانش آینده‏پژوهی خواسته‏ای ناشدنی جلوه می‏کند.
گسترش معرفت و دانش آینده‌پژوهی، کیفیت کلی و تفکر جمعی را به شیوه‏ای چشم‏گیر بهبود می­بخشد و زمینه را برای ظهور و بروز هر چه گسترده‌تر فرهنگ امید بر پایه‌ی ارزش‌های فردی و ملی مهیا می‌سازد. در دنیای امروز که رقابت‏های فرهنگی محور رقابت‌های جهانی است، اهمیت فرهنگ امید به عنوان بزرگ‏ترین سرمایه‌ی اجتماعی جامعه، بیش از پیش آشکار می‌شود. پیدایش شناخت نسبت به مفاهیم آینده‌پژوهی و معرفی کاربردهای آن در میان اقشار مختلف جامعه، فعال سازی و جهت‌دهی ظرفیت‌های علمی و تحقیقاتی در این حوزه، به جریان‌سازی اجتماعی و ایجاد زبان و ادبیات مشترک در راستای ساختن آینده‌ی مطلوب کشور فرجام می‏یابد. مجموعه‌ی این عوامل، گسترش روحیه‌ی خودباوری، تقویت زیرساخت‌های فرهنگی آینده‌ساز و تعمیق فرهنگ امید در میان آحاد مردم در راستای بهبود و ارتقای عملکرد شغلی و کیفیت بهتر زندگی شخصی و اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.
در یک کلام، آینده­پژوهی دانشی خردمندانه است که با کمک روش­های علمی و ایجاد گفتمان­های معطوف به آینده، و ترسیم تصویرهای بزرگ آینده، رفتار امروز را تقریر کند. آینده­پژوهی دانش تصمیم­گیری پیش­دستانه­ است.

[۱] . Holistic
[۲] . Value - Based
نوشته: عبدالرحیم پدرام

منبع : کشف آینده