خیلی دور، خیلی نزدیک

● مرگ موقرانه
همانطور که می دانید متأسفانه درباره ابعاد اجتماعی سرطان و بیماران سرطانی در ایران تحقیقات زیادی انجام نشده است. در نتیجه دست جامعه شناسان و حتی روان شناسان در این خصوص تهی است. از این رو ابتدا مقدمه ای جامعه شناسانه در مورد مرگ و بیماران رو به مرگ مطرح می کنم و سپس به بیماران سرطانی و سپس وضعیت جامعه شناسانه پزشکی در ایران می پردازم.
یکی از مهمترین کسانی که در مورد بیماری و بیماران رو به مرگ مطلب نوشته، جامعه شناس مشهوری به نام نوربرت الیاس است که بیش از ۹۰ سال هم عمر کرد. کتاب تنهایی مردن یا تنهایی محتضران را در ۸۴ سالگی نوشت. او در این کتاب مردن در عصر جدید را با مردن در عصر قدیم مقایسه کرد. البته الیاس کتاب دیگری با نام جریان متمدن شدن به نگارش درآورده که بسیار مهم است.
او در این کتاب بر خلاف فلاسفه یا جامعه شناسان دیگر که جریان گذار از دنیای قدیم به دنیای جدید را بیشتر بر اساس تاریخ فلسفه یا فلسفه تاریخ بیان کرده اند، در مورد چگونگی اتفاق افتادن جریان متمدن شدن تحقیقات تجربی و بسیار ریزی انجام داده است. او در مورد آداب غذا خوردن تحقیق کرده است و معتقد بود افراد در دوران قدیم آداب غذا خوردن دقیقی نداشتند. مثلاً بعد از غذا خوردن دهانشان را با آستین خودشان پاک می کردند نه دستمال. یا اینکه موقع خوردن غذا، غذا را گاهی تف می کردند. یا اینکه هنگامی که غذا گوشتی بود، آن را درسته می پختند. ولی امروزه بشر ترجیح می دهد غذا را خرد کند تا آن را از حالتی که جانوری و حیوانی را می خورد خارج کند.
الیاس توضیح می دهد اولین دستمال توسط فردریک پنجم استفاده شد. او پنج دستمال هم داشت و هیچ کس به غیر از او حق نداشت از دستمال استفاده کند. بعد از آن است که استفاده از قاشق، چنگال و دستمال رواج پیدا کرد.
نوربرت الیاس معتقد است جریان متمدن شدن در همه شئون زندگی اتفاق می افتد و با این پروسه انسان کنترل بیشتری روی بدن خود اعمال می کند. الیاس گمان می کرد در قدیم بدن خیلی آزادانه تر از امروز حرکت می کرد. زیرا خیلی از رفتارهای ما امروز تحت سیطره آداب به خصوص آن رفتار است.
به نظر او که فروید هم به آن معتقد بود، متمدن شدن سرکوب تن آدمی است.
نوربرت الیاس در نهایت توضیح می دهد بر مبنای تغییراتی که در جریان متمدن شدن در زندگی روزمره ما اتفاق افتاد، چگونه دولت – ملتهای جدید بوجود آمدند. اما مسئله ای مدنظر الیاس این است که تمدن جدید با خود فردگرایی را همراه می آورد. فردگرایی جریانی است که لاجرم اتفاق می افتد و در خیلی از موارد هم شیفته آن می شویم. مثل عشق و عاشق شدن.
جامعه شناس دیگری به نام زیمل معتقد است زمانی که فردی از شهر کوچکی وارد کلان شهری چون تهران می شود، تعداد محرکات آنقدر زیاد می شود که او اصلاً قادر نیست به همه آنها پاسخ دهد. رنگ، نور، صدا، صورت های بیگانه و ترافیک.
در نتیجه فرد به حالتی دست می یابد که بی احساس می شود. به عبارتی دیگر او از حساسیت می افتد و به گونه ای بی اعتنا می شود.
از نظر زیمل در این حالت نوعی مکانیسم اجتماعی صورت می پذیرد. ما در شهر بزرگ مجبوریم خود را از حساسیت انداخته و نگاه بی اعتنایی به جهان داشته باشیم تا بتوانیم زندگی کنیم. البته فردگرایی ابعاد منفی دارد که بی اعتنایی و بی احساسی یکی از آنهاست.
نوربرت الیاس هنگامی که در کتاب تنهایی مردن به مرگ می پردازد بی دلیل عبارت تنهایی دمِ مرگ را به کار نمی برد. زیرا معتقد است انسان هنگام مردن هم تنهاست. الیاس با حالتی انتقادآمیز از این وضعیت، سعی دارد نشان دهد چگونه می توان در عصر جدید زیست، فردگرایی را حفظ کرد؛ اما از ابعاد منفی فردگرایی به خصوص تنها مردن کاست.
او می گوید مرگ های عصر جدید اغلب در بیمارستان و با حالتی ناموقر و ناخوشایند اتفاق می افتد. در مرگ های قدیمی، فرد در خانواده و کنار افراد فامیل می مرد. او معتقد است مرگ در عصر قدیم مرگ موقرانه ای بود.
الیاس معتقد است ما در جریان متمدن شدن مسئله مرگ را به شدت سرکوب می کنیم. یعنی اجازه نمی دهیم مرگ خود را به ما بنمایاند. از نظر او مرگ و زندگی با هم درآمیخته اند. یکی از دلایلی که امراضی چون سرطان که منجر به مرگ می شوند در عصر جدید اینقدر هولناک اند این است که در این عصر مسئله مرگ را سرکوب کرده ایم. البته یکی از دلایل آن دینی است. آدم و حوا در بهشت بی مرگ و جاودانه بودند، هنگامی که از بهشت رانده شدند مرگ با آنها به زمین آمد. بشر از اینکه بهشت را رها کرده و به کره خاکی آمده تا بمیرد احساس گناه می کند. این جریان در عصر جدید و انسان متمدن شده آن حس گناه را تداعی می کند و برای اینکه حس گناه را از خود بزداید مسئله مرگ را سرکوب کرده و آن را به پستوها می راند. یعنی اگر گمان داشته باشیم که در عصر قدیم مسئله مرگ و زندگی درهم تنیده بودند و افراد همه شاهد و ناظر مرگ و زندگی بودند، در عصر جدید چنین چیزی وجود ندارد.
انسان عصر جدید سعی می کند انسان در آستانه مرگ را از خود دور کند و حتی با کسانی هم که با مرگ سروکار دارند مراوده نداشته باشد. بدین ترتیب سعی داریم اندیشه مرگ را از ذهنمان دور کنیم. اینجاست که نوربرت الیاس به کتابی با عنوان تاریخ مردن، نوشته فیلیپ اریه اشاره می کند. اریه تحقیقات درخشانی درباره قرون وسطی دارد. اریه مرگ در قرون وسطی را رمانتیزه می کند. او معتقد است فرد در این عصر در حال مرگ در کنار خانواده و جمع دوستان خود درمی گذشت. او هنگام مردن به پسران، دختران و همسرش وصیت و نصیحت می کرد. در واقع فرد در حالت موقرانه و محترمانه ای در حضور خانواده می مرد. کودکان هم معمولاً در بستر بالین او حضور داشتند. اما در حال حاضر معمولاً چنین اتفاقی نمی افتد. به همین علت الیاس از اریه به دلیل رمانتیزه کردن مرگ در قرون وسطی انتقاد کرده و می گوید، در زمان قدیم مرگ های خشونت آمیزی هم بوده است. او جنگ ها را در این زمینه مثال می زند و می گوید مرگ در قدیم تنها چیز موقری نبوده است. فی المثل ایده دوزخ در نظر الیاس توسط کشیش ها به ذهن مردم القاء می شد که بشر پس از مرگ نمی داند چه بر سر او می آید. از این رو مرگ به صورت چیز دهشتناکی درآمد.
الیاس معقتد است پیشرفت های پزشکی قرن حاضر در عین بسیار خوب و عالی بودنشان، سبب می شود انسان در عصر حاضر تنها بمیرد. الیاس همچنین به فقر زبان در عصر جدید در مواجهه با مرگ هم اشاره می کند. او می گوید در این عصر همه برای تسلیت گفتن از زبان کلیشه ای استفاده می کنند و سخنانی می گوئیم که به آن اعتقاد نداریم. ترجیح می دهیم چیزی زیر لب بگوئیم و خود را خلاص کرده و برویم. تا اینکه بایستیم و با او ابراز همدردی کنیم. بنابراین زبان ما در عصر حاضر تهی است. او می گوید تنها مناسکی که در این زمینه اجرا می شود مناسک مربوط به بیمارستان و مراسم کفن و دفن است.
اریه نشان داده می دهد که گورستان ها در قدیم در دل شهرها و یا نزدیک شهرها قرار داشتند و باغ گورستان ها وجود داشتند ولی اکنون گورستان ها در خارج شهرها تاسیس می شوند و ما به شدت مردگان را از خود دور می کنیم. بنابراین در گورستان هم، امور مربوط به فرد مرده را به بوروکرات ها می سپاریم. متصدی کفن و دفن، کسی که شناسنامه را باطل می کند. گور را آنها می کنند و ما آنجا می پلکیم تا مرده دفن شود و از آنجا بیرون بیائیم.
نوربرت الیاس به عنوان یک جامعه شناس از ابعاد مردن در عصر جدید انتقاد می کند و معتقد است این رویکرد بایستی عوض شود.
● هولوکاست سرطان!
الیاس معتقد است زندگی در عصر جدید خیلی طولانی شده است. در عصر قدیم ۴۰ سالگی دوران پیری بود ولی اکنون دوران جوانی و میان سالی است. او پزشکی و بهداشت را ستایش می کند، زیرا عمر انسان را طولانی کرده اند. اما می گوید طولانی شدن زندگی به معنای بامعناتر شدن زندگی نیست.
یکی از ایده های مسلم عصر ما، ایده پیشرفت است. همه ما می خواهیم در جریان زندگی پیشرفت کنیم. به یک معنا زمان برای ما به خطی بی پایان تبدیل شده که هر مقدار به آن برسیم و پیشرفت کنیم هنوز اندک است. الیاس می گوید در عصر قدیم کسی که در ۴۰ سالگی می مرد احساس می کرد به خوبی زندگی کرده است. اما اگر به آدمی ۹۰ ساله عصر امروز بگوئید چگونه زندگی کرده ای؟ شاید بگوید بیهوده و بی معنا زندگی کرده است. چرا که تلقی ما از زمان و پیشرفت ، معنای زندگی و مرگ را درون ما تغییر داده است. ما در حال حاضر گمان نمی کنیم که با معنا زندگی می کنیم.
نوربرت الیاس سپس به مسئله بعدی می پردازد که مرگ آرام در بستر است. او در مقابل افرادی که معتقدند عصر جدید با خود مرگ آرام در بستر به ارمغان آورده است به مخالفت برمی خیزد. او جنگ های قومی و قبیله ای و جنگ های منطقه ای و جهانی را دلیل خود می آورد. او معتقد است جنگ ها و ناآرامی ها مرگ دهشتناکی را به زندگی افراد هدیه می دهد. یکی از مسائلی که یازده سپتامبر برای آمریکایی ها پیش آورد همین مسئله است. زیرا ما از زاویه ای دیگر به آن نگاه می کنیم. اهمیت یازده سپتامبر برای آمریکایی ها از این جهت است که آمریکایی هایی که فکر می کنند در بستر خواهند مُرد، گمان می کنند مرگ هر لحظه به آنها نزدیک می شود.
هر لحظه ممکن است در خیابان بمبی منفجر شود و بمیرند. ما فکر می کنیم حال چرا این همه داد و بیداد؟
این امر برای آمریکایی که کشورش هرگز اشغال نشده به این معنا نیست. در نتیجه واکنش های خشونت باری که از خود نشان می دهند، ناشی از خشونتی است که گمان می کنند به آنها روا رفته و خواهد رفت.
یا مسئله تصادفات پدیده ای است که مرگ آرام در بستر را زیر سوال می برد. الیاس در مقاله ای به نام جریان متمدن شدن و تصادفات، نشان می دهد هر کشوری متمدن تر (به مفهومی که او در نظر دارد) باشد، تعداد تصادفات منجر به مرگ در آن کمتر است. زیرا مردم آموزش می بینند که با اتومبیل چگونه رانندگی کنند. ولی کشور ما از لحاظ موارد منتهی به مرگ در تصادفات اول است.
این امر نشان می دهد ما چقدر در این امر مشکل داریم. در حالی که در فرهنگ ما ترس از حیوانات اعم از سوسک و موش به شدت وجود دارد اما به هیچ وجه از اتومبیل نمی ترسیم. در حالی که در فرهنگ غرب این مسئله کاملاً بر عکس است. آنها به شدت به اتومبیل به عنوان یک ابزار مرگ نگاه کرده و از آن وحشت دارند در حالی که ماشین برای ما جنبه لوکس و تزئینی و تفاخر دارد. در صورتی که از حیوانات می ترسیم.
اگر به ادبیات جدید قرن بیستم بنگریم، به مسئله فردی شدن و نیستی اشاره شده است. افرادی که متأثر از جامعه شناسی نوربرت الیاس بوده اند درباره سرطان تحقیق کرده اند. یکی از آن موارد اتوبیوگرافی نویسی افراد مبتلا به سرطان است.(خود نوشته)
نمی دانم این ژانر در ایران وجود دارد یا نه. ولی روایتی که افراد مبتلا به سرطان از خود به دست داده اند به چند دسته تقسیم می شود. اول نوشتن برای کمک کردن به خود. دومین ژانری که درباره این اتوبیوگرافی ها وجود دارد ملامت کردن زندگی ماشینی است. مثل ملامت کردن فست فودها. همانطور که می دانید این نوع تغذیه در ابتلا به سرطان خیلی نقش دارد. ژانر دیگر این است که زندگی خود یعنی سرطان گرفتن خود را به گونه ای ژانر پلیسی می نگارند که گویی توسط بیگانه ای که همان سرطان باشد مورد تهاجم قرار می گیرند. ژانر دیگر داستان پیروزی افرادی است که سرطان گرفته اند و بر این بیماری پیروز شده اند. ژانر دیگر کنار آمدن قدرتمندانه با سرطان است. افرادی که با چنین ژانری به سرطان یا بیماری خود پرداخته اند در واقع نشان داده اند که قدرتمندانه با سرطان جنگیده اند و نگذاشته اند که سرطان و عواقب بد آن، آنها را از زندگی روزمره دور کنند. ژانر بعد تشبیه سرطان به جنگ است. این ژانر غالب ترین اتوبیوگرافی های نوشته شده توسط افراد مبتلا به سرطان است.
افراد جنگ جهانی اول یا دوم یا جنگ خلیج فارس را مثال زده اند. حتی هولوکاست را هم فراموش نکرده اند. خیلی از افرادی که اتوبیوگرافی خودرا نگاشته اند گمان می کنند که هولوکاستی بر ضد آنها در حال شکل گیری است.
بعضی افراد دیندار هم ابتلا به سرطان را نوعی ابتلا به امتحان الاهی عنوان کرده اند که باید به کمک ایمان دینی از این امتحان دینی سربلند بیرون بیایند. بعضی ها هم به نهادهای پزشکی تاخته اند. زیرا معتقدند آنها در ابتلاء آنان به سرطان مقصرند. بعضی هم در اتوبیوگرافی خودشان، سرطان را تعلیق میان امید و ترس دانسته اند. دهشتناک ترین اتوبیوگرافی هایی که نوشته شده مربوط به این دسته از افراد است.
چیز مهم این است که ما به فکرهای نو و بدیعی در مورد نحوه برخورد با بیماران مبتلا به سرطان نیازمندیم.
مسئله دیگر مفهوم وِبری افسون زدایی است. دنیای قدیم دنیای افسون ها بود. حال امروز به آنها خرافات می گویند و دنیای جدید توسط عقل آنها را رها کرده است. دنیای به شدت عقلانی شده امروز از روزگار قدیم افسون زدایی کرده است. در واقع مفهوم افسون زدایی یعنی عقلانیت بیشتر که در پزشکی هم وارد شده است. بشر بر مبنای عقلانیت در حوزه پزشکی، توانسته به مفهوم پیش بینی دست یابد. ولی پا به پای آن، درمان پیشرفت نکرده است.
یعنی عقلانیت در پزشکی فقط از یک سو پیشرفت کرده است. تأثیر دیگر عقلانیت بر رفتار پزشکان و پرستاران بیمارستان هاست. این عقلانیت در ایران بنا به دلیلی بعد از انقلاب بیشتر هم شد. در ابتدای انقلاب پزشکان برای اینکه خود را به عنوان گروهی عالم و دانشمند جا بزنند و از جنگ بین تعهد و تخصص بگریزند و امتیاز خود را از دست ندهند به عقلانیت پزشکی اضافه کردند. همانطور که می دانید پزشکان تنها گروهی بودند که اول انقلاب کراوات می زدند. پزشک امروز ایرانی درست مثل پزشک آمریکایی گمان می کند کاری به شدت عقلانی انجام می دهد.از این رو جنبه های عاطفی و احساسی را از حرفه خود زدودند.
طبق تحقیقی، عقلانی ترین بیماران آمریکایی هااند.
بیمار آمریکایی وقتی در مورد عضو معیوب و بیمار خود سخن می گوید از ضمیر سوم شخص استفاده می کند. به دقت به حرف های پزشک گوش می دهد و جواب پزشک را به دقت می دهد. به پزشک و بیمارستان شدیداً به عنوان فرد و نهادی خردمحور اعتقاد دارد. این تحقیق نشان می دهد ارتباط عقلانیت با بیماری، مسئله ای فرهنگی است.
ایرانی ها هم از این نظر افرادی به شدت احساسی و عاطفی اند. از این رو چه در مورد بیماری های سرطانی و چه بیماری های دیگر، تفاوتی وجود دارد که باید در تربیت پزشک و کادر پرستاری مورد توجه قرار گیرد.

نوشتار حاضر متن سخنرانی دکتر یوسف اباذری، استاد جامعه شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران است که با عنوان ملاحظات جامعه شناختی در بیماران سرطانی روز پنج شنبه چهارم بهمن ماه ۸۶ در همایش اخلاق، معنای زندگی و سرطان در انستیتو سرطان(کانسر) بیمارستان امام خمینی(ره)ایراد شده است.
سخنران: یوسف - اباذری
خبرنگار: سعید - بابایی

منبع : باشگاه اندیشه