دیکتاتور سرخ در چهار پرده

«مائو؛داستان ناشناخته»روایت معمازدایی از چهره افسونگری است که در پیله‌ای از حماسه‌ها و اسطوره‌ها تنیده بود و نه‌تنها تمثالش هنوز در میدان تیان آنمن به چشم چینی‌ها می‌نگرد که افکارش نیز “راهنمای جمهوری خلق چین”است و معبود ستایشگران خواب‌زدگی اژدهای زرد. «مائو؛داستان ناشناخته» حکایتی است از مائوتسه تونگ همسر، رهبر و راهبر که مائوی دیگری را می‌نمایاند، با تصویری که ترسیمش حاصل بیش از ۱۰ سال تحقیق و نگارش زوج خالق آن”جانگ چنگ و جان‌هالیدی”است و در ایران «بیژن اشتری»ترجمه و نشر ثالث هم منتشرش کرده است.
اشتری که برای اهالی هنر سینما با تالیف و ترجمه آثاری چون سینمای انگلستان، فرهنگ سینمای معاصر آمریکا(فیلم‌ها و کارگردانان)، تیم برتون، سینمای‌هالیوود، ستارگان‌هالیوود و فرهنگ واژه‌های فیلم آشنا است و نامش در پای ترجمه کتاب‌های خاطرات بیل کلینتون، زندگی من(زندگینامه هیلاری کلینتون)، آنگ سان سوچی رهبر دموکراسی خواهان برمه و چه گوارا خورده و هم اکنون هم سرگرم زندگینامه استالین است، این بار مائو را به فارسی برگردانده تا به غیر از معدود کتاب‌های ترجمه شده درباره این رهبر پیشین چین، با زبانی ساده و روان بتوان داستانی ناشناخته را خواند و غبار رازآلود از نقابش برکشید.
▪ در مقدمه کتاب «مائو؛داستان ناشناخته» نوشته‌اید:این کتاب تصویر تازه‌ای از مائوتسه تونگ ارائه کرده که کاملا متفاوت از آن تصویری است که تاکنون مورخان از وی ارائه کرده‌اند. این مائوی دیگر کیست؟
ـ ایرانی‌ها و غربی‌ها مائو را از طریق “ادگار اسنو” و همسرش می‌شناسند و بیشتر با کتاب “ستاره سرخ بر فراز چین”؛اسنو روزنامه نگار آمریکایی بود که شیفته مائو شد و سال‌ها در خدمتش بود، حاصل آن سیطره نگاه اسنو و حتی غلبه آن بر نظر کسانی چون ارنست همینگوی بود و نیز رواج ادبیات کیش شخصیتی مائو. تصویر مائو از این رو در اذهان مخاطبان غربی و ایرانی آثار اسنو مثبت است.
استیلای افکار اسنو، بیشتر به دلیل رازداری چینی‌هاست؛مردمانی که اسناد و مدارک را حفظ می‌کنند و سنت خاطره‌نویسی به علت جو ارعاب و وحشت در میان آنها رواج ندارد و مورخان را از این منبع محروم کرده است. حتی تعداد مقاماتی که از قدرت کناره گرفته و تغییر کیش دادند، کم بود تا آنها در پرتو دوری‌شان از حکومت رازهای سربه مهر را افشا کنند. به یک کلام افشاگری عنصر غائب سنت چینی است. اما در ۱۵ سال اخیر با انتشار اسناد آرشیو شوروی سابق اتفاق بزرگی رخ داده که به شناخت بیشتر و بهتر از چین و رهبران آن کمک شایانی می‌کند. حزب کمونیست چین در سال ۱۹۲۰ توسط شوروی(کمینترن)بنا نهاده شد و تا اوایل دهه ۱۹۶۰ با شوروی ارتباط تنگاتنگی داشت. این کتاب برای اولین بار حقایقی ناگفته از زندگی مائو را بازگو می‌کند که بعضا بر پایه همین اسناد تازه منتشر شده است.
▪ اطلاعات کتاب بیشتر بر پایه اسناد آزاد شده از بایگانی‌های شوروی سابق بوده یا از منابع دیگر هم استفاده شده است؟
ـ اصل کتاب حاوی ۲۰۰ صفحه اسناد است که متاسفانه به علت حجیم‌تر شدن کتاب نتوانستیم آنها را منتشر کنیم. البته فقط از آرشیو شوروی استفاده نشده؛چنانکه نامه یکی از همسران مائو حدود هشت سال پیش کشف شده بود. حسن نویسندگان کتاب این است که “جانگ چنگ” و همسرش “جان‌هالیدی” هم به منابع چینی دسترسی داشتند و هم غیرچینی. بسیاری از اسناد برای اولین بار منتشر شده است. خانم چنگ نویسنده کتاب “قوهای وحشی” درباره زندگی سه نسل از زنان چینی است و تسلط خوبی به حوزه چین دارد. بر این اساس است که معتقدم برخی کتاب‌ها باید از نو نوشته شوند و برخی شخصیت‌ها نیازمند بازشناسی هستند.
دیگر نمی‌شود به کتابی که ۳۰ سال پیش درباره استالین نوشته شده سندیت بدهیم، چون طی این ۱۵ سال کوهی از اسناد منتشر شده که تصویر ساخته شده از چهره‌ها را دگرگون می‌کند. کسانی که فکر می‌کنند یکبار برای همیشه استالین و مائو را شناختند، در اشتباهند. استالین دیگر معما نیست؛آرشیوها باز شده و بسیاری از زوایای حکومتداری و زندگی خصوصی‌اش آشکار شده است. مائو شخصیت ناشناخته‌ای بود که درباره‌اش شمای مبهمی‌وجود داشت؛خیلی‌ها او را می‌پرستیدند و تا دهه ۱۹۷۰ تصویری منفی از او ترسیم نشده بود.
▪ شاید به این دلیل که دیگر مائو در‌هاله‌ای از اسطوره و حماسه محصور نشده است؟
ـ مائو بویژه در اواخر دهه ۶۰ در غرب حتی در بین دانشجویان آرمانخواه اروپایی و آمریکایی محبوبیت زیادی داشت. روشنفکران و هنرمندانی چون ژان لوک گدار، اندی وارهول، کریس مارکر و بسیاری دیگر به صف ستایشگران مائو پیوسته بودند؛ درحالی که مائو در آن سال‌ها مشغول سلاخی میلیون‌ها چینی بود. در این کتاب پرده از حماسه‌های دروغینی که رژیم مائو طی سال‌ها ساخته و پرداخته بود، برداشته شده است؛ البته بخشی از آن حماسه‌سازی‌ها مرهون تصویرسازی مثبت و حماسی اسنو از مائو است؛ حماسه‌هایی مثل راهپیمایی بزرگ، پل دادو، یا حماسه دروغین مبارزه مائو و کمونیست‌های چینی با اشغالگران ژاپنی. نویسندگان کتاب نگاه بسیار منصفانه‌ای به ضعف‌ها و قوت‌های مائو دارند؛تمام نوشته‌های آنها مبتنی بر اسناد و مدارک است.
تصور می‌کنم آشنایی با این مائوی واقعی برای کسانی که به تاریخ معاصر جهان علاقه‌مندند، باید بسیار جذاب باشد؛آشنایی با مائوی نوجوان، مائوی عاشق پیشه، مائوی شاعر، مائوی انقلابی، مائوی راهزن، مائوی همسر، مائوی پدر، مائوی سیاستمدار، مائوی بازیگر، مائوی قدرت طلب، مائوی کینه‌توز، مائوی پیر و ناتوان و. . . این مائوها با روایتی دراماتیک و نه صرفا تاریخی به تصویر کشیده شده و حتی مخاطبانی که آشنایی زیادی با تاریخ چین ندارند نیز به راحتی امکان می‌یابند با کتاب ارتباط برقرار کنند.
▪ این کتاب در غرب با چه استقبالی مواجه شده است؟
ـ کتاب چندین بار چاپ شده و نقدهای خوبی نیز درباره آن منتشر شده است. جزو کتاب‌های ۴ ستاره روزنامه نیویورک تایمز بوده و حتی یکی از منتقدین آن را بمب‌اتمی کتاب‌های تاریخ خوانده است.
▪ ترجمه این کتاب روان و ساده است؛اما غیر از تکنیک‌های ترجمه آن به فارسی، روایت آن برای مخاطبان ایرانی که هر از گاهی در تاریخ معاصر گروه‌های مائویی و مائوییست‌ها سر بر می‌آوردند و اکنون به نوعی دیگر الگوی چین در طیف اصولگرایان به‌مثابه مدلی قابل تکرار دیده می‌شود، براهمیت و ظرافت کتاب نمی‌افزاید؟
ـ در ایران قبل از انقلاب گروه‌های مائوییستی(خانبابا تهرانی)در فضایی پا رفتند که مائو تصمیم گرفت مائوییسم را جهانی کند و برای همین هدف ۷ درصد از تولید ناخالص ملی چین را صرف کمک‌های خارجی برای پیشبرد مائوییسم کرد که هرکسی در گوشه‌ای از جهان علم حمایت از مائو برمی‌داشت، مشمول این کمک‌ها می‌شد و برخی گروه‌های ایرانی هم بی‌نصیب نماندند که حتی به چین هم رفتند؛مائو مدتی بعد از پیشبرد این سیاست منصرف شد. در مقطع انقلاب سال۵۷ هم برخی گروه‌های حاشیه‌ای به سلک مائوییستی درآمدند.
حداقل برای شیفتگان ایرانی مائو، این کتاب مجالی است برای شناخت هرچه بیشتر وی. این کتاب برای مدافعان الگوی چینی نیز گواه مستندی است بر اینکه چین برغم پیشرفت‌های عظیمش، همچنان در رده کشورهای فقیر دنیاست؛رشد ۳۰ یا ۴۰ درصدی اقتصادی، نشانه عقب ماندگی دوره‌های قبل است که برای جهش اقتصادی رشد دو رقمی‌می‌آفریند. از سوی دیگر، این کتاب تصورات پیشین درباره محبوبیت مائو و پیشرفت‌های اقتصادی‌اش را بهم می‌زند؛رهبری که ریچارد نیکسون رئیس‌جمهور آمریکا، ادوارد هیث نخست‌وزیر انگلیس و دیگران در پشت در اتاقش منتظر می‌ماندند تا با او عکس یادگاری بگیرند. امروز آشکار شده که مائو ۷۰ میلیون چینی را به کام مرگ فرستاده است. به واقع کشتارهای نظام‌های استبدادی سرد و خاموش است و قربانیانش مانند کشته‌شدگان جنگ در مقابل دیدگان همگان از بین نمی‌روند؛این کتاب مکانیسم کشتارهای خاموش را عیان می‌کند؛نظام‌های استبدادی هم در مجموع شبیه به یکدیگرند و با مطالعه یکی، امکان شناخت دیگری فراهم می‌شود.
از این رو کتاب «مائو؛داستان ناشناخته» مرجعی است برای استبداد شناسی. میراث مائو برای چینی‌ها فرهنگ انزوا، رعب و وحشت، کنترل شبکه‌ای، اتهام، یکصدایی، خشونت، تنفر، فریب و دروغ، شست‌وشوی مغزی و اطاعت بی‌قید و شرط بوده؛دو نسل از چینی‌ها قربانی زیاده‌خواهی‌های مائو شدند. چه مصداقی از این بهتر که مائو می‌گفت: «امپراطور چین، شی هوانگ به چه چیزی می‌تواند افتخار کند؟ او تنها ۴۶۰ دانشمند پیرو کنفوسیوس را کشت؛حال آنکه ما ۴۶ هزار روشنفکر را کشتیم. . . ما صدها بار جلوتر از او هستیم. »حتی حزب کمونیست چین در قطعنامه‌ای در سال ۱۹۸۱ اعلام کرد که سیاست‌های مائو از ۶۶-۱۹۵۷ اشتباه و از ۷۶-۱۹۶۷ فاجعه‌بار بوده است. متاسفانه اندیشه‌های مائو که امروز راهنمای حزب حاکم کمونیست چین است پس از وی نیز به دیگر جانشینانش منتقل شد، چنان‌که تنگ شیائوپینگ گفت:«کشتار ۲۰۰ هزار نفر در قبال ۲۰ سال ثبات. »

آرمن آوانسیان

منبع : شهروند امروز