نگاهی گذرا به سیر کاپیتولاسیون در ایران

كاپیتولاسیون عبارت است از معاهده ای كه به موجب آن بیگانگان حق اقامت در كشور دیگری را برای خود تحصیل می كنند و از برخی حقوق و مزایای «اختصاصی» بهره مند می شوند. درایران این موضوع برای اولین بار در عصر صفوی مطرح شد، ولی هیچ وقت تحقق نیافت. در دوره قاجار و در پی شكست ایران درجنگ با روسیه قرارداد تركمانچای به ایران تحمیل شد. دراین قرارداد و به موجب فصول ۷ و ۸ آن، قانون مصونیت قضایی مستشاران روسی به ایران تحمیل و پس از آن دولتهای انگلیس و فرانسه نیز كاپیتولاسیون را به ایران تحمیل نمودند. تا بالاخره در سال ۱۳۰۶ شمسی این قانون در ایران لغو گردید.
مورخین ایتالیایی معتقدند، اولین مرتبه پس از فتح قسطنطنیه بیگانگان توانستند كاپیتولاسیون را به نفع اتباع كشور خود از دولت عثمانی بگیرند. در حقیقت باید منشأ كاپیتولاسیون را از سال ۱۵۳۵ م. دانست زیرا در آن زمان فرانسوای دوم پادشاه فرانسه موفق شد با پادشاهی عثمانی یـعنی سلیمان پاشا معاهده ای منعقد كند كه آن معاهده بعداً به وسیله سلاطین دیگر تكمیل شد و به موجب آن معاهدات، خارجیان مخصوصاً فرانسویان موفق شدند خود را از قضاوت محاكم ترك معاف نموده و درداخل كشور عثمانی به محاكم فرانسوی كه به این منظور تشكیل شده بود مراجعه نمایند. (۱)
● كاپیتولاسیون در ایران
در تاریخ ۱۷۱۵ میلادی رضا بیگ معاهده ای را كه در سال ۱۷۰۸ میلادی نماینده فرانسه در ایران به امضا رسانیده بود تكمیل و امضا كرد. چون این معاهده در ورسای پایتخت فرانسه به امضاء رسید به معاهده ورسای معروف شد. در این معاهده تمام مواد كاپیتولاسیون مطرح است ولی باید دانست كه شخص مذكور به هیچ وجه ماموریت امضای چنین معاهده ای را نداشت. ثانیاً معاهده مزبور مورد تصویب پادشاه ایران قرار نگرفت.
باری منشأ رژیم كاپیتولاسیونی در ایران را به طور قطع باید معاهده تركمانچای مورخ ۱۰ فوریه ۱۸۲۸ دانست.
پس از مرگ نادرشاه افشار و ضعف دولت ایران، روسیه تزاری در تعقیب سیاست توسعه طلبانه خویش شروع به دست اندازی به خاك ایران خصوصاً ایالات شمالی كرد. دوره اول جنگهای ایران و روس به شكست نظامی ایران منتهی شد و موجب انعقاد عهدنامه صلح گلستان در سال ۱۸۱۳ شد.
دولت ایران كه در موضع ضعف و ناتوانی قرار داشت درصدد جلب حمایت فرانسه برآمد لكن عهدنامه صلح تیلسیت بین ناپلئون و تزار روس، امیدهای ایران را در جهت حمایت فرانسه در مواقع ضروری به یأس مبدل ساخت. دوره دوم جنگهای ایران و روس شروع و این بار نیز به شكست دولت و نظامیان ایران انجامید و منجر به انعقاد عهدنامه ۱۸۲۸ تركمانچای شد. به موجب این قرارداد قسمتهای مهمی از ایالات شمالی ایران به روسیه تزاری واگذار گردید. در بندهای دیگر این عهدنامه حق قضاوت كنسولی برای اولین بار به صورت یكجانبه به یك مملكت مستقل تحمیل شد. فصول ۷ و ۸ این معاهده نامه به طور صریح به موضوع اعطای حق قضاوت كنسولی (كاپیتولاسیون) به دولت روسیه مربوط می شود
● پیامدهای كاپیتولاسیون در ایران
حمایت كنسولهای خارجی از منافع اتباع خود در رژیم كاپیتولاسیون بسیار وسیع و قدرت اجرایی آن نیز قابل ملاحظه بود. كنسولهای خارجی به تدریج حمایت خود را از اتباع دولت خود به اتباع داخلی نیز سرایت دادند. ابتدا مترجم كنسول و كارمندان و خدمه ای كه تبعه داخلی بودند، سپس بعضی از اتباع دیگر داخلی به دلیل هم مذهب بودن، یا طرف معامله بودن، یا انجام سایر امور كنسولی مورد حمایت كنسول واقع شده و بهره مند می شدند.
بعضی موارد نیز در مقابل پرداخت پول و یا به هركس از اتباع داخلی كه تقاضا می كردند با شرایط سهل و آسان نامه می دادند، بدون این كه رضایت و موافقت دولت محل مأموریت كسب شود. این امر باعث شد تا رجال سیاسی به سوی بیگانگان سوق داده شوند و بعضی علناً تابعیت كشور خارجی را بپذیرند تا از مزایای بیشتری برخوردار باشند.
عدم اقتدار حكومت مركزی باعث می شود كه بین كنسولگریهای كشورهای مختلف در كشور درگیری و اختلافات پیش آید. یكی از مداخلات دیگر كه براثر قانون كاپیتولاسیون جزء وظایف روسها شناخته شد و خود را در آن مختار می دانستند «رسیدگی به امور تبعه روس و رسیدگی به امور اشخاص تحت الحمایه اداره قونسولی و... بود» بنابراین باتوجه به مداخلات روزافزون نمایندگان سیاسی و كنسولی به این نتیجه می رسیم كه حكومت واقعی ایران در دست سفرا و نمایندگان عالیرتبه كشورهای خارجی بود.
● الغای كاپیتولاسیون در كشورهای جهان
رژیم كاپیتولاسیون در كشورهای مختلف جهان در اواخر قرن نوزدهم میلادی و اوائل قرن بیستم به صورت های گوناگون از بین رفت. اولین كشوری كه با امضای قراردادی كاپیتولاسیون را در كشور خود منسوخ كرد كشور ژاپن بود كه در سال ۱۸۹۹ به این امر مهم دست یافت. كشور یونان در سال ۱۹۱۴، كشور مراكش در سال ۱۹۲۰؛ كشور تركیه به صورت نهایی در سال ۱۹۲۳م. كشور تایلند در سال ۱۹۲۷، و ایران در سال ۱۹۲۸ توانستند به مقابله با كاپیتولاسیون پرداخته و آن را لغو نمایند.
● الغای كاپیتولاسیون در ایران
آن زمان كه مردم علیه استبداد داخلی قیام كردند و خواهان مشروطیت بودند، دولت عثمانی رژیم كاپیتولاسیون را بدون رضایت بیگانگان و به طور یك جانبه لغو نمود. حذف كاپیتولاسیون در ایران به یكی از مواد مهم مرامنامه های احزاب ایران تبدیل شد و هر حزب و گروهی خواهان لغو این امتیاز شدند. در سال ۱۲۹۷ش. تصویب نامه ای در دولت صمصام السلطنه صادر شد كه در آن آمده بود، معاهدات، مقاولات و امتیازاتی كه از یكصد سال به این طرف دولت استبدادی روس و اتباع آن از ایران گرفته اند تماماً تحت فشار و جبر و زور و یا به وسیله عوامل غیرمشروعه از قبیل تهدید و تطمیع برخلاف صلاح و صرفه مملكت و ملت ایران شده است و با استناد به قانون اساسی و حق مالكیت ایران الغا می گردد.(۲)
تزلزل پایه كاپیتولاسیون در ایران را باید در عهدنامه مودت ایران و شوروی در سال ۱۹۲۱م جست وجو كرد. كلیه امتیازات از جمله كاپیتولاسیون كه دولت روسیه تزاری از ایران گرفته بود در این عهدنامه لغو گردید. پس از روی كار آمدن رضاخان و انقراض سلسله قاجار، انگلیسی ها كه خیالشان از بابت ایجاد یك حكومت قوی ضدكمونیستی در ایران راحت شده بود مانعی در جهت تسهیل الغای كاپیتولاسیون و بعضی امتیازات دیگر نمی دیدند تا بتوانند براعتبار خود نزد دولت و پادشاه جدید بیفزایند. جنگ جهانی اول، تأسیس جامعه ملل، الغای كاپیتولاسیون در تركیه، انقلاب اكتبر ۱۹۱۷ میلادی در روسیه و الغای عهدنامه تركمانچای، صدور تصویب نامه كابینه صمصام السلطنه بختیاری و كودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ شمسی از عوامل مهمی بودند كه نقش اصلی را در سرعت بخشیدن به الغای قطعی و كامل كاپیتولاسیون در ایران داشتند.
● احیای مجدد كاپیتولاسیون در ایران
با درگیر شدن آمریكا در جنگ دوم جهانی، نیروهای این كشور در اروپا و آسیا مستقر شدند و حضور قابل توجهی در خارج آمریكا پیدا كردند. برای مستشاران نظامی آمریكا كه در استخدام دولت ایران بودند یك قرارداد دفاعی دوجانبه امضا شد. پنج ماه بعد دولت آمریكا در خصوص وضعیت حقوقی نیروهای خود مذاكراتی را با مقامات ایران آغاز كردند. چون مقامات آمریكایی از سابقه كاپیتولاسیون در ایران آگاه بودند تمایل داشتند كه موضوع كاپیتولاسیون را بدون سرو صدا و با كمترین هزینه و در حقیقت با موافقت شخص شاه به انجام برسانند.
از طرفی به علت ناتوانی محمدرضا پهلوی در اجرای برنامه اصلاحات ارضی، دولت جان، اف كندی مجبور شد تا چهره مورد نظر آمریكا یعنی علی امینی را به نخست وزیری منصوب كند دكتر علی امینی یك مأموریت اصلی برعهده داشت، آن هم اجرای اصلاحات ارضی بود. لایحه اصلاحات ارضی در بیستم دی ماه ۱۳۴۰ به تصویب هیئت دولت رسید. دولت آمریكا پس از دو ماه كه از تصویب اصلاحات ارضی گذشته بود طرح درخواست اعطای مصونیت مستشاران نظامی خود را مطرح كرد.
آنان می پنداشتند چون دولت امینی با فشار مستقیم آمریكاییان روی كارآمده است لذا به سرعت با درخواست آنها موافقت خواهد كرد. ولی این سیاستمدار كهنه كار و شاهزاده قاجاری كه به خوبی از سابقه كاپیتولاسیون آگاه بود همواره در مقابل درخواست آمریكا طفره رفت تا سرانجام جای خود را در سال۱۳۴۱ به اسداله علم داد. دولت اسداله علم نیز موقعیت طرح و اجرای طرح آمریكایی كاپیتولاسیون را به دست نیاورد تا در ۱۷اسفند ۱۳۴۲ جای خود را به دولت حسنعلی منصور سپرد. در تیرماه ۱۳۴۳ محمدرضا شاه به آمریكا رفت و مورد استقبال گرم مقامات آمریكایی قرارگرفت. در مسائلی كه مورد بحث و تبادل نظر طرفین قرارگرفت اعطای كمك های نظامی آمریكا، منوط به وضع مقررات قضایی و مصونیت نظامیان آمریكا شد.
پس از بازگشت شاه از آمریكا، لایحه مزبور در مجلس سنا طرح شد. در سوم مرداد ۱۳۴۳ مجلس سنا جلسه فوق العاده ای تشكیل داد تا به بررسی چند لایحه بپردازد. این جلسه تا نیمه شب ادامه پیدا كرد و بعد از طرح لوایح مختلف، مقارن نیمه شب، لایحه كاپیتولاسیون كه متن آن بدین قرار بود مطرح شد: ماده واحد: با توجه به لایحه شماره ۱۳۴۲/ ۱۱۲۵- ۲۱۵۷- ۲۲۹۱-۱۸ شمسی دولت و ضمائم آن در تاریخ ۲۱/۱۱/۴۲ به مجلس سنا تقدیم شده به دولت اجازه داده می شود كه رئیس و اعضای هیئتهای مستشاری نظامی ایالات متحده آمریكا در ایران كه به موجب موافقت نامه مربوط در استخدام دولت شاهنشاهی باشند از مصونیت هایی كه شامل كارمندان اداری و فنی موصوف در بند(و) ماده اول قرارداد وین كه در تاریخ هیجدهم آوریل ۱۹۶۱ میلادی (۲۹فروردین ۱۳۴۰) به امضا رسیده است برخوردار نماید.
نكته قابل توجه اینكه حسنعلی منصور با تحریف حقایق سعی در بی اهمیت جلوه دادن این لایحه داشت. روز سه شنبه ۲۱/۷/۱۳۴۲ مجلس شورای ملی بررسی لایحه مزبور را آغاز كرد سرانجام رأی گیری در ساعت پنج بعدازظهر انجام و از ۱۳۶نماینده حاضر در جلسه، لایحه مذكور با ۷۴رأی موافق در مقابل ۶۱رأی مخالف به تصویب رسید.
● واكنش امام خمینی(ره) در برابر كاپیتولاسیون
بدون شك موضعگیری امام خمینی(ره) در برابر مصوب مجلس (كاپیتولاسیون) و در پی آن تبعید ایشان، نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران می باشد. رژیم شاهنشاهی كه از سخنرانیها و افشاگریهای معظم له می هراسید، نماینده ای به شهرستان قم اعزام كرد و این پیام را برای امام فرستاد: ...آمریكا به منظور كسب وجهه در میان مردم ایران با تمام قدرت فعالیت می كند پول می ریزد و از نظر قدرت در موقعیتی است كه هرگونه حمله به آن، به مراتب خطرناك تر از حمله به شخص اول مملكت است. آیت الله خمینی اگر بنا دارند نطقی ایراد كنند باید خیلی مواظب باشند كه به دولت آمریكا برخوردی نداشته باشد كه خیلی خطرناك است و با عكس العمل تند و شدید آنان مواجه خواهد شد دیگر هرچه بگویند حتی حمله به شاه چندان مهم نیست.
به رغم پیام مؤكدی كه برای خمینی امام(ره) ارسال شد ایشان نطقی تاریخی در چهارم آبان ۱۳۴۳ ایراد كردند كه به بخشی از آن می پردازیم: «اگر یك خادم آمریكایی، اگر یك آشپز آمریكایی، مرجع تقلید شما را وسط بازار ترور كند... دادگاههای ایران حق محاكمه ندارند... اگر شاه ایران یك سگ آمریكایی را زیر بگیرد بازخواست خواهد شد...»(۳)
این افشاگریها و سخنرانیها باعث گردید رژیم ستمشاهی كه از آمریكا و ایادی آن دستور می گرفت امام را از ایران تبعید نماید. بذری كه ایشان طی سال های ۳-۱۳۴۲ به زمین پاشیدند بالاخره در سال ۱۳۵۷ شكوفه داد و با پیروزی انقلاب اسلامی و تشكیل شورای انقلاب، لایحه كاپیتولاسیون برای همیشه ملغی شد.(۴)

حسین كلاته
۱) علی اكبر دهخدا، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش، ص.۳۶
۲) مسعود اسدالهی، احیای كاپیتولاسیون و پیامدهای آن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، مركز چاپ و نشر، ۱۳۷۳ ص.۳۶
۳) حمید روحانی (زیارتی)، نهضت امام خمینی، تهران واحد فرهنگی بنیاد شهید، ۱۳۶۴ ش. ص .۷۰۸
۴) محمدتقی علویان، شناخت حقیقت ]بی جا، بی نا، بی تا[ ص۲۸-.۲۱
منبع: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

منبع : روزنامه کیهان