پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و دو فایده اساسی

قطعنامه ۵۹۸ در ۲۷ تیرماه ۱۳۶۷ با پذیرش رسمی جمهوری اسلا می ایران به جنگ بین ایران و عراق خاتمه داد و صلحی نسبی را در منطقه برقرار کرد. اگرچه ترتیبات و مقررات قطعنامه به راحتی انجام نشد و به دلیل اختلا ف نظر دو طرف در تفسیر و اجرای مقررات آن و از همه مهمتر کارشکنی های عراق روند اجرای آن خصوصا در ابتدا با مشکلا تی مواجه و در مواردی ترتیبات قطعنامه، گاهی نقض یا ناقض اجرا شد. تصویب قطعنامه ۵۹۸ در ۲۰ ژوئیه (۲۹ تیر ۱۳۶۶) براساس هفت منشور حکایت از آن داشت که اعضای شورای امنیت به ویژه اعضای دائمی آن تصمیم جدی گرفته بودند تا صرف نظر از علت و انگیزه جنگ بین دو دولت به آن پایان دهند. مهمترین تفاوت آن از نظر صوری، قرار گرفتن آن در قالب فصل ۷ منشور ملل متحد بود که آن را از حالت توصیه خارج و برای دو طرف جنگ لا زم الا جرا می کرد. از نظر محتوایی نیز این قطعنامه از قطعنامه های پیشین جامع تر بود و در آن سعی شده بود برخی دیدگاه ها و خواسته های ایران مورد توجه قرار گیرد.
این نوشتار به بررسی مختصر دلا یل شورای امنیت برای تصویب این قطعنامه، بررسی تحولا ت نظامی جنگ در سالهای پایانی و برخی دلا یل پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران پرداخته است. زمینه های تغییر مفاد قطعنامه ۵۹۸ به وسیله سازمان ملل رد قطعنامه های شورای امنیت توسط جمهوری اسلا می ایران به دلیل یکطرفه بودن اکثر مفاد این قطعنامه ناتوانی شورای امنیت سازمان ملل را در حل مشکل جنگ ایران و عراق بیش از پیش به نمایش می گذاشت.
این مساله موجب شد تا شورای امنیت در مواجهه با آخرین موضع ایران در قبال قطعنامه ۵۸۸ به این نتیجه برسد که تا زمان ملحوظ نمودن برخی نظرات ایران از صدور هرگونه قطعنامه دیگری خودداری ورزد. این نتیجه در کنار دو مساله اساسی دیگر باعث شد تا شورای امنیت اقدام به تصویب قطعنامه ای کند که در آن تا حدودی نظرات ایران، به ویژه در زمینه تعیین متجاوز منعکس شده باشد.
این دو مساله عبارت بودند از:
۱) پیروزی های بزرگ و استراتژیک ایران در جبهه های جنگ وبه ویژه در دو عملیات والفجر ۸ و کربلا ی ۵.
۲) به توافق رسیدن آمریکا و شوروی در مورد حل چند منازعه منطقه ای از جمله جنگ ایران و عراق. با در نظر داشتن مسائل فوق، دبیرکل سازمان ملل نسبت به موثر افتادن قطعنامه های ۵۸۲ و ۵۸۸ اظهار بدبینی کرد و پس از توضیحات خود با ذکر افزایش حملا ت به کشتی های تجاری و نفتی در خلیج فارس از گسترش بیش از حد جنگ و تهدید صلح جهانی اظهار نگرانی کرد. پس از این گزارش دبیرکل طی مشورت های خود با اعضای دائم شورای امنیت بیانیه ای را به عنوان رئیس شورا در تاریخ ۶۵/۱۰/۱ منتشر کرد که توسط نماینده آمریکا قرائت شد. پس از بیانیه مذکور دبیرکل مجددا از اعضای شورای امنیت درخواست کرد تا مساعی خود را جهت یافتن راه حل اساسی، برای پایان یافتن جنگ به کار گیرند. شورای امنیت نیز پس از استماع نظرات دبیرکل آمادگی خود را برای یافتن راه حلی جدید برای پایان دادن به جنگ اعلا م کرد و از اسفندماه سال ۶۵ (همزمان با موفقیت های ایران در عملیات کربلا ی ۵) گروه کار ویژه ای مرکب از اعضای دائم شورای امنیت (آمریکا، چین، شوروی، فرانسه، انگلیس) به منظور بحث و تبادل نظر پیرامون بررسی راه های پایان جنگ ایران و عراق تشکیل شد.
نتیجه کار این گروه که جلسات کار خود را به صورت محرمانه برگزار می کردند تحت عنوان قطعنامه ۵۹۸ منتشر شد تاثیر دو ابرقدرت در جنگ و پایان آن هماهنگی و توافق دو ابرقدرت که پس از پایان جنگ جهانی دوم بی سابقه بود دو ویژگی مهم داشت که هر دو بر جنگ ایران و عراق و پایان آن تاثیر گذاشت. یکی دامنه گسترده گفت وگوهای خلع سلا ح و کنترل تسلیحات و دیگری حل و فصل درگیری های محلی با اعاده نقش سازمان ملل متحد.
از همین رو بین المللی شدن جنگ ایران و عراق، آهنگ خطر را برای دو ابرقدرت به صدا درآورد و سیاست های گورباچف و مشکلا ت آمریکا زمینه را برای هماهنگی ابرقدرت ها واقدام مشترک برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق فراهم ساخت. آنها هرکدام از نقطه نظر منافع خود و تهدیدات و خطراتی که از تداوم جنگ متوجه آنها می شد بر پایان آن تاکید کردند و با استفاده از مکانیزم هایی که در اختیار داشتند بر جمهوری اسلا می ایران فشار آوردند. برخورد منفی ایران با قطعنامه های صادره از موضع قدرت نظامی به دلیل جو حاکم بر شورای امنیت که به شدت متاثر از سیاست های دو ابرقدرت شرق و غرب بود ونیز به دلیل ماهیت قطعنامه های صادره از سوی این شورا، هیچگاه قطعنامه های صادر شده را مورد تایید قرار نداد و ضمن رد مستدل آنها خواستار برخورد عادلا نه شورا با موضوع جنگ شد. مواردی چون عدم استفاده از لفظ منازعه یا جنگ در قطعنامه ها یا عدم گنجاندن ماده ای جهت شناسایی آغازگر جنگ و... از دلا یلی بود که ایران برای رد قطعنامه ها به آنها استناد کرد.
موفقیت در عملیات والفجر ۸ و کربلا ی ۵ - تصرف فاو، عملا ارتباط عراق با خلیج فارس را قطع کرد و ایران را در کنار کشور کویت که یکی از اصلی ترین حامیان اقتصادی عراق در جنگ بود قرار داد. تصرف منطقه شلمچه نیز ایران را به شهر استراتژیک بصره که برای عراق اهمیتی خاص داشت نزدیک کرد و باعث تغییر موازنه جنگ به نفع ایران گردید. امیدواری قدرت های بزرگ و کشورهای منطقه نسبت به مقاومت عراق هم به شدت کاهش یافت در نتیجه در شرایطی که احتمال موفقیت های ایران رو به افزایش و مقاومت عراق رو به کاهش گذارده بود، پایان جنگ بدون طرف پیروز می توانست تامین کننده حداقل خواسته های دو ابرقدرت از پایان جنگ ایران و عراق باشد.
بررسی وضعیت عینی جنگ در سال های پایان بررسی تحولا ت نظامی جنگ پس از حمله سراسر عراق به ایران در شهریور ۱۳۵۹ و متوقف شدن ماشین جنگی این رژیم در اوایل سال ۱۳۶۰ و همچنین بازپس گرفتن خرمشهر در ۳ خرداد ۱۳۶۱ نشان از تغییر روند جنگ به سود ایران بود. بعد از فتح فاو و عملیات موفق کربلا ی ۵ تحلیلگران غربی و شرقی از احتمال پیروزی قریب الوقوع ایران در جنگ و سرنگونی رژیم بعث سخن می گفتند اما از بهار سال ۱۳۶۷ تحولا ت جنگ به نحو غافلگیرانه ای در عرض سه ماه به زیان ایران و به سود عراق تغییر یافت که منجر به تغییر وضعیت نظامی عراق از سوی سران حکومت این کشور شد. روند جنگ در دو سال آخر به گونه ای بود که دشمن در منطقه جنوب با تهدید جدی مواجه نبود. این موضوع فرصت لا زم را به دست داد تا ارتش عراق استراتژی خود را در جنوب از پدافند به آفند تغییر دهد از سوی دیگر تشدید فشارهای ایران باعث شد تا سازمان رزم عراق فراخوانی نیروها را از یک نوبت تا قبل از سال ۱۳۶۵ به ۳۰ نوبت در این سال افزایش دهد و در هر دوره نیز صدهزار تن از مشمولا ن جدید خود را برای اعزام به صحنه نبرد آماده و روانه کند. موضوعی که به گسترش چشمگیر سازمان رزم عراق منجر شد.
همزمان با این تحولا ت و با توجه به این که حمایت های مردمی هسته مرکزی دفاع و قدرت نظامی ایران را تشکیل می داد نوعی گرایش نسبت به این تحلیل پدید آمد که تغییر روحیه مردم ایران می تواند به شکست جمهوری اسلا می مبدل شود. در نتیجه این تحلیل، عراق مرحله دیگری از حملا ت موشکی و جنگ شهرها را با هدف درگیر کردن مستقیم مردم با نتایج خسارت بار جنگ آغاز کرد.
تغییرات در موازنه جنگ پس از درگیری های ایران با آمریکا در سال ۱۳۶۶ در خلیج فارس و عدم تعرض جدی به استحکامات عراق در همین سال و ایجاد یک فضای تنفسی برای عراق - در حالی که نیروهای نظامی ایران پس از عملیات والفجر ۱۰ به شهرهای خود بازگشته و نیروهای سیاسی سرگرم انتخابات مجلس بودند - در ساعت ۵ بامداد روز یکشنبه ۲۸ فروردین ۱۳۶۷ ارتش عراق با اجرای آتش توپخانه سنگین و حملا ت شیمیایی علیه نیروهای ایرانی تهاجم خود را به فاو آغاز کرد.
این در حالی بود که از سال ۱۳۶۶ به بعد کل نیروهای ایرانی مستقر در تمامی منطقه جنوب کمتر از صد گردان و نیروهای عراقی مشتمل بر ۳۰۵ گردان درگیر و ۱۳۰ گردان احتیاط بودند. در توضیح دلا یل تغییر جغرافیای جنگ از سوی ایران باید گفت این اقدام ناشی از بن بست جبهه های جنوبی بود. سقوط فاو استراتژی سیاسی سابق ایران مبنی بر متقاعد کردن کشورهای حامی عراق برای دادن امتیاز به جمهوری اسلا می به دلیل برتری قدرت تهاجمی ایران در مقایسه با عراق و همچنین در اختیار داشتن مناطقی از خاک عراق را آسیب پذیر کرد و در معرض تغییر قرار داد.
عراق پس از حمله به فاو و تصرف این شهر در زمانی کمتر از ۴۸ ساعت، نقل و انتقالا ت فاو را با هدف آمادگی برای عملیات بعدی آغاز کرد و سرانجام ۳۸ روز پس از حمله به فاو در ساعت ۸ روز ۱۳۶۷/۳/۴ به منطقه شلمچه حمله کرد. طبق تحلیل محسن رضایی: در آن زمان هرچند نیروهای خودی از زمان و مکان تهاجم دشمن مطلع بودند ولی شلمچه تنها در مدت ۸ ساعت سقوط کرد.
وی در ادامه اشاره می کند علی رغم اطلا ع از حمله دشمن اراده لا زم برای مقابله با حفظ شلمچه وجود نداشت. در واکنش با شکست شلمچه ایران اقدامات زیر را انجام داد ۱- افزایش فعالیت دیپلماتیک و اعمال فشار برای تغییر در بندهای ۵۹۸ به سود جمهوری اسلا می ۲- دعوت از مردم و بسیج آنها برای حضور در جبهه های جنگ ۳- اقدام به تغییرات جدید در سطوح عالی فرماندهی نظامی که بارزترین آن انتصاب هاشمی رفسنجانی به عنوان جانشین فرماندهی کل قوا در ۱۲ خرداد ۱۳۶۷ بود.
دشمن با استفاده گسترده از سلا ح های شیمیایی در بامداد ۴ تیر سال ۱۳۶۷ به جزایر مجنون حمله کرد و با آغاز تاریکی مناطق مزبور را از تصرف نیروهای ایرانی درآورد و بدین ترتیب موقعیت خود را تثبیت کرد. باز پس گیری تمام مناطق جنوب در مدت ۳ ماه موقعیت سیاسی - نظامی عراق را به طور در خور توجهی بهبود بخشید و ایران را در موقعیت سخت و آسیب پذیری قرار داد. تصرف دهلران با توجه به زمان کم و تصرف مقر فرماندهی نیروی زمینی ارتش بیشتر شبیه به یک فاجعه بود تا شکست نظامی. پیشروی عراق در خاک ایران بازتاب گسترده ای داشت زیرا این برای نخستین بار پس از عقب نشینی سال ۱۹۸۲ میلا دی بود که عراق به خاک ایران وارد می شد. مجموع این عوامل پیش زمینه لا زم را برای اتخاذ تصمیم نهایی ایران مبنی برعقب نشینی فراهم آورد.
از سوی دیگر پس از عقب نشینی ایران از برخی از مناطق همچون حلبچه در ۲۲ تیر سال ۱۳۶۷ و ادامه حملا ت عراق و تشدید فشارهای بین المللی به ایران جلساتی درداخل کشور با هدف اتخاذ تصمیم نهایی درباره جنگ تشکیل شد ودر نشست مشترک سه قوه که اعضای شورای نگهبان نیز در آن حضور داشتند شرایط نظامی - سیاسی کشور مورد بحث قرارگرفت. امام در روزهای ۲۳ و ۲۴ تیر ماه نشست های مشورتی جداگانه ای انجام دادند ولی نشست نهایی و اصلی طبق دستور امام با حضور ۴ تن از شخصیت های کشوری و لشگری در روز ۲۵ تیر تشکیل شد.
چند روز پس از تشکیل این جلسه هاشمی رفسنجانی اعلا م کرد طی بحث هایی که صورت گرفت مجموعه شرایط جمهوری اسلا می را به این نتیجه رساند که برای مصلحت انقلا ب قطعنامه ۵۹۸ پذیرفته شود.
بدین ترتیب دو روز پس از پیش روی های عراق در خاک ایران در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ جمهوری اسلا می ایران با ارسال نامه ای به خاویر پرزدکوئیار دبیر کل سازمان ملل، رسما قطعنامه ۵۹۸ را پذیرفت.
در هر صورت قطعنامه ۵۹۸ با تدبیر حضرت امام پذیرفته شد. امام (ره) سفارشی به مردم کردند: «این روزها ممکن است بسیاری از افراد به خاطر احساسات وعواطف خود صحبت از چراها، بایدها و نبایدها کنند که هر چند این مسئله به خودی خود یک ارزش بسیار زیبا است اما اکنون وقت پرداختن به آن نیست».
مسوولا ن رسانه های گروهی از پرداختن به جزئیات دلا یل سیاسی پذیرش قطعنامه خودداری کردند اما به نظر می رسد در حال حاضر در صورتی که مصلحت کشور اجازه دهد مسوولا ن خواهند توانست به طور شفاف شرایط آن روز کشور، فشارهای بین المللی برای در انزوا قرار دادن جمهوری اسلا می و نیز در تنگنا قرار دادن ایران از نظر اقتصادی - سیاسی - نظامی را برای مردم و افکار عمومی تبیین کنند تا از هر گونه قضاوت شتاب زده و نارسا اجتناب شود; هاشمی رفسنجانی امام جمعه موقت تهران و جانشین وقت فرماندهی کل قوا در خطبه های نماز جمعه تهران در ۲۸ مرداد سال ۱۳۶۷ با بجا ارزیابی کردن زمان پذیرش دلیل آن را غرور ملی دانسته و می گوید: «از دیدگاه دیگر ما به مسائلی رسیدیم که آن موقع نمی رسیدیم. رفع ادعای جنگ طلبی ما و صلح طلبی عراق از جمله دستاوردهایی بود که پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در زمان فعلی به دست آمد.»
در ۲۱ مرداد ۱۳۶۷ آیت الله خامنه ای، رئیس جمهور وقت کشور در خطبه های نماز جمعه تهران عنوان کردند: «اعلا م قبول قطعنامه از طرف جمهوری اسلا می دو فایده اساسی داشت اول این که آتش بس را به صلا ح انقلا ب و کشور دانستیم و دوم این که با اعلا م قبول قطعنامه ماهیت رژیم عراق علی رغم ادعای صلح طلبی آشکار شد و تحولا ت بعدی اصالت هر دو مصلحت را مشخص کرد.»
هاشمی رفسنجانی یک روز پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ گفت این تصمیم تحقیقا در جهت مصالح اسلا م وامت برداشته شد و هیچ گونه شبهه ای از ضعف و ناتوانی در آن نیست.

نویسنده : زهره نراقی
منابع:
۱- نگاهی اجمالی به قطعنامه های شورای امنیت در مورد جنگ ایران و عراق فصلنامه نگین ایران
۲- تصویب قطعنامه ۵۹۸ و اسناد آن در سازمان ملل - فصلنامه تاریخ جنگ، شماره ۱۰
۳- بررسی تحولا ت نظامی جنگ در سال ۶۷- فصلنامه نگین ایران، شماره ۲۰

منبع : روزنامه مردم سالاری