تهران پایتختی برای آینده

● نگاهی دوباره به پایتخت آشفته
هنگامی که مسافری برای اولین بار وارد کشوری می شود حتی اگر برنامه یی از پیش برای گشت و گذار در آن کشور نداشته باشد و به صورت موقت برای چند ساعت مجبور به توقف شود، اولین جایی که ترجیح می دهد ببیند مرکز شهری است که به آن وارد شده است چون عصاره فرهنگ و تاریخ هر شهری را در مرکز آن می توان مشاهده کرد. مرکز هر شهر دارای ویژگی هایی است که از جمله می توان به معماری با محتوا، بافت متمرکز، کوچه ها و معابر کم عرض، ساختمان های کم ارتفاع و بناهای شاخص مذهبی و حکومتی همچون مساجد، کلیساها، کاخ ها و... اشاره کرد که نمایانگر فرهنگ جوامع انسانی در قالب احجام معماری و فضاهای زیستی در دوره های مختلف تاریخ هر جامعه است.
از اولین اقداماتی که کشورهای با سابقه تاریخی انجام داده اند، حفظ بافت های ارزشمند به همان وضعیت اولیه است که البته بهسازی و مرمت این بافت ها از مهمترین وظایفی است که به طور مستمر در سرلوحه کار مدیران شهری قرار دارد.
کنترل ترافیک، اولویت مسیرهای پیاده بر سواره، نصب تابلوهای راهنما، ایجاد امکانات رفاهی و تفریحی از جمله سرویس های بهداشتی، عرضه محصولات فرهنگی، رستوران ها، هتل ها، وسائط حمل و نقل ویژه دسترسی به مکان ها و بناهای شاخص، مبلمان شهری مناسب و هر چیزی که بتواند خواسته های گردشگران را برآورده سازد، پیش بینی شده است، خصوصاً برخورد احترام آمیز با گردشگران از مواردی است که کشورهای دارای صنعت توریسم به صورت ویژه به آن می پردازند.
با این مقدمه گوشه یی از وضعیت تهران را به عنوان پایتخت و ورودی کشور به معرض قضاوت می گذاریم. اولین چیزی که مسافران هوایی یا زمینی از این شهر مشاهده می کنند هاله یی از دود غلیظ است که تا فرسنگ ها امتداد دارد و در واقع باعث می شود جز تصویری نامفهوم از شهر، حتی رشته کوه البرز که مهمترین ارزش طبیعی این شهر است به چشم نیاید. بعد از اینکه وارد شهر می شوی ازدحام خودرو، آلودگی صوتی و البته آلودگی شدید هوا که مجاری تنفس را تحت تاثیر قرار می دهد بیشتر عیان می شود. در اولین دقایق متوجه می شوی که به یک لابیرنت بی سر و ته و آشفته وارد شده یی.
ساختمان های بی قواره و بی تناسب، مسیرهای طولانی در لابه لای ساختمان هایی که همه جا و حتی در لبه بعضی اتوبان ها به صورت دیواره یی غیر قابل نفوذ بالا رفته اند. رانندگی ناهنجار و توقف ناگهانی مسافرکش ها که هر کجا بخواهند می ایستند، عبور عابران پیاده از چراغ راهنمایی که برای خودروها سبز است، صف های عریض و طویل در ایستگاه ها، اتوبوس های مملو از مسافر، شلوغی بی دلیل خیابان ها و پیاده روها در بیشتر ساعات روز و حتی شب، نبود مبلمان شهری و سرویس های بهداشتی در سطح شهر، کمبود شدید عرصه های عمومی، آلودگی و بوی تعفن جوی های آب و سطل های زباله و... نهایتاً به مرکز شهر می رسی که چیز زیادی از آن باقی نمانده است و اگر هم بنایی با ارزش و کمتر دست خورده در لابه لای تابلوهای عریض و طویل فروشگاه ها پیدا شود آنقدر دود روی آن را گرفته است که تشخیص آن به آسانی ممکن نیست.
مرکز تهران مشخصاً دارای سه دوره تاریخی شامل دوره های صفوی، قاجاری و پهلوی است که از دوره صفوی آن به جز مواردی انگشت شمار اطلاعی در دست نیست و بیشتر محدوده مرکزی تهران در دوره قاجار و سپس پهلوی اول دچار دگرگونی شده و شکل گرفته است. در سال های اخیر و به دلیل وجود بازار در قلب مرکز تاریخی، این محدوده دستخوش تغییرات بسیار شده و عملاً هر گوشه آن تبدیل به پاساژ، انباری، پارکینگ و فضاهای تجاری شده است، به جز بازار که مقوله یی بسیار پیچیده بوده و مطالعات گسترده یی برای نجات بخشی از آن مورد نیاز است، خیابان های پیرامون حصار صفوی یعنی حد فاصل خیابان های وحدت اسلامی، مولوی، ری و امیرکبیر به مراکز عمده فروشی مبدل شده اند.
مرکز صفوی به همین وضعیت گرفتار شده است. با توجه به مرکزیت بازار تهران در این محدوده و اقبال تجاری بیمار گونه آن که زیر پله هایش نیز تبدیل به تجارتخانه هر تازه واردی به آن شده است بدیهی است ساختمان های تاریخی مسکونی، حمام ها، تکیه ها، کاروانسراها، تیمچه ها، سراها و همه ارزش های معماری این مجموعه بی نظیر که با پشتوانه قرن ها تجربه معماری و شهرسازی این سرزمین شکل گرفته است، هر روز دچار تخریب یا تغییر کاربری شده و به جای آن پاساژ، مغازه، کارگاه های غیرمجاز و... دایر شود.
ظاهر آلوده و ناهماهنگی و دخل و تصرفات در بناها، بافت های تاریخی و فضاهای شهری، کف سازی نامناسب معابر، ازدحام شدید خودرو و جمعیت در بافت مرکزی، حضور موتوسیکلت ها در سطح شهر به ویژه بافت مرکزی، حضور وانت بار و چرخ های بارکش در بازار که ساق پای جمعیت را نشانه رفته اند، اشغال معابر توسط کسبه، بوی تعفن جوی ها در سطح شهر که البته با اندکی بارندگی آب به همراه آشغال های موجود در خیابان ها جاری می شود، کمبود شدید عرصه های عمومی که به تدریج حداقلی را هم که اکنون موجود است به احسن تبدیل می شود، و ده ها مشکل دیگر که شهروندان با آن دست به گریبانند.
این کم توجهی نسبت به پایتخت که بیشتر به دلیل ناآگاهی ما نسبت به اهمیت جایگاه شهر و تاثیر آن بر تعالی و رشد مادی و معنوی انسان است وضعیت اسفباری را برای تهران و به ویژه بافت تاریخی آن با حدود ۴۷۰ سال سابقه شهری به وجود آورده است که اگر این اندک نیز حفظ نشود، مابقی کالبد شهر به جز موارد استثنایی و پراکنده همچون میدان آزادی، کاخ های نیاوران و سعدآباد، درختان خیابان ولی عصر(عج) و چند مورد دیگر فاقد هر گونه ارزشی جهت بالیدن به آن خواهد بود.
رشد تهران که از دوره قاجار شروع شد و با احداث کاخ صاحبقرانیه در اراضی نیاوران، موجبات توجه بیشتر درباریان و متمولان به نقاط شمالی شهر فراهم آمد که البته به دلیل آب و هوای مناسب از گذشته دور نیز به عنوان ییلاق دارای اهمیت بود، بدین ترتیب رقابتی در جهت احداث عمارت ها و باغ های زیبا در تپه ماهورها و دامنه های شمیرانات شروع شد که متاسفانه امروز به جز تعدادی انگشت شمار از آن باقی نمانده است.
در چنین اوضاع نابسامان و با توجه به اینکه خیابان های تهران کنونی که در واقع از همان خیابان های دوره پهلوی اول و پس از تخریب حصار قاجاری به مرور ایجاد شدند الگو گرفته اند، خصوصاً دو خیابان اصلی شمالی جنوبی تهران یعنی خیابان های شریعتی که جاده قدیم شمیران است و خیابان ولی عصر(عج) که مسیری اختصاصی جهت دسترسی به کاخ سعدآباد بوده است پایه شکل گیری بخش اعظمی از استخوان بندی تهران قرار گرفتند.
گسترش بی هدف و ساخت و سازهای بی رویه که در شهر اتفاق افتاده و همچنان ادامه دارد تا دامنه های البرز را که حضور آن موجب زیبایی، طراوات و سرچشمه آب مورد نیاز میلیون ها شهروند تهرانی است به شدت تحت تاثیر و هجمه قرار داده است، قدام به ساخت و ساز روی مسیل کوی نصر و میرداماد که به روده های تجاری تبدیل شدند و در ادامه همین تفکر رود دره دربند نیز که آثار دیواره های بتنی آن که قرار بود به همان سرنوشت دچار شوند هنوز باقی است و ساخت و سازهای بی برنامه روی ارتفاعات پونک، ولنجک، سعدآبادو ... نشان از حرص و ولع عده یی در جهت از بین بردن هر قطعه فضای باز در شهر دارد.
بنابر آنچه آمد هرگونه اقدام به ایجاد تراکم و ساخت و ساز به شکل کنونی به جز افزایش معضلات شهر و مردم حاصل دیگری در بر نخواهد داشت و شایسته است مدیران و مسوولان در اولین گام به جدیت جلوی کسانی که به حذف زمین ها، باغات و عرصه های موجود به ویژه پادگان ها و فضاهای دولتی و غیردولتی چشم طمع دوخته اند را بگیرند و شهر را از این اندک ذخایری که می تواند پاسخگوی بسیاری از نیازهای اجتماعی، فرهنگی، ورزشی و تفریحی شهروندان تهرانی و بلکه همه مردم کشور باشد محروم نکنند.
بافت نزدیک به شطرنجی شهر تهران همان طور که گفته شد از خیابان های اولیه با محوریت خیابان های ولیعصر(عج) و شریعتی تبعیت کرده است که تا مدت ها جزء خیابان های عریض و مناسب شهر بوده اند ولی در وضعیت کنونی شهر و با افزایش تراکم در محدوده هایی که با معابر و کوچه های کم عرض محصور شده اند که روزگاری باغ و حیاط خانه های یک طبقه و نهایتاً دو طبقه بوده اند و احداث ساختمان های بلندمرتبه که متاسفانه هیچ کنترل ضوابط شهرسازی بر آن حاکم نیست عملاً هرگونه اقدامی را در جهت بهبود وضعیت ترافیک شهر به دلایلی که ذکر شد عقیم گذاشته و خواهد گذاشت زیرا گسترش شهر روی سطح با توجه به موقعیت جغرافیایی تهران نمی بایست در این ابعاد اتفاق می افتاد که افتاده است.
در نتیجه به منظور رسیدن به یک حالت متعادل در شهر تهران راهکارهای بسیار بنیادی تر از اقداماتی که تاکنون صورت گرفته است می باید انجام شود از جمله ایجاد زیرساخت های مورد نیاز و بالا بردن کیفیت زیرساخت های موجود، گسترش عرصه های عمومی، گسترش حمل و نقل ریلی به ویژه تراموا که می تواند در خیابان های شرقی- غربی مرکز شهر بسیار کارساز باشد، ممنوعیت ساخت و ساز در ارتفاعات، جلوگیری از هرگونه اقدام به احداث پاساژ، پارکینگ و مرتفع سازی در بخش مرکزی شهر، پایین آوردن ارتفاع ساخت و ساز در کوچه باغ ها و معابر شمیرانات و جلوگیری از تخریب خانه های ویلایی و تشویق مالکان به احداث و توسعه باغ ویلا در مناطق شمالی شهر و دامنه های البرز، بهسازی و مرمت بناها و بدنه های ارزشمند شهر و میادین، ایجاد مبلمان مناسب شهری، استفاده از ضوابط ساخت و ساز بر پایه اصول جهانی و ملی شهرسازی، کنترل کیفیت و زیبایی نماهای شهر، انتقال مشاغل مزاحم و کارگاه ها از مرکز شهر، توجه جدی به وضعیت بازار تهران و حرکت در جهت ساماندهی و رفع مشکلات آن و پیشگیری از هرگونه اقدامی که به اصالت این بافت ارزشمند لطمه بیشتری وارد کند.

مهدی معمارزاده

منبع : روزنامه اعتماد