سهم مسلمانان چین در تمدن

متجاوز از ۱۳۰۰ سال پیش، آیین اسلام وارد سرزمین چین شد و امروزه شمار مسلمانان آن سامان نزدیك به ده میلیون نفر است كه منسوب به ده قوم مختلف‏اند. (۱) مسلمانان نیز چون دیگر اقوام این سرزمین كه در كنار آنان به كار و مبارزه مشغولند، سهم بسزایی در گسترش روابط دوستانه با كشورهای عربی - اسلامی و بطوركلی همه مسلمانان جهان دارند.
● ره‏آوردهای علمی
پیامبر اسلام(ص) فرمود: «دانش بجویید، اگر چه در چین باشد.»
پیرو این سخن گرانقدر، خلفای اسلامی نمایندگان سیاسی خود را راهی سرزمین چین كردند. اولین گروه اعزامی از طرف خلیفه سوم عثمان بن عفان در روز دوم محرم سال ۳۱ هجری برابر با ۲۵ اوت سال ۶۵۱ میلادی در دوره كومت‏خاندان پادشاهی تانگ، به شهر چانگان (۲) پایتخت آن روز چین وارد شد. امپراتور چین، اعزام آن گروه را به عنوان آغاز روابط دوستانه میان چین و عرب تلقی كرد و هیات را مورد استقبال قرار داد. براساس اسناد تاریخی، از سده هفتم گروههایی از مسلمانان عرب به قصد تجارت از راه دریا و خشكی وارد این سرزمین شدند. راه دریایی كه آنها پیمودند از عربستان آغاز می‏شد و پس از طی خلیج مانار و بنگال و تنگه مالاگا و دریای چین جنوبی به شهرهای كوانگ‏چو (كانتون) ، چیوان‏چو (زیتون)، هانگ‏چو، یانگ‏چو می‏رسید و به شانگ‏های پایان می‏یافت. در حالی كه راه خشكی از ایران و افغانستان آغاز می‏شد و با گذشتن از ایالت‏سین‏كیانگ به شانگ‏های ختم می‏شد. به بركت‏سكونت گروهی از این مسلمانان مهاجر در چین و روی آوردن برخی از مردم آن سرزمین به اسلام در طول بیش از هزار و سیصد سال بتدریج آیین اسلام رواج یافت و مسلمانان در زمینه‏های گوناگون به فعالیت پرداختند.
نخست ره‏آوردهای علمی مسلمانان و شور و اشتیاق آنان در راه كسب هر چه بیشتر دانش را یادآور می‏شویم.
در آغاز مسلمانان چین به بررسی و بهره‏وری از دانشهای اختصاصی مسلمانان عرب بویژه علم پزشكی، داروسازی، ریاضیات، ستاره‏شناسی، تقویم‏نگاری و انتقال این علوم به سرزمین چین پرداختند. داروها، نسخه‏ها و اطلاعات پزشكی دیگری كه به چین آورده شد، در بخشهای بسیاری از كتاب داروهای گوناگون چین چاپ قرن دوازده و كتاب دایرهٔ‏المعارف پزشكی چین چاپ قرن شانزده، ذكر شده است.
سپس مسلمانان چین با به كارگیری دانش ستاره‏شناسی عرب و فارس به بررسی شرایط جوی پرداختند و در پی آن در قرن سیزده میلادی مركز اسلامی ویژه نظارت بر اوضاع جوی و تهیه تقویم چین تاسیس شد. در سال‏۱۲۶۷ م جمال‏الدین، ستاره‏شناس مسلمان، هفت نوع دستگاه نجومی اختراع كرد كه عبارتند از: «دستگاهی چند حلقه‏ای ویژه ثبت اوضاع جوی، «وسیله‏ای جهت‏دار برای ثبت‏حوادث جو»، «كره آسمان‏»، «كره زمین‏» و... در این میان تقویم هجری مهمترین مرجع تقویم چهارصد ساله چین، كه از نیمه قرن سیزده آغاز شده، قرار گرفت. (۳) و در سال ۱۳۸۲م تلاشهای یكی از بزرگان اسلام در راه ترجمه كتابهای عربی در زمینه تقویم‏نگاری، جغرافیا و ستاره‏شناسی به ثمر نشست و از سوی دربار امپراتور مورد ستایش قرار گرفت.
از آنجا كه ریاضی پایه دانش ستاره‏شناسی است، مسلمانان همزمان كتابهای ریاضی عرب را نیز به چین آوردند، كه گزارش آن در اسناد تاریخی دوران حكومت‏خاندان پادشاهی یوآن (۴) به ثبت رسیده است. و بر این اساس، در دوران حكومت‏خاندان پادشاهی یوآن (۵) و مینگ، شمار بسیاری از دانشمندان همپایه در دانش ستاره‏شناسی و ریاضیات از میان مسلمانان چین به ظهور رسیدند.
مسلمانان چین به مهارت خارق‏العاده خود در هنر معماری شهرت یافتند، آنها طی روزهای نخستین ورود اسلام به آن سرزمین به منظور برگزاری مراسم دینی خود مساجدی در ایالتهای شانگهای، گوانگ‏چو، چیوان‏چو و هانگ‏چو بنا كردند. مسجد هانگ‏چو كه در اوایل سده چهاردهم به دست علاءالدین ساخته شد مورد ستایش جهانگرد عرب ابن‏بطوطه قرار گرفته است. این مسجد بارها مرمت‏شده و تاكنون همچنان پابرجاست. در سال‏۱۲۶۶ م معمار برجسته‏ای به نام اختیارالدین مامور شد تا كاخهای پادشاهی یوآن را كه امروزه كاخ امپراتور در پكن بر پایه آن پی‏ریزی شده است‏بنا كند.
مسلمانان چین، همزمان با توسعه و تكامل بخشیدن به فرهنگ خود به فراگیری فرهنگهای دیگر اقوام نیز پرداختند. امروزه موسیقی و رقص دو قوم اویغور و قزاق، سروده‏ها و ترانه‏های محلی اقوام هویی، دونگ شیانگ و سالا از شاهكارهای فرهنگ چین به‏شمار می‏آیند. در دهه هفتاد قرن یازدهم «حاج یوسف هاس‏» قصاید داستانی خود را به نام «رمز سعادت و بركت‏» در ۱۳۲۹۰ بیت‏سرود، این اشعار با «دوازده مقام‏» - شامل ۳۴۰ ترانه - دیرزمانی به عنوان اثری ارزشمند در ادبیات چین زبانزد قوم اویغور شد. در همان زمان نیز «ماناس‏» - مجموعه‏ای حماسی - از نمونه‏های ادبیات ملی نژاد قرقیز به‏شمار می‏رفت.
در میانه قرن سیزده و چهارده میلادی نقاش مسلمان «گاوكه گونگ‏» (متوفی به سال ۱۳۱۰م) با ترسیم مناظر طبیعی، بویژه جنگلهای كوهستانی پوشیده از مه شهرت یافت. وی با بهره‏گیری از روشهای سودمند مكاتب هنری معروف آن زمان مكتب هنری خاص خود را به وجود آورد. لازم به یادآوری است كه تابلو «بوته‏های خیزران‏» وی از برجسته‏ترین كارهای هنری آن عصر به شمار می‏آید.
«سعد الله‏» (۱۲۷۱ - ۱۳۶۸م) نیز با سرودن قصایدش به شهرت رسید. «شمس‏الدین‏» (۱۲۷۸ - ۱۳۵۱ م) كتابهای بسیاری تالیف كرد. وی به دانش گسترده‏اش در زمینه ادبیات، فلسفه، تاریخ، ریاضیات، ستاره‏شناسی، جغرافیا و طرحهای آبرسانی آوازه یافت. پس از قرن پانزده میلادی شمار بسیاری از شاعران، ادیبان و نقاشان از میان مسلمانان چین به ظهور رسیدند.
افزون بر «گای چای‏» (۱۷۷۴-۱۸۲۹م) نقاش مسلمانی كه در كشیدن چهره عموما و نقاشی گیاهان ثعلب و خیزران به طور خاص مهارت زیادی داشت مسلمانان دیگری نیز بودند كه نامشان در تاریخ چین درخشیده است، مانند: بدرالدین، مای‏لیوی، دینگ خدنیان، جین دایوی، شان‏جی‏دی، ماشی جیون و سای‏یوی و...
شایان ذكر است; «لی‏چی‏» متفكر، منتقد و تاریخدان مسلمان (۱۵۲۷-۱۶۰۲) چنان جراتی داشت، كه نیش قلم خود را متوجه تفكر فئودالیستی و سازمانهای اجتماعی حاكم آن دوران كرد، و زیانهای این‏گونه تفكر را بر پیشرفت جامعه برشمرد. و به همین دلیل آثار علمی او پیوسته موردتوجه دانشمندان چین قرار داشت. از جمله آثار وی: «تسانگ شو» (كتاب پنهان) و ملحقات و «وین‏شو» (كتاب سوخته) می‏باشد كه بخش ملحقات آن پس از تحریر تجدید چاپ شد.
دانشمندان مسلمان چین شوق فراوانی به دانش‏اندوزی داشتند و بهره‏وری ایشان از مزایای دیگران آنها را به ارائه خدمات تازه‏ای در راه غنای فرهنگ كشور واداشت.
● پیرامون آموزش احكام اسلام و كتابهای اسلامی
مسلمانان چین عموما از راه شفاهی معارف اسلامی را فرامی‏گرفتند و آموزش معارف اسلامی در سالهای پایانی سده شانزده میلادی در مساجد ایالت‏شانسی آغاز شد. در هر مسجد گروهی از دانشجویان به فراگیری قرآن كریم، دیث‏شریف، فقه ،كلام و فلسفه، زبان عربی و فارسی نزد پیشنماز آن محل پرداختند و با گذشت زمان از این شیوه آموزش معارف اسلامی سایر مناطق مسلمان‏نشین نیز پیروی كردند.
در قرن هفدهم، دانشمندان مسلمان چین از سویی به تالیف كتابهایی به زبان سنتی چین پرداختند و از سوی دیگر، كتابهای دینی نگاشته شده به زبانهای فارسی و عربی را به زبان چینی برگرداندند و از این طریق خدمات ارزنده‏ای ارائه كردند.
وانگ دای یوی (۱۵۶۰-۱۶۶۰ م) نخستین كسی است كه درباره آیین اسلام به زبان چینی كتاب نوشت. وی كتابی را با عنوان پاسخ صحیح به پرسش از حقیقت نگاشت و در آن به پرسشهای مطرح شده پیرامون اسلام پاسخ گفت. این اثر بارها به چاپ رسید و با استقبال مسلمانان چین روبرو شد. افزون بر آن وی كتابهای حقیقت اسلام، راه و روش اسلام و آثاری پیرامون «توحید»، «فقه‏» و «احكام دین‏» نیز تالیف كرد.
شیخ یوسف ماچو (۱۶۴۰-۱۷۱۱) نویسنده كتاب ده جلدی روشنگری اسلام است كه تالیف آن به سال ۱۶۸۲ م پایان پذیرفت.
لیوچی (۱۶۵۵-۱۷۴۵) به شمار بسیار تالیف و ترجمه‏اش شهرت یافت، از جمله آثار او حقیقتهای اسلامی در شش جلد، راه و روش آخرین پیامبر(ص) در بیست جلد و دستورات اسلام در بیست جلد می‏باشد.
شیخ ماده سین (۱۷۹۴-۱۸۷۴) نویسنده‏ای برجسته و پیشوایی ژرف‏نگر در علوم دینی است، وی همزمان با تدریس به دانشجویان در مساجد به امر ترجمه و تالیف نیز می‏پرداخت. از آثار وی می‏توان: گزیده‏ای از اصول چهارگانه دین، هدف زندگی، شناخت‏حقیقت اسلام و احكام دین را نام برد. از وی تاكنون سی اثر به چاپ رسیده است كه مشتمل بر موضوعات گوناگونی از قبیل «قانون و دستور اسلام‏»، «ستاره‏شناسی‏»، «جغرافیا»، «دستورزبان عربی‏» و «بلاغت‏» می‏باشد. بخشی از این كتابها را وی به تنهایی و بخشی را با همكاری نویسندگان دیگر تالیف كرد. لازم به یادآوری است كه تعدادی از این كتابها به زبان چینی و تعدادی دیگر به زبان فارسی یا عربی و یا به هر دو زبان نوشته شده‏اند. متاسفانه او در زمانی كه تنها پنج جزء از قرآن كریم را به زبان چینی ترجمه كرده بود، درگذشت.
علاوه بر چهار دانشمند مشهور یاد شده دوران حكومت‏خاندان پادشاهی «چینگ‏»، (۶) نام‏آورانی چون جیون شی (۱۵۶۷-۱۶۵۷) و ووتسون چی (۱۵۹۸-۱۶۹۸) وجود داشتند.
شایان ذكر است; كه سلیمان دوون شیو (۱۸۲۸-۱۸۷۲) ساكن ایالت‏یون‏نان و رهبر جنبش مقاومت در برابر حكومت فئودالی خاندان چینگ، نخستین كسی است كه در سال ۱۸۶۲م اقدام به چاپ قرآن كریم به روش كنده‏كاری بر روی چوب كرد. البته فراموش نكنیم كه لی‏آن‏یوآن (۱۸۴۱-۱۹۰۳) نیز قبل از وی موفق به چاپ برگزیده‏ای از قرآن كریم با ترجمه چینی آن شده بود.
شمار زیاد تالیفات اسلامی چین بازتاب از خودگذشتگی نخستین دانشمندان ما در مسیر غور و بررسی معارف دینی است و همین امر نیز كمك شایانی به نشر اسلام در آن سرزمین كرده است.
مسلمانان چین در عرصه اقتصاد و سیاست نیز خدمات ارزنده‏ای ارائه كردند. اقوامی مانند اویغور، هویی، قزاق، دونگ شیانگ، قرقیز، سالا، تاجیك، ازبك، تاتار و باوآن پیوسته در زمینه تولید، بهسازی و نوآوری وسایل كشاورزی، احیای زمینهای بایر، ایجاد شبكه‏های آبرسانی، تحول كشاورزی و پرورش دام در مناطق شمال غربی چین، با اقوام هان، مغول، تبت و دیگر اقلیتهای نژادی به تبادل تجربیات مشغول بودند. آنها در راه احیای زمینهای بایر شمال و جنوب كوههای تیان‏شان و منطقه گذرگاه غرب رودخانه زرد و بعضی از بخشهای ایالات نینگ شیا - گانسو و شانسی كوشیدند.
از اسناد تاریخی چنین درمی‏یابیم كه آن گروه از مسلمانان چین كه در ساخت‏شبكه‏های آبیاری شركت داشتند در مدت شش سال از ۱۲۷۴ تا۱۲۷۹ م به آبادانی ۰۰۰/۲۰۰ مو از اراضی بایر ایالت‏یون‏نان توفیق یافتند.مشهور است كه ایالت‏سین‏كیانگ از خشكترین مناطق چین است و برای دگرگونی این شرایط مسلمانان محلی با همیاری دیگر نژادها به ساخت‏شبكه‏های آبرسانی پرداختند و به تلاشهایی طاقت‏فرسا در این راه دست زدند. این فعالیتها در پایان قرن نوزدهم میلادی به ثمر نشست و دو بخش شمالی و جنوبی ایالت‏سین‏كیانگ را زیرپوشش گرفت.
در یادداشتهای تاریخی محلی به این نكته اشاره شده است. شبكه آبیاری با برخورداری از ۹۴۴ حلقه قنات اصلی و۳۳۰۳ حلقه قنات فرعی به خود می‏بالد كه عهده‏دار آبیاری مساحتی برابر ۰۰۰/۱۹۰/۱۱ مو از زمینهای كشاورزی شده است.
ایالت‏سین‏كیانگ پس از آزادی شاهد موقعیتی بی‏نظیر در آبرسانی بود، زیرا با حفر چاههای آرتزین روش ساخت صدها طرح آبرسانی تغییر كرد. و در كنار مهار كردن برخی رودخانه‏ها به صورت اولیه‏اش، مناطق مشروب از قناتها نیز، بازسازی شد. اما شبكه‏های قنات كه در سرتاسر ایالت نینگ شیا امتداد یافته در آغاز با سختكوشی قوم هان به وجود آمد و بعدها نیز قوم هویی در تكمیل آن شركت جستند.
مسلمانان قزاق كه نسل اندر نسل، به دامپروری مشغول بوده‏اند، سهم بسزایی در توسعه دامپروری و صنعت ریسندگی و بافت پارچه‏های پشمی و دباغی پوست چین دارند. امروزه این قوم به پیروی از سایر نژادها به صنایع دستی، تجارت و حمل و نقل كالا روی آورده‏اند.
شمار بسیاری از مسلمانان در میدانهای سیاسی چین درخشیدند، كه سید اجل شمس‏الدین (۱۲۱۱-۱۲۷۹) تنها یكی از آنان به شمار می‏آید. وی به ریاست‏حكومت ایالت‏شنسی و یون‏نان انتخاب شد و در مدت حكومت‏خود «سازمان كشت گروهی‏» را بنیان نهاد. او با تمام همت در راه ساخت مسجدها و مدرسه‏ها، احداث پلها، راههای كوهستانی و ساختمان چاپارخانه‏ها، ایجاد شبكه‏های آبرسانی، آوردن بذرهای نو به منطقه كوشید و به ترویج‏حداكثر بهره‏وری اهالی از ابزارهای پیشرفته تولید به قصد توسعه اقتصاد محلی پرداخت. از آن زمان تاكنون پیوسته، این مرد سیاسی، دادگر و درستكار به پاس خدمات ارزنده‏اش مورد احترام و بزرگداشت اهالی آن منطقه است. پسر بزرگ وی، ناصرالدین (درگذشته به سال ۱۲۹۲ م) و پسر دیگرش حسن (درگذشته به سال ۱۳۱۰م) و «گاوكه گونگ‏» نقاش و نیز شمس‏الدین، كه از او سخن رفت، همگی از سیاستمداران سرشناس مسلمانان به شمار می‏آیند. های روی (۱۵۱۴-۱۵۸۷)، حاكم مسلمان، پرهیزكار و یگانه تاریخ چین است. وی هنگامی كه بر تخت‏حكومت ایالت‏یون‏نان نشست، به منظور كاستن از رنج كشاورزان و افزایش تولید كشاورزی، به سازماندهی آنان در برابر حوادث طبیعی و سركوب اشرار منطقه پرداخت. خدمات ارزنده او همچنان زبانزد مردم است.
در كنار این فعالیتها، مسلمانان چین به مبارزه‏ای دامنه‏دار با حكومت فئودالی دست زدند و در میانه سده چهاردهم و آغاز قرن هفدهم در دو جنبش دهقانی كشور شركت كردند. افزون بر این، در براندازی حكومت فئودالی خاندان یوآن و مینگ دخالت داشتند.
در جنوب غربی چین، مسلمانان نژاد هویی با پیوستن به قوم هان و اقلیتهای نژادی دیگر مانند یی، میاو، بای و... به شورش علیه حكومت فئودالی پرداختند و همزمان با آنان قوم هویی و اویغور و دیگر نژادها نیز در جنبشی مشترك در برابر حكومت فئودالی شمال غربی چین به پاخاستند. این شورشها كه در میانه سده نوزده مناطق گسترده‏ای از كشور را فراگرفت و بیش از ده سال به طول انجامید بخشی از انقلاب دینی - دهقانی كشور چین به شمار می‏آید. از جمله آنها لشگر شورشگر سلیمان دوون شیو است كه گروهی از كشاورزان و كارگران معادن، اقوام هویی و هان ویی را در برمی‏گرفت. آنان حكومت‏۵۳ شهر را به دست گرفتند به انقلاب دینی كشور تایبینگ یاری رساندند و ضرباتی شكننده بر پیكره حكومت ارتجاعی خاندان پادشاهی چینگ وارد ساختند.
مسلمانان چین به همراه سایر مردم آن سرزمین، بدون خستگی و سستی با استعمارگران به مبارزه پرداختند. در سال ۱۹۰۰ م ارتشبد مسلمان مافولو مبارزه خود را بر ضد اشغال ارتش متحد هشت كشور كرانه تیانگین و دیوار چین آغاز كرد. تا آن كه در راه مام میهن شرافتمندانه به شهادت رسید. در ایام جنگ دفاعی در برابر ژاپن (۱۹۳۷-۱۹۴۵) مسلمانان اقوام مختلف به مقاومت در برابر این تجاوز و كمك به خطوط مقدم جبهه پرداختند. آنان در پایگاههای مقاومت، تحت فرماندهی حزب كمونیست چین تشكیلات و گروههای مسلح ویژه‏ای را سازماندهی كردند.
مابن چای (۱۹۰۱-۱۹۴۴) فرمانده گردان هویی در طول پنج‏سال به عرصه بیش از صد جنگ در جنوب شهر پكن وارد شد و ضربه‏هایی مهلك بر اشغالگران ژاپنی وارد آورد، و در پی آن; این گردان لقب «سربازان آهنین شكست‏ناپذیر و ناگسستنی‏» گرفت. زمانی كه مادرش به چنگ دشمنان افتاد و از وی خواستند تا پسرش را وادار به تسلیم كند، او با بی‏اعتنایی به تهدید و فریبشان قاطعانه خواسته آنان را رد كرد تا آن كه با سرافرازی به شهادت رسید. «چوده‏» فرمانده كل لشگر راه هشتم ضمن تقدیر از این دو - مادر و فرزند - چنین گفت: این دو «نمونه‏هایی هستند از دو نژاد هان و هویی و قهرمانانی از دو نسل.»
همچنین مسلمانان، فعالانه در حركتهای بزرگ انقلاب چین كه به آزادی آن سامان در سال‏۱۹۴۹م انجامید، شركت كردند; مثلا «قوه لونگ چن‏» زن قهرمان مسلمان قوم هویی با چوئن‏لای رئیس فقید شورای حكومتی در پایه‏گذاری «فرهنگ‏سرا»ی شهر تیانگین همكاری كرد، همچنان كه در جنبش مشهور ۴ می به سال‏۱۹۱۹ م حضور داشت. نژاد اویغور و دیگر اقوام سین‏كیانگ به رهبری احمد قاسم (۱۹۱۴-۱۹۴۹ م) حكومت انقلابی و نیروهای مسلح را در سالهای ۱۹۴۴ تا۱۹۴۹ و در مناطق ایلی و تاچنگ و آلتای تاسیس كردند، نیروهایی كه ضربات سختی بر حكومت ارتجاعی كومین‏تانگ و نیروهای استعمارگر در سین‏كیانگ وارد كرد، و جنگ آزادیبخش سراسر كشور را پشتیبانی كرد.
مسلمانان چین افزایش تولید، آبادانی كشور، ایستادگی در برابر ستم‏های فئودالیسم و تجاوز توسعه‏طلبانه استعمار را از سنتهای باشكوه و وظایف مقدس خود می‏دانند.
● داد و ستدهای دوستانه خارجی
در طول تاریخ، روابط عمیق دوستانه‏ای میان مسلمانان چین و دیگر مسلمانان آفریقا و آسیا برقرار بوده است. آنان و مسلمانان سایر كشورها در تبادل فرهنگی شرق و غرب و پیشرفت دادوستد میان چین و اعراب همكاریهایی مثبت داشته‏اند.
در آغاز گفتار به راههای قدیمی ارتباطی میان چین و مسلمانان اشاره شد. مشهور است كه راه زمینی همان «راه ابریشم‏» معروف بود اما در زمینه راه دریایی تفصیل بیشتری لازم است. از آخرین سالهای سده هفتم تا پایان سده پانزدهم، بندرهای چین و شهرهای مجاور آن مانند گوانگ‏چو، چیوان‏چو، فوچو، مینگ‏چو و یانگ‏چو لنگرگاه مسلمانان كشورهای مختلف و دانشمندان و جهانگردان مسلمانی بود كه پی‏درپی از راه دریا وارد آن سرزمین می‏شدند.
در اوج شكوفایی تجارت، شمار بازرگانان مسلمان غیربومی تنها در یك بندر چین از هزاران تا دهها هزار نفر برآورد شده است. اما بازرگانان چین كه در میان آنها مسلمانان نیز بودند، برای تجارت راهی جنوب شرقی آسیا و سواحل اقیانوس هند شدند. در بغداد (سده هشت و نه میلادی) بازار مخصوص عرضه كالاهای چینی از قبیل پارچه‏های ابریشمی و ظروف‏چینی وجود داشت. همزمان نیز در شهرهای شانگهای، گوانگ‏چو و یانگ‏چو بازارهایی مخصوص عرضه كالاهای ایرانی و عربی شكل گرفت. در سده چهاردهم كه جهانگرد عرب ابن‏بطوطه در جریان بررسی اوضاع عربهای ساكن گوانگ‏چو می‏گوید: گوانگ‏چو بزرگترین شهر جهان است و زیباترین بازار جهان در آن واقع شده است. وی هنگام دیدار از «چیوان چو» آن را «مركز تجارت جهانی‏» به‏شمار آورده است. از یادداشتهایش برمی‏آید كه بازرگانان عرب به جمع‏آوری ظروف چینی و سفالی، سنگهای گرانقیمت‏به منظور انتقال به سرزمین هند و یمن بسیار تمایل داشتند. در مدتی طولانی، حدود هشت تا نه قرن، چینیان عطر و ادویه، شكر و پارچه‏های پشمی، عاج فیل و شاخ كرگدن، مرجان و مروارید، عنبر زرد وارد می‏كردند و انواع پارچه‏های ابریشمی، چای، ظروف سفالی، لاكی، زرین و نقره‏ای، مشك و داروهای چینی صادر می‏كردند. همزمان نیز مسلمانان اختراعات مردم چین از قبیل صنعت كاغذ، قطب‏نما و باروت را به سرزمینهای اروپایی انتقال دادند.
درزمانهای گذشته، شمار بسیاری از جهانگردان عرب از چین دیدار كردند و سفرنامه‏هایی از خود به جای گذاشتند. از جمله «سلیمان‏» بازرگانی عرب است كه در سالهای میانی سده نهم با گذشتن از شبه قاره هند، خلیج‏بنگال و پاكستان، سفری دریایی به چین انجام داد. وی پس از بازگشت‏به وطن خود در سال ۸۵۰ م سفرنامه‏ای به نام سلسلهٔ التواریخ تدوین كرد. پس از مدتی «ابوزید حسن‏» مطالبی به آن افزود. این كتاب نخستین اثری است كه اوضاع چین را با تكیه بر «مشاهدات عربها در آن سامان بیان می‏كند. در سده چهاردهم ابن بطوطه شمال آفریقا را به قصد چین ترك كرد. وی با دیدار از پكن، چیوان‏چو و گوانگ‏چو اوضاع بازرگانان مسلمان آفریقایی، شرایط اجتماعی - اقتصادی، آداب و رسوم، دادوستد، صنایع دستی و چشم‏اندازهای طبیعی و جغرافیایی آن مناطق را در سفرنامه خود نگاشت.
شایان ذكر است كه چنگ‏خه دریانورد بنام جهان از مسلمانان ایالت‏یون‏نان و از نژاد هویی است. پدر و پدربزرگ وی به قصد ادای فریضه حج رهسپار مكه شدند. خود نیز در سال ۱۴۰۵ از سوی خاندان مینگ دستور یافت تا در راس یك ناوگان بزرگ دریایی شامل ۶۲ كشتی (با طول ۱۵۰ متر و عرضی بالغ بر ۶۰ متر) و ۲۷۸۰۰ دریانورد، سفر كند. او در طول ۲۵ سال از ۱۴۰۸ تا۱۴۳۳ هفت‏سفر انجام داد كه در طی آنها از ۳۵ كشور آفریقایی و آسیایی دیدار كرد. او نخستین شخصی بود كه به جنوب خط استوا در سواحل شرقی افریقا رسید. «چنگ‏خه‏» یك قرن و اندی پیش از كریستف‏كلمب كار دریانوردی را آغاز كرد و ناوگان وی از نظر شمار كشتی بیست‏برابر ناوگان غربی بود و این امر خود رخدادی بی‏نظیر در تاریخ دریانوردی است.
«چنگ‏خه‏» به بسیاری از مناطق مسلمان‏نشین از جمله مالزی، اندونزی، شبه قاره هند، ایران، مالدیو، ظفار، عدن، جده، مكه، تنگه هرمز در خلیج عمان، موگادیشو، بوراوا، جیوب، مالین و... سفر كرد، و در آخرین سفر خود، به قصد ادای فریضه حج رهسپار مكه شد. سفرهای «چنگ‏خه‏» در تقویت روابط دوستانه میان ملت چین و ملتهای آسیا و آفریقا و همچنین توسعه مبادلات فرهنگی - اقتصادی با دیگر كشورها اثر بسزایی داشت. ماخوان، فی‏شین و كونگ‏چن كه چنگ‏خه را در سفرهایش همراهی می‏كردند، هر كدام جداگانه كتابهای «دینهای جهان‏»، «دیدنیهای گوناگون‏» و «یادداشتهایی پیرامون كشورهای خارجی‏» را تالیف كردند. این كتابها از مهمترین اسناد روابط دوستانه میان چین در كشورهای آسیایی - آفریقایی آن زمان به‏شمار می‏آید.
گرچه تجاوز استعمارگران و امپریالیستها به شرق مانع انجام دیدارهای دوستانه میان مسلمانان چین و مسلمانان دیگر كشورها شد اما این دیدارها و دوستی‏های دیرینه هیچ‏گاه قطع نشد و پس از بنیانگذاری جمهوری خلق چین و به استقلال رسیدن پی‏درپی دولتهای آسیایی - آفریقایی به مسیر طبیعی‏اش بازگشت و وارد مرحله‏ای تازه شد.
در سال‏۱۹۵۳ «انجمن اسلامی چین‏» تاسیس شد. این انجمن به طور مرتب گروههایی را جهت اعزام به حج تمتع سازماندهی كرد. این گروهها از طرف حكومت و مردم عربستان با استقبال دوستانه روبرو می‏شوند. آنان طبق معمول پس از پایان فریضه حج از چند كشور اسلامی دیدار می‏كنند و پیام دوستی عمیق خود را به مردم و مسلمانان آن كشورها می‏رسانند. تاكنون این كاروانها از حدود سی كشور بازدید كرده‏اند. افزون بر آن; این انجمن پیوسته هیاتهای كشورهای اسلامی و شخصیتهای معروف دینی را به دیدار از چین فراخوانده و از آنها پذیرایی كرده است.
با نگاهی به آینده درمی‏یابیم; كه افقی روشن‏تر پیش روی ماست. امروزه ما مسلمانان چین دوشادوش دیگر اقوام با تمام توان در راه توسعه اقتصاد، فرهنگ، علوم و آموزش كشورمان می‏كوشیم. زیرا در پرتو اجرای سیاست‏برابری نژادها و آزادی دین، كه متن قانون اساسی بر آن تصریح كرده میدان وسیعی برای شكوفایی استعداد مسلمانان در كاوشهای علمی گشوده شده است.
در آینده مسلمانان دامنه پژوهش خود را پیرامون قرآن كریم، حدیث، فقه و فلسفه اسلامی گسترش خواهند داد، و با كوشش در راه پرورش افرادی شایسته در این زمینه‏ها به غور در تاریخ و فرهنگ نژادهای گوناگون بویژه تاریخ اسلام در جهان و سرزمین چین و سیر تحول اندیشه اسلامی خواهند پرداخت. آنها می‏كوشند تا از سهم بیشتری در رشد تفاهم و تبادل علمی - فرهنگی مسلمانان كشورهای مختلف و افزایش روزافزون روابط دوستانه میان ملت چین و مردم آسیا و آفریقا برخوردار شوند.

جمال ‏الدین بای شو یی - ترجمه محمد علی حسینی
پی‏نوشتها:
۱- اساس آمار ذكر شده گزارشهای رسمی است و جمعیت واقعی مسلمانان این كشور بسیار بیشتر است - م.
۲- .Ch|angan امروزه شانگهای نامیده می‏شود - م.
۳- تقویم جدید به نام Wan Nien Li توسط جمال‏الدین (به چینی (Cha - Ma - Lu - Ting ستاره‏شناس ایرانی نگاشته شد. نیدهام، ژزف، تاریخ تمدن و علم در چین، ج‏۳، ص‏۴۹، چاپ ,Cambridge سال ۱۹۵۴. - م.
۴- دوران حكومت‏سلسله یوآن (Yuan) از (۱۲۶۰ تا ۱۳۶۸) می‏باشد - م.
۵- دوران حكومت‏سلسله مینگ (Ming) از (۱۳۶۸ تا ۱۶۴۴) می‏باشد - م.
۶- چینگ‏یامنچو (Ch|iug) نام یكی از اقوام مهاجم شمال چین است كه در سالهای (۱۶۴۴ تا ۱۹۱۲) در آن سرزمین حكومت كردند - م.

منبع : مجمع جهانی شیعه شناس