دنیا برای شیعیان ما، مایه آرامش است

امامت شیعی به‌نحو قطعی از سال ۱۴۸ هـ.ق، یعنی بلافاصله پس از شهادت امام صادق(ع) و حتی اندکی پیش از آن، دوران شکوفایی و عصر طلایی خویش را پشت‌سر نهاده بود.
انقلاب عباسی که بر دوش داعیان ایرانی، در سال ۱۳۲هـ.ق به پیروزی رسیده بود، مصداق شعار مهم خویش، «الرضا من آل محمد» را درمیان عموزادگان هاشمی علویان و به‌صورت مشخص در ابوالعباس سفاح یافته بود. امام صادق(ع) و برخی علویان دیگر چون محمد بن عبدالله، نفس زکیه و برخی از کسانی‌ دیگر به دلایلی نپذیرفتند تا مصداق این شعار باشند.
بنابراین داعیان موالی ناچار بودند تا به عباسیان که درواقع فرزندان عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب هاشمی قریشی بودند مراجعه کنند. محمد بن علی بن عبدالله بن عباس دعوت موالی را پذیرفت و تا سال ۱۲۵ هـ.ق انقلاب را رهبری کرد.
پس از او پسرش ابراهیم امام، عهده‌دار امور انقلاب شد.ابراهیم در محرم ۱۳۲ هـ.ق در زندان امویان در حران به قتل رسید. وصی او برادرش عبدالله بن محمد سفاح بود که توانست حکومت عباسیان را با کمک موالی در سال ۱۳۲ هـ.ق تشکیل دهد.
هرچند دوران نخست عباسیان را نباید چندان دوران پراقتداری تلقی کرد، اما با به خلافت رسیدن ابوجعفر، عبدالله منصور، دیگر برادر سفاح در سال ۱۳۶ هـ.ق، اوضاع کاملا به‌سود عباسیان چرخید و آنان توانستند تقریبا تمامی موانع خلافت را از راه خویش بردارند.
امام کاظم در سال ۱۴۸ هـ.ق، یعنی در میانه خلافت منصور، به امامت رسید و کاملا طبیعی بود که منصور، امام را رقیب بالقوه خویش به حساب آورد. از این روی باید حیات اجتماعی – سیاسی امام(ع) را از سویی در تعامل ایشان با عباسیان قدرتمندی مشاهده کرد که حتی امکان تدریس معارف دینی را که پیش از آن لااقل در اختیار پدر ایشان قرار داشت، از ایشان سلب کردند و نیز از سوی دیگر در رابطه ایشان با برخی جریان‌های درون شیعی مانند اسماعیلیه که باورهایشان بر برخی آموزه‌های خاص مذهب تشیع مانند غیبت امام استوار بود.
با این مقدمه و به‌مناسبت هفتم صفر، سالروز تولد امام کاظم در دهکده‌ای کوچک به‌نام ابواء در نزدیکی مدینه، این ۲ گونه تعامل امام را به اجمال مورد بررسی قرار می‌دهیم.
امام موسی کاظم(ع) در سال ۱۲۸ هـ.ق متولد شدند. بنابراین در آغاز امامت در ۱۴۸ هـ.ق بیش از بیست سال نداشته‌اند. این مقارن بوده است با سال‌های میانی خلافت منصور. او در خلافت خویش به استثنای جریان امامیه که اینک نبرد مسلحانه را دنبال نمی‌کرد، لااقل با یک جریان علوی دیگر مواجه شد که منجر به دو قیام بزرگ علیه عباسیان شد: یکی قیام محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن(ع)، نفس زکیه و دیگری قیامی که تابع قیام اول بود و به‌دست ابراهیم، برادر محمد صورت پذیرفت.
محمد گمان می‌کرد که منظور از شعار «الرضا من آل محمد» درواقع اوست. بنابراین از بیعت با سفاح خودداری کرد. بیعت نکردن محمد که از سادات حسنی محسوب می‌شد، البته دلیل دیگری هم داشت؛ محمد به مصوبات کنگره‌ای استناد می‌کرد که در ابواء و در اواخر عهد اموی برگزار شد.
در آن کنگره پدر محمد از سران آل‌هاشم اعم از علویان و عباسیان دعوت کرد تا برای فرزندش محمد بیعت بگیرد. امام صادق(ع)، ابراهیم امام، سفاح و منصور ازجمله هاشمیان حاضر در کنگره بودند. تمامی شرکت‌کنندگان به‌جز امام صادق(ع) با نفس زکیه بیعت کردند. امام به عبدالله بن حسن گفت: پسر تو به خلافت نمی‌رسد؛ آن‌که قبای زرد پوشیده، به خلافت خواهد رسید.
منصور در آن جلسه قبای زرد پوشیده بود. او بعدا می‌گفت: من از آن روز خود را برای خلافت آماده کردم. (ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص ۱۵۸). نفس زکیه در زمان سفاح کوشید تا علیه او قیام کند ولی پدرش مانع او شد.
هنگام به خلافت رسیدن منصور در سال ۱۳۶ هـ.ق نیز محمد و برادرش ابراهیم از بیعت خودداری کردند. این عمل فرزندان عبدالله، منصور را سخت به هراس افکند؛ چراکه او آن دو را جانشینان بالقوه خویش می‌دید. از همین روی به جست‌وجوی جدی آنان پرداخت، تا این‌که محل اختفای آنان را کشف کرد.
محمد دعوتش را در رجب ۱۴۵ هـ.ق در مدینه آغاز کرد و به گفته مسعودی، لقب امیرالمؤمنین گرفت. او برادرش را به بصره فرستاد تا زمینه قیام را در آنجا فراهم آورد. علویان در این حرکت لباس سفید را به‌عنوان شعار خویش برگزیدند. منصور در ابتدا سعی کرد تا محمد را با نامه‌نگاری و دادن وعده آرام سازد ولی موفق نشد.
درنهایت همراهی نکردن مردم مدینه عامل اصلی شکست محمد شد. عامل دیگر همزمان نبودن قیام دو برادر در مدینه و بصره بود. قرار بود محمد و ابراهیم هر دو در سیزدهم رمضان قیام کنند؛ اما ابراهیم شدیدا مریض شد. محمد نیز به‌دلیل آن‌که لو رفته بود، تحت فشار مجبور شد تا دوازدهم رمضان خروج کند.
فرماندهی سپاه عباسی را در این نبرد عیسی بن موسی برعهده داشت که درواقع ولی‌عهد و برادرزاده منصور بود. نتیجه این جنگ، شکست سخت علویان و کشته شدن محمد در چهاردهم رمضان ۱۴۵ هـ.ق بود. عیسی بن موسی مدینه را در اختیار گرفت و تمام اموال سادات حسنی را مصادره کرد. وضعیت ابراهیم اما به‌گونه‌ای دیگر شد؛او موفق شد در بصره مستقر شود و زیدیه و معتزله را همراه خویش کند.
حتی امویان و عثمانیان و نیز فقهای بصره که البته سنی‌مذهب بودند، از او حمایت کردند چراکه همسر او از نواده عثمان بن عفان بود. او به‌سادگی بر بصره، اهواز، فارس و مدائن چیره شد. عباسیان کوفه که به هراس افتاده بودند، سپاهی گران را به سوی او اعزام کردند.
نبرد در ذی‌قعده ۱۴۵ هجری در نزدیکی کوفه و در روستایی به‌نام خمرا درگرفت. در ابتدا شکست‌هایی بر سپاه عباسی به فرماندهی عیسی بن موسی وارد آمد، اما تیری گردن ابراهیم را درید و او کشته شد. کشته شدن او به‌سرعت نتایج جنگ را تغییر داد و لشکر علویان به سرعت از هم پاشید. درباره موضع امام کاظم(ع) نسبت به این قیام باید گفت؛ ایشان به تبعیت از سیاست پدر خویش، نه‌تنها از شرکت در این قیام خودداری کردند، بلکه حتی از تأیید آن روی‌گرداندند.
برخی بر این باورند که هرچند امام آشکارا در این قیام‌ها شرکت نجسته است، اما در خفاء از تأیید آن اجتناب نمی‌کرده است. در این‌باره باید گفت اندکی دقت در رفتارهای خودپسندانه نفس زکیه و برادرش ابراهیم و نیز توجه به این آموزه که امامان پس از کربلا در هیچ قیام مسلحانه‌ای شرکت نجستند، بی‌شک ما را به این نتیجه می‌رساند که امامان به آگاهی و نیز عمداً از تأیید آنها روی‌برتافته‌اند؛ چراکه اگر تکلیف غیر از این می‌بود، حتما به‌مانند جد بزرگوارخویش امام حسین(ع) قیام می‌کردند، ازاین‌روی در سرتاسر دوره منصور (۱۵۸-۱۳۶) و نیز مهدی (۱۶۹-۱۵۸) و هادی (۱۷۰) امام از گزند ایشان در امان ماند.
البته در آغاز خلافت، منصور به کارگزار خود در مدینه نوشت: اگر جعفر بن محمد، شخصی را جانشین خود قرار داد، او را احضار کن و گردن بزن! اما از آنجا که امام پنج تن و ازجمله منصور و محمد بن سلیمان را ازجمله وصیان خویش قرار داده بود، منصور از قتل جانشین امام سر باز زد! منصور که قرار بود در پایان خلافت خویش آن‌را به عیسی بن موسی واگذار کند از این کار روی‌گرداند و ولایت‌عهدی خویش را به پسرش مهدی سپرد، اما از آنجا که در حضور بزرگان عباسی بر ولایت عیسی سوگند خورده بود او را ولی‌عهد قرار داد. در سال ۱۴۷ هـ.ق با مهدی عباسی فرزند منصور بیعت شد.
عباسیان در زمان منصور، همچنین دارای پایتخت شدند. آنان پیش از آن به‌مدت ۱۳ سال بدون پایتخت بودند، تا این که بغداد را بنا کردند. احتمالا نام بغداد فارسی و برگرفته از بغ و داد به‌معنای هدیه خداست. منصور آنجا را به میمنت بهشت جاویدان «وادی السلام» و «مدینه السلام» نامید. ساخت بغداد ۴ سال طول کشید و در سال ۱۴۹ هـ.ق به پایان رسید. نقشه او برای شهر ابتکاری بود.
او شهر را به‌صورت دایره‌ای و در تلاقی دجله و فرات که دو رودخانه متقاطع بودند بنا کرد. دو حصار پی‌درپی شهر را دربرمی‌گرفت و کاملا آشکار بود او از بافت شهرهای قدیمی ایران و ازجمله همدان تأثیر پذیرفته است.
منصور همچنین در سال ۱۵۱ هـ.ق شهر رصافه یا بغداد شرقی را برای فرزندش مهدی، روبه‌روی بغداد بنا کرد که به عسکر مهدی معروف شد. منصور در شب شنبه، ششم ذی‌حجه ۱۵۸ هـ.ق مرد.
خلافت مهدی را که ۱۰ سال و اندی به طول انجامید باید دوران انتقال سیاست عباسیان از خشونت و سرکوب به اعتدال و نرم‌خویی در برابر مخالفان به‌شمار آورد. او البته در عصر خویش برخی قیام ها را سرکوب کرد. ازجمله قیام زندیق‌ها و قیام ابن مقفع (۱۵۹-۱۶۱) که به‌لحاظ سیاسی با شخصیت ابومسلم خراسانی، رهبر ایرانی پیوند خورده و استمرار حرکت‌های سنباد و راوندیه بود.
در عهد منصور تیرگی روابط میان خلافت شرقی در بغداد و خلافت غربی در اندلس که در دست امویان آن بلاد بود، ادامه یافت، اما در مقابل روابط حسنه‌ای با امپراطوری روم برقرار شد. مهدی نیز همچون پدرش، عیسی بن موسی را به ولایت عهدی نپذیرفت و دو پسرش موسی هادی و سپس هارون‌الرشید را به‌طور پیاپی ولی‌عهد کرد.
مهدی در ۲۲ محرم ۱۶۹ هـ.ق درگذشت. هادی در ۲۵ سالگی به خلافت رسید. او نفرت از زنادقه را از پدرش به ارث برد و از سیاست او در تعقیب آنان پیروی کرد. هادی تصمیم داشت برادرش هارون را از ولایت‌عهدی برکنار کند؛ اما موفق نشد و در ۱۸‌ربیع‌الاول ۱۷۰ هـ.ق مرد.
برخوردهای اصلی امام کاظم(ع) با عباسیان درواقع در همین زمان روی‌داد. در ابتدا هارون (۱۹۳-۱۷۰ هـ.ق) چندان با شدت با امام برخورد نمی‌کرد. شیخ مفید می‌نویسد: چون حضرت را پیش هارون آوردند، به حضرت گفت: این دنیا چیست؟ و برای چه کسانی است؟ حضرت فرمود: برای شیعیان ما مایه آرامش و برای دیگران مایه آزمایش است. هارون گفت: پس چرا صاحب آن، آن‌را دربرنمی‌گیرد؟ جواب داد: درحالی‌که آباد بود از او گرفته شده است و وقتی آباد شد صاحب آن، آن‌را دربرمی‌گیرد.
هارون گفت: شیعیان شما کجایند؟ امام در جواب، این آیه را قرائت کرد: «کفار اهل کتاب و مشرکان از کفر خود دست‌بردار نبودند تا آن‌که برای ایشان از جانب خدای دلیلی روشن بیامد»، (بینه/۱)، هارون گفت: پس بدین ترتیب ما کافریم؟! فرمودند: نه، ولی همچنانید که خدا فرموده: «آیا نمی‌بینید کسانی را که نعمت خدا را تغییر داده و کفر پیشه خود ساختند، چگونه مردم خود را به هلاکت افکندند» (ابراهیم /۲۸).
در این هنگام هارون به خشم آمد و با حضرت رفتار تندی کرد (اختصاص، ص ۲۶۲). از روایات، این‌گونه برمی‌آید که امام دو بار به دست هارون به زندان افتاده است: زمان نخست مشخص نیست؛ اما مرتبه دوم آن از سال ۱۷۹ هـ.ق تا ۱۸۳ هـ.ق ۴ سال به طول انجامیده است.
معروف است هارون یک سال به حج می‌رفت و یک سال به جنگ. در سال ۱۷۹ که نوبت سفر حج بود به مدینه آمد و برای زمینه‌سازی زندانی کردن امام خطاب به قبر پیامبر(ص) گفت: ای رسول خدا! من از آنچه می‌خواهم انجام دهم عذر می‌خواهم. می‌خواهم موسی بن جعفر را دستگیر کرده، به زندان بیاندازم. او می‌خواهد میان امت تو اختلاف اندازد و خون آنها را بریزد.
در اصل شهادت امام، بنا به گزارش اکثر مورخان اختلافی نیست، هرچند درباره نحوه شهادت ایشان لااقل ۳ روایت وجود دارد. شهادت ایشان در سال ۱۸۳ هـ.ق رخ داده است.

سهند صادقی‌بهمنی

منبع : روزنامه همشهری