قصه رنج وگنج

قصه رنج و گنج، شاید شایسته‌ترین تعبیری باشد که بتوان به تاریخ نگاری و ادبیات انقلاب اسلامی اطلاق نمود.
واقعیت این است که اگر انقلاب اسلامی ایران که نقطه طلایی تلاش‌های آزادیخواهانه و استقلال‌طلبانه کهن‌ترین ملت خاورمیانه و جهان اسلام تلقی می‌شود با همه تاثیرات پیدا و پنهانی که در تاریخ معاصر گذاشته است در قسمتی دیگر از کره زمین رخ داده بود،پژوهش ها، تولیدات هنری و ادبی و منشورات و مطبوعات بسیار بیشتری می‌یافت.
هم آن گونه که حتی امروزه با گذشت پس از چندین دهه از انقلاب‌های کشورهایی چون روسیه، الجزایر و فرانسه این تولیدات در کشورهای دیگر همچنان ادامه دارد. با این حال در چند ساله اخیر حداقل به صورت جوایز نمادین و طرح‌های پژوهشی برای سامان یافتن روایت و تحلیل انقلاب از سوی نهادهای دولتی وخصوصی آغاز شده که انتظار اصلی آن است که این حرکت‌ها به عمق و عمومیت بیشتری دست یابد.
۱ ) اهمیت روایت و تاریخ نگاری معاصر:
»تحریف انقلاب و گسست نسل‌های بعدی با اهداف و انگیزه‌هایی که به ایجاد انقلاب‌ها منجر می‌شود»، از مهم‌ترین آسیب‌هایی است که به خاطر نپرداختن به روایت درست و عدم تبدیل این تحلیل‌ها به گفتمان عمومی همواره جوامع پس از انقلاب با آن درگیر هستند. در واقع گاهی تحلیل‌های درست و اطلاعات طبقه‌بندی شده از محدوده اسناد مرتبط با دانشوران و دانشگاهیان فراتر نمی‌رود و به همین خاطر امکان وقوع فراموشی اجتماعی و فاصله گرفتن جامعه از ارزش‌های متوقع اجتماعی بسیار بالاست.
به ویژه آن که گروهی که از این انقلاب و تحولات پس از آن ضربه خورده‌اند می‌کوشند که عوامل به وجود آمدن آن را کم اهمیت و یا منحرف جلوه دهند.
اتفاقی که کم و بیش در حوزه رسانه‌ها و مطبوعات وابستگان به رژیم سابق، امروزه مورد سوء استفاده قرار می‌گیرد.
عزت شاهی یکی از فعالان سیاسی و مذهبی دوران مبارزات انقلاب در این زمینه معتقد است:
امروز برخی درصدد تطهیر نظام ستم شاهی از بیداد و مشکلاتی هستند که حتی به لحاظ اقتصادی مردم محروم کشور ما را در خود غرق نموده بود به همین دلیل انعکاس خاطرات و واقعیت‌های آن زمان بدون القا می‌تواند، دست توطئه گر چنین افرادی را برای جوانان رو نماید.
از این رو می‌توان اهمیت روایت‌های دسته اول، مستند و همه جانبه در مرحله نخست و پردازش گفتمان‌ساز این اسناد در قالب داستان، فیلم، نمایش، شعر و... در مراحل بعدی را در بسط و گسترش موارد ذیل مورد ارزیابی قرار داد:
الف) ایجاد ارتباط نسل‌های آینده که ارتباط ملموسی با پدیده انقلاب و عوامل آن نداشته‌اند با ارزش‌های عمومی انقلاب
ب) گسترش شفافیت بیشتر بین افراد، گروه‌ها و ماهیت و کارنامه جریان‌های سیاسی و اجتماعی و همچنین تاثیرگذاران داخلی و خارجی در عرصه‌های سرنوشت‌ساز
پ) تبیین درست و واقعی عوامل هم گرایی عمومی و انحطاط دستگاه‌های حکومتی
ت) تعیین طیف‌های مختلف قدرت و مبارزه و عوامل سرنوشت ساز ملی
ث) تعمیق ریشه‌های هویت ملی بر اساس خاطره‌های مشترک آئینی و میهنی
۲ ) طبقه‌بندی کتاب‌های انقلاب اسلامی
طبقه‌بندی و تعیین طیف‌های کتب منتشر شده در زمینه انقلاب اسلامی جنبه‌های مختلفی دارد، مثلا می‌توان این کتاب‌ها را از نظر ساختار مورد طبقه‌بندی قرار داد.
کتبی که در قالب‌های ادبی، رمان، خاطره، بازآفرینی ادبی و... قرار دارند و کتاب‌هایی که تحلیل ارائه وقایع و اسناد، عکس‌ها و سایر مدارک موجود از این دوران هستند.
حتی ممکن است گاه کتبی که نقش‌های سرنوشت‌سازی در به وجود آمدن جریان‌های انقلابی و ضد انقلابی نقش داشته باشد مورد قضاوت و طبقه بندی قرار گیرد.
طبقه‌بندی تاریخی نیز دارای طرفداران به خصوص خود است. آنچه واضح است این است که انقلاب یک فرآیند یک روزه یا یک ساله نیست و زمان تجلی بسیاری از جریاناتی که به وجود آمدن آن را باعث شده‌اند به همین دلیل تمامی اسناد و نوشته‌های ادبی که می‌توانند به نحوی این واقعه را منعکس نمایند، جزو کتب انقلاب مورد بررسی قرار می‌گیرند.
سال‌های حکومت پهلوی در ایران غالبا با تعارض ملت و حکومت همراه بوده است و غالب این تعارضات ‌مواجهه‌هایی خونین و همراه با پیامدهای ناگوار برای مردم و مخالفان رژیم بوده است. تعارض مداوم مردم و حاکمیت، منتهی به تلاش برای ترسیم چگونگی این تعارض، مشروعیت‌ یا عدم‌مشروعیت نظام حاکم، پیشرفت و عقب‌ماندگی، همگی مباحث جدی سال‌های حکومت پهلوی بوده است؛‌ هرچند این موضوعات در هر کدام از گرایشات عقیدتی و سیاسی جداگانه مورد بررسی قرار می‌گرفتند.
عوامل ایرانی حاکمیت پهلوی، در تاریخ‌نگاری معاصر و انقلاب اسلامی جایگاه قابل توجه و درعین حال کاملا در خور نقد و بررسی دارند و به چند دوره طبقه‌بندی می‌شوند:
ـ دوره اول عصر رضاخان
ـ دوره دوم عصر تثبیت محمدرضا پهلوی
در سال‌های اولیه حکومت، وی نفوذ چندانی بر ارگان‌های فکری و مطبوعاتی ندارد تا جریان تاریخ‌نگاری ‌مشخصی را از ناحیه پهلوی‌ها بتوان برشمرد؛ هرچند در این دوره تاریخ و تاریخ‌نگاری به گونه‌ای دیگر رقم خورد. اما سال‌های پس ‌از کودتای ۲۸ مرداد تا ۱۳۵۶ سال‌های تثبیت حکومت پهلوی است و در این سال‌ها دوره‌۱۳۴۲ تا ۱۳۵۶ از ویژگی خاص خود برخوردار است.
ـ دوره سوم عصر سقوط پهلوی‌ها
با وقوع انقلاب اسلامی رژیم متوجه شد که همه آنچه در طول سالیان دراز به دست آورده بود، از دست داده است و باید به گونه‌ای خود را توجیه کند. لذا شاه در ایام تبعید در مکزیک کتاب معروف پاسخ به تاریخ را نگاشت و به‌دنبال او خواهرش اشرف پهلوی کتاب من و برادرم‌ را نوشت.
اقدام مهم دیگری که دراین راستا انجام گرفت، طرح تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد بوده است.
این مجموعه که به پیشنهاد و اجرای حبیب لاجوردی،‌ استاد تاریخ دانشگاه هاروارد به انجام رسید مجموعه مصاحبه‌هایی است که با سران گریخته از وطن رژیم پهلوی و بعضا تعدادی از مخالفین جمهوری ‌اسلامی و همچنین چند نفر از منسوبین به نظام صورت گرفته است.
خاطرات عبدالمجید مجیدی، شاپور بختیار، علی امینی، امیرتیمور کلالی از این‌دسته است.
البته مشکل اساسی این نوع تاریخ‌نگاری‌های داخلی توسط سران رژیم، تبرئه خود و فرافکنی است.
علاوه بر نکات مهم در این نوشته‌ها، نمی‌توان انکار کرد که افراد هنوز هم با مواضع گذشته خود هستند و بدین لحاظ با واقعیت‌های جدید ملت ارتباط ندارند.
در طبقه‌بندی تاریخی به جز دست اندرکاران حکومت قبل یا مبارزین، گروه‌هایی نیز پژوهش‌های آزاد خود را برای تدوین تاریخ معاصر آغاز کرده و در راه انتشار دارند.
۳ ) نهادهای رسمی و غیر رسمی تاثیر گذار در تولید منشورات
در کنار همه طبقه‌بندی شاید آشکارترین جهت‌دهنده کتاب‌های انقلاب اسلامی، متولیان یا تفکراتی باشد که در تدوین کتب نقش به سزایی داشته‌اند.
از قدیم این گونه معتقد بودند که تاریخ همواره توسط جناح و طرف غالب نوشته می‌شده، اما تاریخ معاصر نشان می‌دهد که رسانه‌ها و وسایل ارتباط جمعی شکل دهنده تضارب آرا حتی در تحلیل یک اتفاق واحد هستند.
از سویی دیگر به اعتقاد برخی تلاش برای پرداختن به موضوع انقلاب و حمایت از کارهایی که در این زمینه شکل می‌گیرد از امور مغفول مانده در عرصه فرهنگی است.
امیر حسین فردی، نویسنده ادبیات انقلاب در همین زمینه معتقد است: »مسائل جنگ و استیلای جو چپ جهانی بر ادبیات و نویسندگان پیش از انقلاب هیچ گاه اجازه پرداختن به موضوع انقلاب را به نویسندگان متعهد نداد.
به همین دلیل ادبیات متعهد درگیر جنگ و مسائل و حماسه‌های آن شد و به همین دلیل امروزه ادبیات انقلاب اسلامی پشتوانه قوی ندارد.
به نظر من به همین دلیل شهدای انقلاب اسلامی، از شهدای جنگ تحمیلی مظلوم‌ترند.
از سویی سرگذشت انحراف گروه‌هایی مانند منافقین آنقدر مفاهیم بکری برای ادبیات باقی گذاشته که باید گروه‌های سرمایه‌گذار و متولی این پژوهش‌ها و تاباندن نور به این نقاط مبهم شوند.»
شاید این، مهم‌ترین انگیزه برای ورود نهادهای رسمی به این جریان باشد.
۴ ) برخی از صفحات کارنامه ۳۰ ساله:
به هر روی می‌توان به طور مثال به چندین کتاب جریان ساز منتشر شده در این حوزه اشاره نمود که به لحاظ محتوایی دارای آثار مهم و به عنوان ماخذ مورد استفاده قرار گرفته‌اند که معرفی آنها خالی از لطف نیست.
ـ خاطرات عزت شاهی / محسن کاظمی
خاطرات مستند عزت شاهی از مبارزان دوران انقلاب اسلامی و روایت او از زندان اوین و شکنجه‌های ساواک و مجاهدین خلق و مبارزات ایدئولوژیک و... به ضمیمه اسناد و عکس‌های مفصل کتابی است که حسابی ذهن آدم را درگیر می‌کند.
ـ سقوط شاه / فریدون هویدا
فریدون هویدا برادر امیرعباس هویدا نخست وزیر معلوم‌الحال رژیم پهلوی است که به لطف صدارت برادر در سال‌های پایانی حکومت طاغوت نماینده ایران در سازمان ملل بوده است. فریدون هویدا در این کتاب که درسال ۵۸ نوشته‌شده از تحلیل‌ها و خاطراتش در مورد حوادث منجر به فروپاشی رژیم شاهنشاهی می‌گوید.
ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی / ارتشبد حسین فردوست
این کتاب اولین بار در دهه فجر سال ۱۳۶۹ با کوشش عبدالله شهبازی از روی دستنوشته‌های ارتشبد حسین فردوست، رئیس دفتر ویژه اطلاعات محمد رضا شاه تهیه و تنظیم شده است.
ـ ایرانی‌ها چه در سر دارند؟ / میشل فوکو
میشل فوکو به لحاظ اخلاقی در عالم اندیشه آدم خوشنامی نیست اما برخی نظراتش باعث شده تا بعنوان یکی از متفکران مهم دوران پست مدرن شناخته شود.
فوکو در سال ۵۷ قبل از پیروزی انقلاب دو بار به ایران مسافرت کرده است و در این کتاب حاصل مشاهدات خود در ایران را بیان کرده است.
فوکو نخستین کسی است که انقلاب ایران را اولین انقلاب بعد از انقلاب فرانسه می‌داند که در آن معنویت با سیاست پیوند خورده است. کتاب «ایران روح دنیای بی‌روح» نیز کتاب دیگری از اوست که به موضوع انقلاب اسلامی ایران می‌پردازد.
▪ کتاب‌شناسی انقلاب اسلامی
ـ انتشارات سوره مهر
این کتاب مشتمل بر فهرست توصیفی و فهرست مندرجات کتاب‌های منتشره طی سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۷۲ در موضوع انقلاب اسلامی است که روش تنظیم کتاب‌ها در آن براساس‌عنوان می‌باشد. فهرست توصیفی کتب شامل: عنوان، نویسنده، مترجم، ویراستار، محل نشر، ناشر، مشخصات فیزیکی (قطع، شماره صفحه، تعداد جلد)، شماره رده‌بندی و کد محل نگهداری در کتابخانه مربوطه است.
ـ انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن / عباسعلی عمید زنجانی
این کتاب ششصد صفحه‌ای با بحث‌های مفصل فرهنگی، حقوقی سیاسی و تاریخی تلاشی برای تبیین انقلاب اسلامی است.
ـ آخرین سفر شاه / ویلیام شوکراس
آنچه که در کتاب ۵۴۴ صفحه‌ای به چشم می‌خورد نگاه جانبدارانه شوکراس، روزنامه‌نگار مشهور انگلیسی از شاه و عملکرد او در قالب بیان نوستالژیک و تراژیک از سیر جریان حاکمیت او در سال‌های دهه چهل و پنجاه است، بی‌آنکه این نیت و کوشش خود را روشن و آشکار سازد.
ـ آغازی بر یک پایان / سید مرتضی آوینی
شهید آوینی در گفتارهایی به مباحثی همچون دهه‌۶۰ و امام خمینی، اسلامیت یا جمهوریت، پروستریکای اسلامی وجود ندارد، ایمان منجی جهان فرداست و.... از آسیب‌های گریبانگیر طرفداران انقلاب می‌گوید.
ـ صحیفه انقلاب / امام خمینی
جملات به یاد ماندنی امام در مجموع سخنرانی‌ها، وصیت‌نامه و مکاتبات ایشان نکات زیادی را در درک بهتری از انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن به ما می‌دهد.
ـ انقلاب و پیروزی / خاطرات هاشمی رفسنجانی از سال‌های انقلاب
جلد اول این مجموعه خاطرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی که با نام کارنامه و خاطرات سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی منتشر شده است، خاطرات ایشان از حوادث سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ است که با اشاره‌ای به ریشه‌های نهضت اسلامی امام خمینی (ره) و پیشینه مبارزات هاشمی در زمان شاه آغاز می‌شود و با حوادث مهم پس از انقلاب ادامه می‌یابد.
البته کتاب‌های ارزشمند دیگری نیز حتما وجود دارد که در حوصله این مقاله نمی‌گنجد.

منبع : روزنامه جام‌جم