برگشتگاهی افتخارآفرین در تاریخ ادبیات فارسی

سیمین دانشور در تاریخ داستان‌نویسی ایران و به‌ویژه داستان‌نویسی زنان ایران، چهره‌ای یگانه، تاثیرگذار و ماندگار است. چاپ و نشر آثار داستانی او تحولی در تاریخ داستان‌نویسی ایران به‌وجود آورد و خلا‌ء نبود یك رمان‌نویس آگاه به رموز و فوت و فن داستان‌نویسی زن ایرانی را پر كرد و به زنان دیگر این جرأت را بخشید كه ذوق داستان‌نویسی خود را بیازمایند و راه او را پی‌بگیرند.
شاید نخستین زن نویسنده و منتقد ادبی ما (هر چند نه داستان‌نویس)، فاطمه سیاح بود كه از سال ۱۳۱۵ نقدهایی در باب ادبیات و ادبیات داستانی در مجله‌های ادبی منتشر كرد. او نخستین زن ایرانی بود كه كرسی درس زبان و ادبیات روس و نیز كرسی استادی سنجش ادبیات زبان‌های خارجه و درس ادبیات تطبیقی دانشگاه تهران به او محول شد. خانم سیاح مقاله‌های ادبی زیادی، بیشتر مربوط به ادبیات اروپا و درباره فردوسی و حافظ و نیز جمال‌زاده و هدایت در مجله‌های ایران امروز، پیام نو، مهر و سخن انتشار داد. خانم سیاح گذشته از زبان روسی، به زبان‌های فرانسوی، آلمانی، انگلیسی و ایتالیایی هم تسلط داشت.
پس از خانم سیاح، تا حدود سی‌سال بعد ما هنوز داستان‌نویس زنی كه آثاری هنری و پرداخته آفریده باشد نداشتیم. اوضاع و احوال اجتماعی و محدودیت‌های رایج آن زمان و دیدگاهی كه نسبت به زن در جامعه وجود داشت موجب شده بود كه زن‌ها از فضای مناسب برای آفرینش‌های ادبی و هنری بهره‌مند نباشند. آنگاه رمان <سو و شون> سیمین دانشور درآمد؛ رمانی كه به راستی برگشتگاه افتخارآفرینی در تاریخ ادبیات فارسی بود. از این تاریخ ما صاحب رمانی كامل با ساختاری سنجیده و شخصیت‌پردازی دقیق و سبك و سیاقی به قاعده، با نگاه زنانه به مشكلا‌ت عاطفی و اجتماعی كشورمان شدیم كه نویسنده‌اش به‌ویژه حال و روز زن ایرانی و رنج‌ها و سختی‌هایی را كه در طول تاریخ كشیده بود خوب می‌شناخت. نگاه نویسنده به روابط خانوادگی و مسائل حساس تاریخی و سیاسی و حضور زن در صحنه مبارزات سیاسی در این رمان، تازه و كاونده بود و از زن‌ایرانی تصویری می‌دیدیم كه با آنچه در آثار نویسندگان مرد به این زن شده بود تفاوتی فاحش داشت. پیش از آن دو مجموعه داستان كوتاه از سیمین دانشور منتشر شده بود. مجموعه اول یعنی <آتش خاموش> بیشتر با تاثیرپذیری سطحی از آثار نویسندگان آمریكایی آن ایام به‌ویژه داستان‌های كوتاه نویسندگانی مانند ا. هنری نوشته شده است. مجموعه دوم یعنی <شهری چون بهشت> دارای داستان‌های كوتاهی است كه در توصیف حالت‌های روانی زنان و عوالم درونی آنها قوام و پختگی نسبتا كاملی دارد. ‌
سیمین دانشور از جمله داستان‌نویسان ایرانی است كه به زبان خارجی تسلط كامل دارد و از همان زمان‌ها، آثار داستانی نویسندگان آمریكایی و انگلیسی را و نیز نویسنده‌ای مثل آنتوان چخوف را كه آثارش به زبان انگلیسی ترجمه شده بود، مستقیم از متن انگلیسی می‌خواند و گاه به ترجمه آنها می‌پرداخت، اما خوشبختانه چندان مسحور كار ترجمه نشد كه كار نویسندگی‌اش را یكسره رها كند و به ترجمه بپردازد. ‌
یكی از ترجمه‌های دلنشین او كتاب <كمدی انسانی> یا <پیك مرگ و زندگی> اثر ویلیام سارویان، نویسنده ارمنی‌تبار آمریكایی است كه در سال ۱۳۳۳ منتشر شده است؛ یعنی چیزی حدود هفت سال پیش از انتشار مجموعه داستان <شهری چون بهشت.>
قهرمان رمان <كمدی انسانی> پسركی نامه‌رسان است كه تلگراف‌هایی را كه حاوی خبر مرگ فرزندان خانواده‌هاست به سراسر شهر می‌رساند. در این رمان ساده و گیرا، انسان‌دوستی و همدردی نویسنده كتاب یعنی ویلیام سارویان نسبت به مردم شهر كه جنگ از راه دور آنها را زخمی كرده است موج می‌زند و از زبان قهرمانش آرزو می‌كند كه <این دنیا بعد از جنگ دنیای بهتری شود.> به نظر می‌رسد كه داستان‌های كوتاه <شهری چون بهشت> هم از ادبیات داستانی آمریكا در آن زمان، به ویژه همین رمان <كمدی انسانی> تاثیر پذیرفته باشد با این همه سیمین دانشور به داستان‌های خود رنگ و مایه بومی زیادی بخشیده و حتی در یكی از داستان‌ها، لهجه مردم جنوب ایران را به خوبی به كار گرفته است. شاهكار سیمین دانشور، رمان <سووشون> است كه در سال ۱۳۴۸ انتشار یافت، رمانی پرفراز و نشیب با نثری روان و خوشخوان. درونمایه رمان، حس تلا‌ش و مبارزه برای ارتقای شأن انسانی و بیداری وجدان عمومی است كه در خلا‌ل زندگی مردم شهری در منطقه فارس در سال‌های جنگ جهانی دوم رخ می‌نماید و سرانجام به آگاهی و بیداری گروهی از مردم می‌انجامد.
شخصیت برجسته رمان، زری همسر یوسف قهرمان اول رمان است كه خود ماجراها را روایت می‌كند. زری رفته رفته شخصیتی قوام یافته می‌یابد و می‌كوشد فضای آشوب‌زده پیرامونش را آرام كند. برخورد نیروهای ارتشی با عشایر به رمان جنبه‌ای تاریخی می‌بخشد و درگیری خان‌های قشقایی و ناامنی‌های اجتماعی و شیوع بیماری تیفوس از وقایع جنبی رمان‌اند. سرانجام نیروهای اشغالگر به كمك مزدوران محلی خود، مقاومت رزمندگان را در هم می‌شكنند و یوسف را می‌كشند. مردم در تشییع جنازه یوسف شركت می‌جویند و تظاهراتی پرشكوه برگزار می‌كنند و به این ترتیب، زری و نیز دست‌كم بخشی از جامعه به نوعی بیداری و آگاهی می‌رسند. رمان <سو و شون> نام سیمین دانشور را بر سر زبان‌ها انداخت و در شمارگانی بی‌سابقه در تاریخ ادبیات داستانی ما انتشار یافت. كتاب بعدی سیمین دانشور، مجموعه داستان <به كی سلا‌م كنم> است كه چیزی حدود ده سال بعد از انتشار <سووشون> منتشر شد. درونمایه بیشتر این داستان‌ها، وقایع دهه ۱۳۵۰ و اعتراض به خفقان و ناامنی‌ها و نابسامانی‌های اجتماعی آن ایام به ویژه دگرگونی‌های موقعیت زنان است.
سیمین دانشور همسر جلا‌ل آل احمد نویسنده و مبارز اجتماعی بود اما هیچگاه از او تاثیر نپذیرفت و استقلا‌ل خود را حفظ كرد. آخرین اثر سیمین دانشور یك رمان بلند سه‌گانه است كه دو رمان اول آن به نام‌های <جزیره سرگردانی> و <ساربان سرگردان> منتشر شده است. در این اثر، نویسنده شگردهای تازه رمان‌نویسی از جمله حضور خود نویسنده و نیز حضور شخصیت‌هایی واقعی مثل جلا‌ل‌آل‌‌احمد، دكتر شریعتی و خلیل ملكی در رمان را به كار گرفته است. درونمایه رمان، بیشتر سرگردانی شخصیت‌ها است؛ چه شخصیت‌های واقعی و چه شخصیت‌های تخیلی و نیز جوانان كه نویسنده آنها را رها و سرگردان- و نه جزیره ثبات و آرامش اصطلا‌حی كه در رژیم قبلی كاربرد زیاد داشت- می‌نامد. جلد سوم رمان هنوز منتشر نشده است. شهرت و اعتبار سیمین دانشور در كسوت یك رمان‌نویس پیشكسوت، تاثیرگذار و پایه‌گذار و ماندگار، پیش از انتشار این دو رمان در اوایل دهه ۱۳۷۰ به چنان مرتبه‌ای رسیده بود كه اگر این اثر سه‌گانه هم منتشر نمی‌شد، همچنان استوار و پابرجا می‌ماند.

صفدر تقی‌زاده

منبع : روزنامه اعتماد ملی