عوامل استجابت دعا

● مقدمه: دعا چیست؟
▪ دعا كلیدی است كه با آن گنجینهٔ بخشایش الهی را می‌توان گشود.
▪ دعا وسیله قرب الی الله و مغز عبادت الهی است.
▪ دعا زنگ در رحمت رحیمیّه خداوند، و سبب ریزش بركات الهی است.
▪ دعا ره توشهٔ سالكان طریق وصال، و شعار عاشقان قبلهٔ جمال دوست است.
▪ دعا سیر شهودی و كشف وجودی اهل كمال و بهترین رابطه انسان با خدای متعال است.
▪ دعا معراج عروج نفس ناطقه به اوج وحدت، و ولوج به ملكوت عزّت است.
▪ دعا یاد دوست در دل راندن و نام او به زبان آوردن و در خلوت با او جشن ساختن و در وحدت با او نجوی گفتن و شیرین زبانی كردن است.
▪ دل بی‌دعا بهاء ندارد، و دل بی‌بهاء، بهاء ندارد.[۱]
پس با توجه به این ارزش و منزلت دعا است كه در متون دینی درباره آن اصرار فراوان شد. خدای سبحان فرمود: «قل ما یعبؤبكم ربّی لولا دعاؤكم»؛[۲] یعنی بگو اگردعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی‌كند. و در برخی روایات آمده: هر عمل عبادی اندازه و حدّی خاص دارد، مثلاً نماز در شبانه‌روز پنج مرتبه تعیین شده، روزه یك ماه رمضان، و حج یك بار در عمر، زكات نصاب خاصی دارد و مانند آن، امّا برای دعا حدّی معین نشده.[۳]
● جلوه‌ای از اسرار استجابت دعا
یكی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین مسائل درباره دعا، اسرار اجابت آن است، یعنی چه طور و چگونه ممكن است با دعا جلو وقوع یك حادثه ناگوار گرفته می‌شود و یا خواسته مورد علاقه ونیاز یك فرد برآورده می‌گردد؟
گرچه این بحث نیازمند طرح مسایل فراوان است، امّا به اندازه ظرفیت مقاله به چند نكته اشاره می‌شود:
۱) نكته اول: حكیم ژرف‌اندیش بوعلی سینا به نكته ظریفی درباره سرّ استجابت دعا اشاره نموده، می‌گوید: «نسبت دعا و تضرّع به خواست و استدعا نسبت تفكر و اندیشه به درك یك مسأله علمی است».[۴] از توضیحی كه در ادامه این كلام بوعلی آمده معلوم می‌شود كه به نظر ایشان همان طور كه با تفكر واندیشیدن زمینهٔ افاضه صور علمی از مبادی عالیه (مثلاً عقل فعّال) برای نفس انسانی پدید می‌آید آن گاه علم و معرفت برای انسان حاصل می‌شود. با دعا و تضرّع در پیشگاه الهی انسان مستعد می‌شود كه صورت سلامتی و صحت و یا صور دیگر به انسان افاضه شود، ‌پس دعا زمینه‌ساز افاضه الهی برای برآورده شدن خواست‌های انسان است. بنابراین گرچه خداوند «دائم الفیض علی البریّهٔ» است. امّا زمینه پذیرش و دریافت فیض باید در قابل فراهم شود و دعا نقش زمینه‌سازی برای پذیرش فیض دائمی الهی را دارد.
۲) نكته دوم: برخی از بزرگان در تحلیل اسرار استجابت دعا حقایق ارزشمندی را عنوان كرده‌اند كه در فرازی از این سخنان آمده است: دعا و ذكر و حضور و مراقبت در ذات انسان بلكه در بیرون از ذاتش آثار عجیب و غریبی دارد، چنان كه اگر كسی به طور پیوسته و مستمر فكر و توجه خود را به عالم قدس و جبروت معطوف نماید،‌انوار حقایق بر او اشراق می‌شود، و آن كسی كه مصاحب با ملكوتیان را اختیار كند، صاحب عزم و همت و اراده می‌شود و با توجه و ذكر و دعا به اخلاق ملكوتیان و اوصاف عقول قدسی متصف گردیده و صاحب رتبهٔ ولایت تكوینی می‌شود كه می‌تواند در همه چیز تصرف كند. پس استجابت دعا امری برخلاف سیره و سنّت الهی نیست، بلكه یكی از علل و اسباب تحوّل و تبدّل در عالم است.[۵]
● پرتویی از شرایط اجابت دعا
برای استجابت دعا و برآورده‌شدن خواست انسان به وسیله دعا، شرایط متعدد و مختلف در روایات مطرح شده كه در این جا به طور خلاصه به چند مورد اشاره می‌شود:
۱) یكی از شرایط مؤثر در اجابت دعا آن است كه انسان در همه حال اهل دعا و مناجات با خدا باشد، امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: جدّم می‌فرمود: در دعا پیش‌دستی كنید (پیش از آن كه گرفتار شوید دعا كنید) زیرا چون بنده‌ای بسیار دعا كند و بلائی به او برسد و دنبالش دعا كند، گفته شود: صدای آشناست، و اگر همواره اهل دعا نباشد، و بعد از پیش‌آمد ناگوار دعا نماید، بدو گفته شود: تاكنون كجا بودی؟[۶]
۲) یكی از شرایط استجابت دعا طهارت و پاكی انسان از هرگونه آلودگی ظاهری و باطنی است،[۷] لذا گفته‌اند: شرط بسیار مهم تأثیر اذكار و ادعیه و اوراد و نظائر آنها، طهارت انسان است كه صرف لقلقهٔ زبان سودی نبخشد، بلكه مبادا موجب قساوت و دوری هم بشود، زیرا كه ذكر عاری از فكر است یعنی قلب بی‌حضور است و قلب بی‌حضور چراغ بی‌نور است و شخص بی‌نور از ادراك حقایق دور است و مَثَل ذكر بی‌حضور مثَل كوری است كه در دست او مشعل نور است.[۸]
۳) از شرایط مؤثر دیگر كه در روایات فراوان مطرح شده صلوات فرستادن بر پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ ، قبل از دعا و بعد از دعا است، به گونه‌ای كه دعا در لفّافهٔ صلوات قرار گیرد. امیرمؤمنان علی ـ علیه السّلام ـ در كلام دل‌انگیزی دراین باره فرمود: هر گاه از خدای سبحان درخواستی داری، ابتدا بر پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ درود بفرست، سپس حاجت خود را بخواه، زیرا خدا بزرگوارتر از آن است كه از دو حاجت درخواست شده، یكی را برآورده و دیگری را باز دارد.[۹]
۴) مسأله دیگر كه در اجابت دعا مؤثر است و در روایات بر آن اصرار شده، دعای دسته‌جمعی است، امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: هر گاه پیش‌آمدی پدرم را غمناك می‌كرد، زنان و كودكان را جمع می‌كرد، سپس دعا می‌نمود و آنها آمین می‌گفتند.[۱۰] و هم چنین فرمود: هیچگاه چهارنفر با هم اجتماع نكرده‌اند كه برای مطلبی به درگاه خدا دعا كند، جز این كه با اجابت آن دعا از هم جدا شده‌اند.[۱۱]
یكی از بزرگان اهل معنا در این باره گفته است: به طور اصل كلّی نفوس مجتمع متحد را اثر یك نفس كلیّ الهی قوی است، و یكی از فضیلت‌های نماز جماعت و حلقهٔ ذكر و مجتمع دعا این است كه هر انسانی یك صفت یا بیشتر از اوصاف خوب و كمالات انسانی را دارد و به فرض اگر یك انسان كامل باشد تا چه اندازهٔ واسطهٔ نزول بركات خواهد بود، انسان‌های گرد آمده در صلوات و ذكر دعا، كانّ یك انسان كامل و یا ظلّ و مثال او را تشكیل می‌دهند كه آن مجتمع نزول بركات خواهد بود.[۱۲]
● برخی از موانع اجابت دعا
گرچه بر اساس روایات هیچ دست نیازمندی، وقتی به سوی خداوند دراز شود، خالی بر نمی‌گردد و به گفته بعضی از بزرگان لااقل یكی از فواید دعا اصلاح جوهر نفس ناطقه و زبان استعداد است كه در سایه دعا و تقرّب به خدا نصیب انسان می‌شود.[۱۳] امّا اگر حاجتی موردنظر باشد و با دعا حاصل نشود، سبب عدم اجابت را انسان باید در اعمال و كارهایش جستجو نماید، ‌چون پیش‌آمدها و حوادث و یا عدم پذیرش دعاهای انسان بدون ارتباط با عمل انسان نیست، گرچه به گفته برخی بزرگان در بعضی از موارد نسبت بین عمل و جزاء انسان ممكن است درك كند و یا بعضی موارد را به طور اندك آگاهی پیدا كند، امّا در بسیاری از موارد از درك ارتباط عمل با حوادث نظیر عدم استجابت دعا انسان عاجز است.[۱۴] امّا ارتباط قطعی میان آنها برقرار است، لذا در دعای كمیل در این زمینه آمده: «اللهم اغفرلی الذنوب التی تغیّر النعم، اللهم اغفرلی الذنوب التی تحبس الدعاء،‌اللهم اغفرلی الذنوب التی تنزل البلاء»؛ خدایا بیامرز برایم گناهانی كه دگرگون می‌سازد، نعمت‌ها را، خدایا بیامرز برایم گناهانی كه از اجابت دعا جلوگیری می‌كند، خدا بیامرز گناهانی را كه سبب نزول حوادث ناگوار می‌شود.
و هم چنین در برخی روایات آمده: «الذنوب التی تردّ الدعا و تظلم الهواء عقوق الوالدین»؛[۱۵] گناهانی كه سبب رد شدن دعا و باعث تشویش فكر می‌شود عاق والدین (نارضایتی پدر و مادر) است.
خلاصه اینكه ادب اقتضا می‌كند كه در محضر خداوند متعال آداب و شرایط ظاهری و باطنی دعاكردن را رعایت كنیم و اگر با مراعات عوامل مؤثر در استجابت دعا، دعایمان مستجاب نشد، گذشته از مصلحت‌ها و حكمت‌های الهی، حق این است كه علت مهم و اساسی را در خودمان جویا شویم چرا كه در اكثر اوقات گناه و معصیت، ایجاد حجاب نموده و مانع استجابت دعا می‌گردد كه این گناهان در قالب‌های مختلف بوده و آثار منفی و مخرّب خود را همواره به دنبال دارند.

محمد امین صادقی
[۱] . علامه حسن زاده آملی، رسالهٔ نور علی نور در ذكر و ذاكر و مذكور‌، ص ۹، نشر تشیع، چ ۲، سال ۱۳۷۱ ش.
[۲] . فرقان، ۷۷.
[۳] . اصول كافی، ج ۴، كتاب الدعا، ص ۲۵۷، نشر بنیاد رسالت.
[۴] . ابن سینا، ‌الهیات شفاء، مقاله عاشر، فصل اول، ص ۴۳۸، نشر مكتبه آیت الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ ق.
[۵] . حسن زاده آملی، رساله ذكر،‌ذاكر و مذكور، ص ۱۰۱، نشر انتشارات تشیع، سال ۱۳۷۱ ش.
[۶] . اصول كافی، ج ۴، كتاب دعا، باب التقدم فی الدعا، ص ۲۲۰، نشر بنیاد رسالت با ترجمه جواد مصطفوی.
[۷] . حسن زاده آملی، رساله وحدت از دیدگاه عارف و حكیم، ص ۴۲، نشر فجر، سال ۱۳۶۲ ش.
[۸] . حسن زاده آملی، رساله ذكر،‌ذاكر و مذكور، فصل ۶، ص ۶۲، نشر انتشارات تشیع، سال ۱۳۷۱ ش.
[۹] . نهج البلاغه، حكمت، ۳۶۱، ترجمه محمد دشتی.
[۱۰] . اصول كافی، ج ۴، كتاب دعا باب اجتماع فی دعا، ص ۲۴۱، نشر بنیاد رسالت، با ترجمه جواد مصطفوی.
[۱۱] . همان.
[۱۲] . حسن زاده آملی، رساله نور علی نور، ص ۱۰۷، انتشارات تشیع، سال ۱۳۷۱ ش.
[۱۳] . همان، ص ۱۱۱.
[۱۴] . همان، ص ۱۰۰، ۱۰۲.
[۱۵] . اصول كافی، ج ۲، كتاب ایمان و كفر، باب ۱۹۷ (فی تفسیر الذنوب)، ص ۴۲۱، نشر دار التعارف للمطبوعات، بیروت، سال ۱۴۱۳ ش.

منبع : سایت اهل بیت