میل خسروگرد

میل خسروگرد در سال ۵۰۵ ه. ق به دستور تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید با پلان : پایه مربع، ساقه مدور در ۵ كلیومتری غرب سبزوار بین جاده رفت و برگشت سبزوار – شاهرود با تزئینات آجركاری خفته و راسته به شكلو لوزی همچنین دو رشته كتیبه كوفی آجری احداث گردید . تا قبل از كاوشهای باستانی شناختی (تابستان ۱۳۸۱) مورخان و سیاحان خارجی چون واسیلی و لا دیمیر و ودیچ ، هانری رنه دالمانی ، خانیكف ، تا تانیل كرزن و داخلی چون مرحوم عبدالحمید مولوی ، صنیع الدوله گمان می كرده اند میل خسروگرد تنها باز مانده از مسجد عظیم شهر خسروگرد است . لیكن داده های باستان شناختی حاصله از كاوشای علمی اطراف میل ثابت كرد این میل مناره مسجد نبوده بلكه میل راهیابی ست در این مختصر با عنایت به متون اقدم و اصح سعی بر آن بوده میل خسرو گرد از منظر باستان شناسی و تاریخ مورد پژوهش قرار گیرد.
● موقعیت طبیعی:‌
میل خسروگرد در منطقه ی نیمه بارانی مشرف به دشت كویر بر روی رسوبات رسی و شنی مربوط به دوران سوم زمین شناسی قرار گرفته است و بفاصله ۳۰ كیلومتری جنوب گسل زلزله خیز سبزوار است(نقشه شماره یك نقشه زمین شناسی )
● موقعیت فعلی
میل خسروگرد در غرب میدان سربداران انتهای بلوار مشاهیر بین جاده رفت و برگشت سبزوار- شاهرور واقع گردیده است.
● باستان شناسی و تاریخ میل خسروگرد سبزوار
میلها را تا كنون به دو دسته تقسیم كرده اند:
الف) راهیابی
ب) پیروزی
یكی از دروازه های سبزوار دروازه سبریز است كه در اصل سر بریز بوده در قطور و دگرگونی این لفظ به سبریز تغییر شكل داده است . می گویند مغولان در این محل آنقدر از سركشتگان روی هم انباشت كردن كه میلی به نشانه پیروزی ساختن و نام دروازه سبریز را به این دلیل می دانند.
ب) میل راهیابی :
در خراسان از این نوع میل در علی آباد كاشمر ، میل رادكان د رچناران ، میل ایاز در سنگ بست مشهد و میل اختگان در توس مشهد است.
تا قبل از انجام كاوشهای باستانی شناختی در خسروگرد گمان می رفت میل خسروگرد بقایای بازمانده مسجد عظیم خسروگرد است و آن را مناره می دانستند مانند مناره تاری خانه دامغان لیكن پس از كاوشهای باستان شناختی محرز گردید این مناره میل راهیابی ست.
▪ وجه تسمیه :
چون اعراب چهار حرف (گ ، ژ ، پ ، چ ) را در حروف خود ندارند لذا كلماتی كه یكی از این حروف داشته معرب كرده اند از آن جمله خسروجرد معرب كلمه خسروگرد است؛ گرد در اصل كرد بوده ، كرد مصدر مرخم كردن است و كردن به معنی ساختن، پس خسروگرد یعنی خسرو ساخت یعنی ساخت خسر، خسرو نام عمومی پادشاهان ساسانی است همانگونه كه قیصر نام عمومی پادشاهان روم است . به هنگام بررسی شناسایی آثار تاریخی – باستانی سبزوار به دلیل نزدیكی این میل به روستای خسروگرد نام آن را میل خسروگرد گذاشته اند.۱
▪ پیشینه تاریخی :
۱) صاحب كتاب تاریخی تاریخ بیهقی در مورد ایجاد خسروگرد نوشته سبزوار را ساسویه بن شاپور الملك بنا كرده است و شاپور آن بود ... و سبزوار در اصل ساسویه آباد بوده است و گفته اند پسر این ساسویه یزد خسور بود كه خسروشیر جوین ، خسرو آباد بیهق و خسروجرد را بنا كرده است
۲) مولف كتاب جغرافیای تاریخ خراسان می گوید: چنین گویند كه كیخسرو و بعد از قتل افراسیاب ۲ در این ناحیه قلعه ی ساخت آن را خسروگرد خواندند.
قدیمی ترین مناره در جهان اسلام به سال ۴۴ یا ۴۵ ه ق توسط زیاد بن ابیه در زمان خلافت معاویه در مسجد جامع بصره احداث شده است ۳سپس در سال ۵۳ مناره جامع ابرو در خطاط توسط ملمه بن مقلد۴ و به همین منوال تا در سال ۳۸۴ ه ق به دستور معتصم عباسی مناره باب الزیاره مسجد الحرام را در مكه معظمه می سازند . در ایران مناره یی چون تاربی خانه دامغان ، میل كاشمر، اختگان ، رادكان و ... خود نمایی می كنند.
اهالی سبزوار به مِنار یا مُنار به ضم میله می گویند؛ همانگونه كه در شهرهای دیگر به مناره ، ماذنه ، صومعه ، گلدسته ، عساس و میل می گویند۵ .
در كتاب آثار باستانی خراسان آمده است به خسروجرد در اوایل اسلام و قرون اولیه آن مركز و حاكم نشین ناحیه بیهق بوده كه بعداً قصبه سبزوار... از خسروجرد آباد تر شده است و مدتهاست كه مركز ناحیه سبزوار است۶ سپس مرحوم ضیع الدوله در كتاب مطلع الشمس آورده به ((از آثار خسروگرد كه شهر بیهق بوده چیزی كه فعلاً باقی و محل ملاحظه است مناری می باشد۷ مرحوم عبدالحمید مولوی با توجه به كتیبه میل كه تاریخ ۵۰۵ ه ق را مشخص می كند و با توجه به شباهت نزدیك دو مناره موجود در خارج شهر غزنین كه به دستور سلطان محمود غزنوی ساخته شده است تاریخ ساخت مناره را سال ۴۱۵ ه ق می داند و تاریخ ۵۰۵ را سال مرمت آن می داند.۸
نصرت ا... مشكوتی گفته این مناره كه در اعداد زیباترین مناره های تاریخی آغاز قرن ششم هجری است قریب ۳۸ متر بلندی دارد، در بدنه آجری آن دو رشته كتیبه كوفی و تزئینات لوزی شكل دیده می شود . تاریخ كتیبه این مناره سال ۵۰۵ ه ق است.۹
فریزر كه در سال ۱۸۲۲ م از سبزوار دیدن كرده می گوید كه وی در آنجا مناره قدیمی دیگری نظیر مناره خسروگرد و یك مدرسه قدیمی كه كتیبه عربی روی آن مبین این بود كه آن را فخر الدین یا فخر الدوله نامی ساخته دیده است.۱۰ ن خانیكف و ای هرتسفلد از یك كتیبه ناخوانا درمناره سبزوار جهت كرده اند.۱۱
مرحوم ضیع الدوله در كتاب مطلع الشمس ذكر كرده در سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه بنای فوق مرمت گردیده است.۱۲ ناتانیل كرزن گفته : مناره خسروگرد مناره تك و بلند كه ۱۰۰ پا ارتفاع دارد و طرح و نگاری بر سطح خارجی آن دیده می شود كه تا رأس ادامه می یابد.۱۳
● تاریخچه مرمت
میل خسروگرد براساس نوشته های سیاحان در طی قرون گذشته مرمت گردیده از آن جمله سال ۱۱۳۵ ه ق به دستور نادرشاه افشار به نقل از سیاح خارجی هانری رنه دالمانی در كتاب سفرنامه از خراسان تا بختیاری و سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصر الدین شاه قاجار به نقل از مطلع الشمس جلد دوم همچنین در دوره ی پهلوی دوم و دولت جمهوری اسلامی ایران به سال ۱۳۷۵ عایق بندی بام سكّو و پایه میل مرمت گردیده است.
● مصالح میل خسروگرد براساس ظاهر موجود
۱) آجر تراش
از این نوع آجر به شكل نیم دایره ، نیم بیضی، مثلث به اشكال عدد هفت و هشت فارسی استفاده شده كه نمونه این نوع آجرها را این حقیر در حفاریهای باستان شناسی؛ شادیاخ نیشابور، رباط چاهه و رباط شرف همچنین مسجد و مدرسه و ارگ توس در سالهای ۱۳۷۵-۱۳۷۸-۱۳۷۹-۱۳۸۰و ۱۳۸۱ دیده ام
۲) آجر به ابعاد ۵*۲۵*۲۵
۳) چوب به عنوان كش (شناژ) در بدنه و پایه میل كه چوبها نقش انتقال نیروهای كششی و نشست پی را در بنا به عهده دارند، برای مثال چنانچه سكه ای را محكم روی یك سطح ثابت نگه داریم و سكه ای دیگر متصل به این سكه در طرفی از آن بگذارید سپس سكه ای را در جهت مقابل آن به سكه ثابت بزنیم، بدون آنكه سكه ثابت حركت كند نیرو را به سكه دیگر منتقل می كند و آن سكه را به حركت در می آورد، در حقیقت چوبهای رانشی در بتا این اصل را به عهده دارند و نمونه این حركت را در مناره مسجد پامنار سبزوار و مسجد اصفهان می توان دید یا اینكه مناره از راس به طرفین حركت دارد ولی سطح قاعده مناره ثابت است و به این خاطر به آن جنبان می گویند.
۴) ملاط گل با مخلوط شیره آهك ، ماسه بادی و خاك رس
۵) گچ در بند كشی میل▪ طرز كار مصالح
اگر تقسیم بندی در اجزاء میل قائل شویم میل از ۴ قسمت به شرح زیر تشكیل شده است :
الف) پایه
ب) ساقه
ج) سرپوش
د) راس
۱) سكوئی هشت ضلعی به ارتفاع حدوداً ۱۵۰ سانتی متر از سطح عمومی محل با مصالح آجر به ابعاد ۵*۲۵*۲۵ و سانتی متر كه به صورت خفته راسته كار شده اند آجرهای رخبام سكّو بصورت خرند یا هره است در ضلع شرقی و غربی این سكو ۶ پله آجری بالا رو به ارتفاع پای پله ۲۵ سانتی متر و كف پله ۳۵ سانتی متر قرار دارد . بام این سكو با آجر گری به ابعاد ۵*۱۰*۲۰ سانتی متر در سال ۱۳۷۵ كف پوشی گردیده است.
۲) پایه میل حدوداً ۲۵۰ سانتی متر از سطح سكو ارتفاع دارد و پلان آن تقریباً مربع است آجرهای این سكو به ابعاد ۵*۲۵*۲۵ سانتی متر با ملاط گل و مخلوطی از خاك رس ، ماسه بادی، و شیره آهك به صورت خفته كار شده است، فاصله بین آجرها با ملاط گچ و ماسه بادی بندكشی شده است.
۳) ساقه میل
ساقه میل به شكل استوانه است هر چه از سطح قاعده این ساقه به راس میل می رود از قطر ساقه كاسته می شود این ساقه به ۱۱ قسمت غیر مساوی تقسیم شده است . آجركاری روی پایه بصورت خفته ست و بعد از آن یك باند آجر تراش به شكل نیم بیضی و نیم دایره كه این اشكال بر روی یكدیگر تشكیل بیضی كامل . دایره كامل و لوزی داده است . ارتفاع این قسمت ساقه نسبت به قسمت بالاتر خود كم است بعد از این یابد دومین قسمت ساقه با تزئینات آجركاری لوزی شكل و شمسه خود نمایی می كند.
این قسمت ساقه در ارتفاع سه لوزی كامل دارد ودو نیم لوزی یكی در قسمت پایین ودیگری در قسمت بالا ، بر روی این ساقه یك باند تزئینی آجر تراش قرار گرفته بست و روی این باند قسمتی از ساقه كه ارتفاع آن نسبت به دیگر ساقه ها بیشتر است ؛ پایین این قسمت از بهم خوردگی برخوردار است گوئی محل مرمت شده است . شكل آجركاری بصورت لوزی ناقص است بر روی این قسمت مرمتی آجر كاری به صورت لوزی كه هفت لوزی كامل در آن كار شده و دو نیم لوزی به صورت مثلث متساوی الاضلاع ، یكی در قسمت پایین و دیگری در قسمت بالا كار شده است. شكل لوزی از تركیب آجرها به صورت خفته و راسته بدست آمده است بر روی این قسمت در ردیف آجر خفته كار شده است و روی این دو رگ یك رگ آجر تراش به شكل دو لوزی متصل به یكدیگر كار شده است.
بر روی این آجر تراش تزئینی دو رگ آجر معمولی به صورت خفته كار شده است.بر روی این آجر كاری خفته یك باند تزئینی آجر تراش به اشكال بیضی مثلث متساوی الاضلاع و لوزی كار شده است. طرز ساخت آجر و كار آن ؛ آجر به ابعاد ۵*۲۵*۲۵ سانتی متر به شكل بیضی تراش داده اند در حقیقت آجر از روبرو به شكل بیضی است ولی انتهای آن چهار گوش است این حقیر نمونه این آجرها را در رباط ماهی سرخس در كاوش سال ۱۳۷۵ دیده ام.
یك رج دو تا دو تا از این آجرهای تراش به گونه ای كه تیزه قوس نیم بیضی به سمت آجر كاری خفته پایین باشد قرار داده اند و سپس آجر نیم بیضی دیگری كه قوس آن برخلاف قوس آجر نیم بیضی پایین روی این آجر تراش قرار داده اند از تشكیل این دو نیم بیضی بر روی یكدیگر شكل بیضی كامل ساخته اند. سپس دو رج دیگر آجر تراش به شیوه مذكور كار كرده اند ، در طرفین این چهار رج آجر تراش كه تشكیل دو بیضی كامل را داده است یك رج آجر نیم بیضی كار شده سپس بر روی آن یك رج آجر نیم بیضی دیگر كه قوسهای آن برخلاف نیم بیضی دیگر كه قوس آن بطرف آجرهای پایین است كار شده است.
بر روی این باند تزئینی آجرهای تراش دو رگ آجر خفته كار شده بر روی این آجر خفته یك رج آجر تراش به شكل مستطیلی كه دو لوزی كنار آن است كار شده است نمونه این آجرهای تراش این حقیر در حفاریهای باستان شناختی نیشابور دیده ام بر روی این رج آجر تراش دو رج آجر خفته كار شده است و سپس كتیبه كوفی با آجر ارتفاع كتیبه سه آجر ۵*۲۵*۲۵ سانتی متر است كه به صورت راسته روی یكدیگر قرار گرفته اند با احتساب ملاط خود بین آجرها و كرسی چینی قاب كتیبه ؛ ارتفاع كتیبه حدوداً یك متری می باشد. از آجرهای تراش به شكل نیم دایره دو دایره بعنوان تزئین بالای كلمات استفاده شده است با عنایت به اختلاف فاصله این حقیر با كتیبه قرائت آن از این فاصله میسر نیست لذا به نوشته آقای محمود بیهقی به نقل از حسینعلی بیهقی پسنده می كنیم.
((امربنا هذه المناره صاحب العجم مقبل الملك تاج الدوله ابوالقاسم بن السعید ولی امیر امیر المومنین فی سنه خمسه و خمسمائه))
بر روی این كتیبه دو رج آجر خفته كار شده سپس یك رج آجر تراش با نقش مستطیل در وسط و دو لوزی در طرفین و بر روی این آجر تراش دو رج آجر خفته كار شده است سپس یك باند تزیینی آجرتراش به شرح زیر می باشد:
گوشه های آجر ۵/۲۵/۲۵ سانتی متر را در جهت طول آن با زاویه ۴۵ درجه تراش داده اند سپس دو سانتی متر از وسط آجر را به شكل بیضی كم عمق تراش چهار گوشی است .
سپس قسمتهای اضافه بر شكل تراش می خورد بعد از اینكه شكل مورد نظر را بدست آورده اند. آجرهای تراش به شیوه مذكور كار كرده اند از تركیب این آجر تراش با یكدیگر اشكال بیضی ، لوزی مثلث ساخته اند كه چشم نوازی خوبی دارد.
بعد از اتمام باند آجرهای تراش دورگ آجر خفته كار شده ، روی آن یك رگ آجر تراش با تزئینات مستطیل در وسط آجر و در طرفین مستطیل لوزی كار شده ، روی این رگ دو رج آجر خفته كار شده است وسپس قسمتی از ساقه كه با تزئینات لوزی به صورت خفته راسته كار شده است وسط لوزی آجرهای تارش به شكل مربع و لوزی دارد كه تشكیل یك شمشه را داده است بطور كلی در این قسمت ساقه ۴۰ رگ آجر كار شده كه از تركیب این آجر ها به صورت خفته و راسته در شكل لوزی كامل كه وسط آن شمشه ای با آجر تراش به شكل لوزی دارد ساخته شده و دو نیم لوزی یا مثلث متساوی الاضلاع در قسمت پایین و بالای این قسمت از ساقه ایجاد شده است در بدنه این قسمت روزنه ای نور گیر پله ها با استادی تمام كار شده به گونه ای كه در اصل اشكال هندسی این روزنه های كم و كاستی ایجاد نكرده است .
بعد از اتمام آجر كاری خفته راسته دو رگ آجر خفته كار شده به این وسیله زمینه اجرای یك باند تزئینی آجر تراش كه حاشیه بسیار زیبایی برای كتیبه دیگر میل دارد ایجاد شده ست . طرز ساخت آجر تراش این باند و طرز كار آن . ابتدا آجرهای تراش كه به صورت علامه سه یا كلاه الف است تراش داده شده سپس یك رج از این آجرهای تراش كار شده و بر روی این رج آجرهای تراش به صورت نیم دایره و مثلث كار شده است از تركیب و آجر تراش نیم دایره تشكیل دایره كامل داده شده است بر روی این رج آجر تراش آجرهای تراشی معكوس آجرهای زیرین كار شده است.
شاید بشود گفت این نوع كار آجرتراشها در حاشیه كتیبه نوعی تذهیب برای كتیبه باشد.
بر روی این باند آجرتراش دو رگ آجر خفته كار شده‌، سپس كتیبه كوفی دوم میل؛ تزئینات این كتیبه مانند كتیبه پیشین است بر روی این كتیبه دو رج آجر خفته كار شده سپس چهار رگ آجر تراش به شرح زیر:
گوشه های آجر ۵*۲۵*۲۵ سانتی متر را در جهت طولی آجر با زاویه ۴۵ درجه تراش داده اند، سپس وسط آجر را به صورت تخت حدوداً ۵/۲ سانتی متر تراش داده اند این نوع آجر را به شكلی كه گودی آجر به سمت بالا باشد یك رج كار كرده اند سپس روی آجر تراش به همین شكل منتهی معكوس آجر زیرین كار شده است و آجر تراش دیگر مانند آجر تراش اولیه كار شده سپس روی آن آجری معكوس كار شده است ، در طرفین این آجرهای تراش دو آجر به صورت مورب كار شده كه تشكیل علامت ضربدر داده است؛ در قسمت پایین و بالای این علامت از دو آجر تراش به شكل مثلث استفاده شده است به طور كلی از تركیب این آجرهای تراش بسامد شكل لوزی مشهود است .
بر روی این آجرهای تراش تزئینی ۴۰ رگ آجر به صورت خفته راسته كار شده كه از تركیب این نوع كار اشكال لوزی بدست آمده است این قسمت از میل برخلاف قسمت پایین آن كه آجرهای خفته راسته موازی با یكدیگر كار شده بودند، این قسمت آجركاری میل، آجرها نسبت به یكدیگر است نمایش داده شده است بر روی این قسمت بعد از اتمام آجرهای خفته راسته سه رگ آجر خفته كار شده است بر روی این آجر كاری معمولی ۱۵ برگ آجر كاری شده كه در حال حاضر به علت تخریب آجرها ترسیم شكل آجركاری مقدور نیست بر روی این محل سیزده رگ آجر خفته كار شده است. بر روی این آجركاری ۱۵ رگ آجر كار شده كه ترسیم شكل آجركاری به علت ریزش آجرها مقدور نیست لیكن باید گفت این محل نسبت به قسمت زیرین خود قطرش بیشتر است شاید بتوان گفت زمینه اجراء تو نگان با این پیش آمدگی شروع شدهاست بر روی این تو نگان چهار رگ آجر خفته كار شده سپس آجرهای تراش با قالب زده كه به دلیل اختلاف ارتفاع ، چشم قادر به دیدن دقیق نیست .
۴ ) نورگیر در بدنه میل روزنه های جهت تامین نور پله ها تعبیه شده است
۵) پله بندیهای میل خسروگرد از داخل متكی به بنا است و به صورت حلزونی تا راس ادامه دارد.
۶) راس در سر میل ، قصبه یا سایبانی به اشكال مختلف ساخته می شده به گفته نگهبان راس قبه هشت ضلعی داشته است.
وقایع مهم كه در خسروگرد اتفاق افتاده
در خسروجرد قتال رفت و شهر و قلعه خراب كردند فی ذی الحجه سنه احدی و ستین و خمسمائه ۱۴(۵۶۱)
و امیر ابو سعید بكر بن ملك صاحب جیوش و امیر خراسان بود و در خسروجرد املاك بسیار داشت، آنجا آمد و خواست كه آن را عمارت كند و آنجا شهری سازد و بور حصین گرداند وزیر ابو محمد بن عبدالرحیم از علت قولنج بمرد و صاحب الجیوش از خسروجرد بازگشت و با نیشابور رفت فی سنه اربع و اربعین و گلشمانه ۱۵(۳۴۴)
بو بخسروجرد رفتند و جنگ كرد ، و دروازه خسروجرد بسوختند و یك محله غارت كرد و شاه دیوار و قلعه خراب كرد جنگ خسروجرد بود فی شكمور سنه ثمان و ثمانین و اربعمانه۱۶ (۴۸۸)
در این ناحیت در پانزده موضع نماز جمعه رفتی و خطبه : دیه جلین ، قصبه سبزوار، خسروجرد، كسكن، سدید، كراب، باشتین، نامن، دیوره ، چشم ، خسروآباد ، مزینان، بهمن آباد ، فریومد، ده بیشین،اكنون درهشت موضع۱۷
و در خسروجرد رفت ، و شهر و قلعه خراب كردند فی ذی الحجه سنه احدی و ستین و خمسمانه ، ... ۱۸
بیستم در قضیه خسروجرد و دیه اباری انواع میوه باشد از رد الوی پارس سرخ و سپید و بلیلی ، سعیدی و گرمه و بوعمری ... كه در نواحی نیشابور بدان كمال و لذت و گوارندگی هیچ میوه نباشد ۱۹
واقعه سلطان اعظم سنجر با جمله لشكر پانزده روز اینجا نزول كرد میان خسروجرد و قصبه وقتی كه بمصاف قراجه می رفت ، روز یكشنبه یازدهم صفر و عشرین و خمسمانه اینجا رسید و مقام كرد تا یكشنبه بیست و پنجم صفر و تركان خاتون روزی بضیافت سدید الدین مسعود مختار رفت و روزی بضیافت جمال الدین حسین بیهقی رفت ۲۰.

اصغر حسین آبادی
۱- نقل به تلخیص هفته نامه واژگان زمین سال اول شماره ۳۷-۳۳ مقاله گذری بر تاریخ چهار ساله سبزوار . نوشته محمد عبدالله زاده ثانی ص ۳
۲- نقل به تلخیص: كتاب تاریخ بیهق . نوشته ابوالحسن علی بن زید بیهقی با مقدمه مرحوم قزوینی انتشارات فروغی ص ۴۳
۳- نقل به تلخیص: محله مسجد – سال سوم شماره ۱۵ مرداد و شهریور ۱۳۷۳ ص ۵۲ به نقل از : بلاذری فتوح البلدان ص ۳۴۳ – ابن قتیبه . المعارف ص ۵۶۳
۴- همان مآخذ به نقل از مقریزی ج ۴ صص ۸۰۷
۵- همان مآخذ به نقل از میراث اسلام ، ترجمه مصطفی علم . فصل معماری و ساختمان.
۶- آثار باستانی خراسان، عبدالحمید موسوی ،سلسله انتشارات انجمن آثار ملی. تهران ص
۷- مطلع الشمس ضیع الدوله (اعتماد السلطنه) جلد سوم . ۱۳۰۳ ه ق- ص ۸
۸- به نقل و مضمون همان مآخذ به نقل از : ن خانیكف memorie sur la partic meridionale de liasie centrale پاریس ۱۸۶۴ ص ۳۲۴
ای هرتسفلد در reisebericht در مجله zdmg ۱۹۲۶ ص ۲۷۷
۹- نقل به تلخیص آثار باستانی خراسان عبدالمجید مولوی جلد اول ص ۴۸۹
۱۰- به مضمون فهرست بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران نصرت ا... مشكوتی ص ۸۸ – اولین نشریه سازمان حفاظت آثار باستانی
۱۱- خروج و مروج سربداران تالیف جان مالون اسمیت ترجمه یعقوب آژند ص ۶۸ به نقل از هی ب فریزر، سیاحت در خراسان (لندن، ۱۸۲۵) ص ۳۸۲ (۱۸۶۴) ص ۳۲۴
۱۲- نقل به تلخیص ضیع الدوله محمد حسنخان (اعتماد السلطنه ) مطلع الشمس جلد سوم ، تهران ۱۳۰۳ ه ق
۱۳- كرزن ناتانیل ، ایران و قضیه ایران ، وحید مازندرانی – بنگاه ترجمه و نشر كتاب تهران ۱۳۵۱
۱۴- نقل به مضمون تاریخ بیهق، ابوالحسن علی بن زید بیهقی ، تصحیح احمد بهمنیار ص ۲۸۴
۱۵- همان ماخذ ص ۱۳۴
۱۶- تاریخ بیهقی ص ۲۶۹
۱۷- همان ماخذ ص ۲۷۷
۱۸- تاریخ بیهق ،تالیف ابوالحسن علی بن زید بیهقی به تصحیح احمد بهمنیاری ص ۳۸۴
۱۹- همان ماخذ ص ۲۷۹
۲۰- تاریخ بیهقی ص ۲۷۰