خانه طباطبایی کاشان جلوه معماری اصیل ایرانی

بوی معطر خاك و زیبایی خانه های قدیمی كاشان، طراوت باغ تاریخی فین، بازار تاریخی بزرگ و شلوغ كه روزگاری گذرگاه كاروان های عبوری جاده ابریشم بوده و صدها بنای تاریخی و امامزاده و... ازجمله جاذبه هایی است كه هركسی را به سوی كاشان می كشاند تا از هزارتوی خود هنر معماران این شهر را به رخ او بكشد.
برای یافتن راز و رمزهای این معماری خیابان ها را یكی یكی پشت سر گذاشته و از میدان كمال الملك و خیابان علوی پابه محله سلطان امیر احمد می گذارم؛ جایی كه گنبدزیبا و فیروزه ای رنگ امامزاده سلطان امیراحمد، نخستین چیزی است كه چشم را به سوی خود می كشد. در آستانه ورودی صحن امامزاده و در سمت راست، كوچه كم عمقی است با دیوارهای پوشیده از كاه و گل كه انتهای آن به دری چوبی ختم می شود. بربالای آن در بر صفحه كوچكی نگاشته اند: خانه تاریخی طباطبایی.
همین كه به درون هشتی خانه پامی گذارم، نسیمی خنك و مطبوع، صورتم را نوازش می دهد و مرا به درون خانه می كشاند. از راه پله پیش رویم ۲۰ پله ای پایین می روم تا به حیاط زیبا و وسیع خانه برسم. حیاطی كه زیبایی خیره كننده اش لحظه ای مرا بر جای خود میخكوب می كند. حوض زیبا و بزرگی از یك سو تا سوی دیگر حیاط كشیده شده و ماهیان قرمز بازیگوش درون آب زلال آن یكدیگر را دنبال می كنند. در ۲ سوی حوض بزرگ، ۶ باغچه هشت ضلعی پر از گل های زیبا، طراوت حیاط را صدچندان می كند.
كنار حوض می نشینم و آبی به صورت می زنم و درحالی كه زیبایی حیاط و عمارت های مجاور آن مرا مسحور خود كرده، بر دستان هنرمند معماران بزرگ كویر، آفرین و دست مریزاد می گویم؛ معمارانی كه هنرمندانه و عالمانه، آب و خاك و عشق را درهم آمیخته و این آمیزه را با آموزه های دینی و ارزشی خود جلاداده و مجموعه ای زیبا و بهشتی آفریده اند.
یكی از زیباترین و دیدنی ترین بناهای تاریخی كاشان، خانه طباطبایی هاست كه در محله سلطان امیر احمد در بافت قدیم كاشان واقع شده است. این خانه كه از شاهكارهای هنر معماری قدیم به شمار می رود به وسیله مرحوم سیدجعفر طباطبایی - از تجار معروف فرش آن زمان - در سال ۱۲۵۰هجری قمری ساخته شده است.
معمار، طراح و سازنده این خانه استاد علی مریم از معماران برجسته دوره قاجار در كاشان بوده كه با بهره گیری از تجارب معماران گذشته و با تكیه بر نبوغ ذاتی و قدرت خلاقیت و ابتكار خود، بنای این خانه را در ۱۰ سال به سرانجام رسانده است. خانه بروجردی ها و تیمچه امین الدوله در بازار كاشان از دیگر شاهكارهای اثر دست این استاد هنرمند معمار است. خانه طباطبایی ها همچون دیگر بناهای تاریخی آن زمان برخوردار از تزئینات مجلل و باشكوه، اصالت معماری و طراحی متناسب با فرهنگ و اقلیم خاص منطقه است. نقاشی های خانه و طراحی گچبری آن با نظارت مرحوم ابوالحسن غفاری ملقب به صنیع الملك از نقاشان بزرگ دوره قاجار و عموی كمال الملك به انجام رسیده است.
مجموعه خانه طباطبایی ها مشتمل بر ۳ بخش اندرونی بیرونی و بخش مخصوص خدمه است كه ضلع شمالی آن به عمارت اندرونی خانه اختصاص داده شده است كه صاحب خانه و خانواده اش در این بخش زندگی می كرده اند.
عمارت بیرونی كه در ضلع جنوبی خانه قراردارد ویژه پذیرایی از میهمانان و مراجعان بوده است و علاوه بر این امر به منظور برگزاری مراسم مذهبی نظیر عزاداری امام حسین(ع) و نیز جشن ها مورداستفاده قرارمی گرفته است.
بخش خدمه نیز شامل حیاط و عمارت در ضلع غربی خانه واقع است كه دراختیار خدمه خانه بوده و مطبخ، اصطبل، بهار بند و انبارهای سوخت و موادغذایی درآن قرارداشته است. مجموعه خانه تاریخی طباطبایی ها با ۴۷۰۰ مترمربع وسعت دارای ۴۰ اتاق، ۴ حیاط، ۲ حیاط خلوت، ۴ سرداب (زیرزمین)، ۳ بادگیر و ۲ رشته قنات است.
معماری خانه طباطبایی ها به شیوه معماری حجاب دار، گودال باغچه، متقارن و درون گر است.
عنوان این نكته خالی از لطف نیست كه در ساخت خانه های قدیم كاشان در عین حال كه به اقلیم و وضع آب و هوایی به صورت اصولی و علمی توجه شده، به لحاظ پایبندی به اعتقادات دینی و اسلامی از نوعی حجاب و طرح محفوظ نیز برخوردار است.
به این معنی كه فضای داخلی خانه از خارج خانه قابل رؤیت نیست و حتی از پشت بام خانه های مجاور نیز داخل خانه و از هر بخش، درون بخش دیگر دیده نمی شود.
درواقع علاوه بر این كه همه فضای داخلی خانه نسبت به خارج از حجاب كامل برخوردار است، هریك از بخش های درون خانه نیز نسبت به یكدیگر از حجاب و پوشیدگی خاصی بهره می برند. خانه طباطبایی ها مانند دیگر خانه های مجلل آن زمان در گودی زمین ساخته شده است. بدین معنی كه برای رسیدن به سطح حیاط خانه باید از پله های ورودی تا عمق ۶متری پایین رفت و آنجاست كه چشم انداز زیبای درون خانه انسان را به شگفتی وامی دارد. همان گونه كه می دانیم در عمق یك متری از سطح زمین، درجه حرارت در تابستان و زمستان یكسان است. این عایق قطور یعنی یك متر خاك مانع از رسوخ حرارت گرم و سوزنده تابستان و سرمای خشك زمستان به عمق زمین می شود.
به همین دلیل است كه آب چاه ها همیشه خنك و گوارا است و در عین حال در تابستان و زمستان از دمای ثابتی برخوردار است.
بر همین اساس دیوار روبه روی هر اتاق، پشت به زمین خنك دارد و دمای سطح این دیوار در همه فصول سال نمی تواند بیش تر از ۱۸ درجه سانتی گراد باشد. همین امر سبب جذب حرارت اتاق در اوایل تابستان و تأمین آسایش نسبی ساكنان می شود. اما در اوج گرمای تابستان زیرزمین (سرداب)های متصل به بادگیرها پاسخگوی نیاز ساكنان خانه از نظر تهویه و وزش مطبوع هوای خنك بوده است.
از دیگر مزایای مهم ساخت خانه در گودی علاوه بر خنك كردن و تعدیل دما، می توان به دسترسی آسان تر به قنات و آب آن و همچنین مقاومت بنا در برابر زلزله اشاره كرد. خانه تاریخی طباطبایی ها با این كه حدود ۱۷۵ سال پیش ساخته شده است ولی از سامانه تهویه مطبوع غیرماشینی، طبیعی و بسیاركارآمد بهره جسته است.
بدین معنی كه در درون ساختمان، وزش هوای خنك و دل انگیز، رفاه و آسایش ساكنان را تأمین كرده و كاربری بهتری نسبت به سامانه های تهویه مطبوع امروزی داشته است.
اما در همان زمان در خانه های مجلل و كاخ های فرمانروایان مغرب زمین، مانند كاخ معروف ورسای، چنین رفاهی غیرقابل تصور و دسترس بوده است، درحالی كه این بهره مندی طبیعی در خانه طباطبایی ها همچنان پابرجا و فعال است. این سامانه تهویه مطبوع همان بادگیرهاست. عملكرد بادگیرها به صورتی است كه هوای تمیز پشت بام را به چاه خنك كن صیقل داده شده با ساروج كه حدود ۸ تا ۱۰ متر عمق دارد برساند تا پس از خنك كردن هوا، آن را به زیرزمین مسكونی هدایت كند.
هوا در چاه تاریك و بدون تشعشع تونل خنك كن، سنگین تر شده و به آرامی فرومی ریزد و از دهانه كانال كه شباهتی به شومینه دارد به فضای زیرزمین وارد و در آن جاری شده و موجب طراوت، تازگی و خنكی آن می گردد.
از دیگر نكته های جالب این شاهكار معماری این است كه چون در شب های تابستان و یا در زمستان كه دمای هوای بیرون سردتر از هوای داخل چاه خنك كن است، جریان هوا قطع شده و این سامانه ازكار باز می ایستد.
در فصل تابستان نیز تا زمانی كه دمای هوای معلق در تونل خنك كن به درجه پائین تر از هوای زیرزمین نرسد جریان ریزش هوای خنك به داخل زیرزمین صورت نمی گیرد. از قدرت این سیستم همین بس كه در طول این ۱۷۵ سال، چه آن زمان كه محل سكونت بوده چه آنگاه كه متروكه و مخروبه شده و چه اكنون كه مورد بازدید علاقه مندان است، فعال بوده و همچنان مانند روز اول به كار خود ادامه می دهد.
خصوصیت دیگر خانه طباطبایی ها، روبه آفتاب قرارداشتن پنجره اتاق ها در زمستان است كه درنتیجه با بهره گیری از وسایل گرمازای بسیار ساده و مختصر، محوطه اتاق ها گرم شده و آسایش ساكنان آنها در زمستان فراهم می آید. معماران خانه های قدیم كاشان، مانند دیگر مردم مؤمن آن روزگار به باطن بیش تر از ظاهر توجه نشان داده اند كه این توجه در طراحی معماری خانه های قدیمی نیز نمایان است.
در حالی كه همه عظمت و زیبایی خانه و تزئینات آن در درون خانه قرار دارد، نمای خارجی آن به پیروی از معماری درون گرا، هیچ نشانه ای از درون خانه ندارد و پیراسته از هرگونه تجمل است. در درون خانه، همه پنجره های اتاق ها به طرف حیاط بازمی شود و از حیاط مركزی خانه نور می گیرد و هیچ پنجره ای به طرف كوچه بازنمی شود. این نیز می تواند به نوعی بهره گیری از فلسفه دینی عبادت تعبیر شود كه همه چیز به سوی یك نقطه معطوف است و از آن نقطه نور می گیرد و آراسته و پیراسته، كسی است كه نگاهش به درون خود باشد تا به زیباكردن درون بپردازد نه برون! و دست طلب به سوی مركز عالم هستی (خدا) داشته باشد و به امید یاری بیگانه نباشد. همین نكته های زیبا و اصالت معماری قدیم است كه انسان را متفكر و متحول كرده و او را متوجه اصالت درونی خود می كند.
خانه طباطبایی ها هم از این امر مستثنا نیست و اگر به دقت به آن نظر بیفكنیم، خواهیم دید استاد معمار قدیم به خانه نیز مانند یك انسان نگریسته، زیبایی ها را به درون برده و آن را از چشم بیگانه درحجاب قرارداده و به همه نیازهای مادی و معنوی آن توجه خاص مبذول داشته است. معماری زیبا و علم مداری كه اگر در این زمان نیز به شاخصه های كاربردی آن در ساخت بناها توجه شود، بسیاری از نابسامانی ها در عرصه ساخت و ساز مرتفع شده و از بسیاری هزینه ها پیشگیری خواهدشد. اما خانه های امروزی كاشان به پیروی از سبك معماری غرب، بدون حجاب، برون گرا و عقیم اند؛ سبكی از معماری كه با ذات و اصالت مردمان این آب و خاك، بیگانه و از طراوت و شادابی و معنویت در آن خبری نیست.
خانه تاریخی طباطبایی ها كه به وسیله هیأت امنای مرمت و احیای ابنیه تاریخی كاشان خریداری و در سال های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶ با همكاری شهرداری و میراث فرهنگی كاشان و با پشتیبانی مسئولان وقت وزارت و معادن و فلزات طبق نقشه اصلی و نخستین موردمرمت و بازسازی قرارگرفت در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۵۰۴ به ثبت رسیده است. مجموعه تاریخی خانه طباطبایی ها هم اكنون زیرپوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری كاشان اداره می شود و همه روزه بویژه در روزهای تعطیل پذیرای خیل مشتاقان و شیفتگان معماری اصیل و سنتی ایران زمین است.

سید حسین صوری

منبع : روزنامه ایران